Morgunblaðið - 20.12.1968, Blaðsíða 10

Morgunblaðið - 20.12.1968, Blaðsíða 10
10 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 20. DESEMBBR 1968 EðlisfrœÖirannsóknir á Islandi: Geislavirkni í 1 kortlagt - lei íáfjallajurtum hér - segulsvið Islands tað uppruna heita og kalda vatnsins ÞORBJÖRN SIGURGEIRSSON, prófessor, hlaut sem kunnugt er fyrstur manna stúdentastjörnu Stúdentaakademíunnar, en þeim heiðri fylgdi m.a. sú kvöð, að skýra í fyrirlestri frá störfum þeim, sem stjarnan var aðallega veitt fyrir. Prófessor Þorbjörn flutti svo þann 4. desember fyr- irlestur í Norræna húsinu um störf þau sem unnið hafa verið undir hans stjórn í Eðlisfræði- stofnuninni og síðar í Raunvís- indastofnun háskólans. Kom þar margt fröðlegt fram, og verða hér tíndir úr erindinu nokkrir fróðleiksmolar. Reglubundnar mælingar á geislavirkum efnum hafa farið fram á fslandi síðan 1958 og sýndu að geislavirkni fór stöð- ugt vaxandi fram til ársins 1963. Hver kjarnorkusprenging, sem Stórþjóðirnar gerðu í tilrauna- skyni, sendi gusu af geislavirkni út í loftið og mældist hún vax- andi hér. Eftir að samkomulag- ið náðist um að hætta tilrauna- sprengingum, fór að draga úr geislavirkninni í andrúmsloftinu hér eða frá 1963. Lítils magns gætir nú orðið í regni og lofti, en ennþá nokkuð í matvælum. Prófessor Þorbjörn sagði, að komið hefði í ljós að hér gætti geislunar meira í háfjallagróðri en þéttari gróðri annars staðar. Þessi strjáli gróður virðist sjúga meira i sig af geislavirkni en gróður gerir anmars staðar. Og er hann var nánar spurður um þetta á eftir, kvaðst fyrirles- arinn telja ástæðuna þá, að fáar og strjálar jurtir taki til sín þessi efni af stærra svæði og að þær sjúgi í sig öll þau efni sem þær mögulega geta úr ófrjóum jarðvegi, þar sem allt er þetta þeim næring. REGNVATN HÁLFT AR Á LEIÐ f GVENDARBRUNNA Nú síðustu árin hefur verið lögð mikil áherzla á þrívetnis- mælingar í úrkomu og vatni. Er ti'lgangurinn einkum að finna hve lengi vatn, sem upp kemur, hefur dvalið neðanjarðar. Sýna mælingar í drykkjarvatni t.d., að hálft ár líður frá því vatn fellur sem regnvatn og þar til það kemur fram í vatnsbóli Reykvíkinga, Gvendarbrunnum. Og enn lengra líður þar til það skilar sér í vatnsból Hafnfirð- inga. f heita vatninu gætir þrí- vetnis mjög lítið.þó 15 ár séu liðin síðan þrívetnsaukning varð í heiminum. En þrívetni myndast fyrir áhrif vetnisspreng inga, þó nokkurt magn verði stöð ugt til fyrir áhrif geimgeisla. Nú eru starfsmenn Raunvís- indastofnunar byrjaðir að at- huga snjólögin í Bárðarbungu í Vatnajökli, þar sem úrkoma und anfarinna ára liggur óhreyfð sem ís í lögum og hægt að sækja þau þangað og mæla þrívetni í lög- unum. Sýna niðurstöður frá Bárðarbungu, að sáralítil blönd un er milli árslaganna. Þá er einnig farið að kanna neðanjarðarrennsli heita vatns- ins í Reykjavík með því að dæla geislavirku joði í holurnar, og mæla hvar það kemur aftur fram. Sýna tilraunir undanfarinna ára, að hægt er að nota þessa að- ferð til að vita um rennsli heita vatnsins neðanjarðar. Fram- kvæmdir annast Páll Teodórs- son, eðlisfræðingur. LANGJÖKULL MIÐSTÖÐ HEITA VATNSINS Aðrar ísótopamælingar, mæl ingar á tvívetni, eru unnar með svokölluðum massagreini, en þær eru aðallega ætlaðar til grunn- vatnsmælinga, tiigangurinn er að rannsaka uppruna kalda og heita vatnsins. Tvívetnisinnihald er mjög mismikið á hinum ýmsu stöðum, en Bragi Árnason eðlis- fræðingur er langt kominn með að gera tvívetniskort af land- inu. Sýnir tvívetniskortið, að tví vetni minnkar frá ströndinni og inn í landið. Þessar mælingar má m,a. nota til að sýna hvar uppsprettu vatn hefur fallið. T. d. hefur komið fram að Brúará fær vatn úr Langjökli, þó eng- in á eða vatnsfarvegur sjáist þar á milli. Og einnig, að heita vatn ið undir Reykjavík kemur innan frá Langjökli. Heitar uppsprett- ur á vestanverðu Suðurlandi virðast benda til upptaka í Lang jökli, að undanteknum tveim- ur svæðum, Krýsuvíkursvæðinu og svæðinu við Reykjanesvita. Virðist Langjökull þannig vera miðstöð fyrir heita vatnið og eru Raunvísindastofnunarmenn því farnir að sækja sér ískjarna inn á Langjökul til ísotopamælinga. Hafa verið gerðir nokkrir leið- angrar, til að sækja þurr sýn- ishorn að vorinu og vatnsmikil sýnishorn að haustinu. En það sýnir sig, að við blotnun að sumrinu fær snjórinn aukið tví- vetnisinnihald. Virðast þessar breytingar svo reglulegar, að eft ir frekari rannsóknir, sagði Þor- Próf. Þorbjöm Sigurgeirsson, hélt fyrirlestur um störf Eðlisfræði stofnunar og Raunvísindastofn-unar. Jón Ögmundur Þormóðs- son kynnti fyrirlesarann í upphafi. björn að jafnvel mætti nota það til mælinga. REYKJANESSVÆÐIÐ HEITAST Á ÍSLANDI Við gosið í Surtsey var byrj- að að safna vatni og gasi, sem upp kom með kvikunni, og mæla hlutföll ísotopa þar. Tókst að ná gasinu ómenguðu. í framhaldi af því, var farið að mæla vetnis- gas í því sem upp kom með hveragasi á jarðhitasvæðunum. Sagði Þorbjörn, að þarwa gæti verið fundin aðferð til að finna hitastig svæðanna, án þess að bora. Samkvæmt þeim mælingum ætti svæðið kringum Reykjanes- vita að vera heitast allra mæidra svæða á íslandi, en Námaskarð að koma næst. f umræðum eftir fyrirlestur inn kom fram, að samkvæmt þessum mælingum Raunvísinda- stofnunarinnar er upp í 400 stiga hiti í Reykjanesi. Og sé svo heitt þarna undir hlýtur það að vera gufa. Mesta hita- stig, sem mæ'lt hefur verið í bor- holu þarna, er 286 stig, en þetta allra heitasta gæti verið neðar. f Námaskarð'i sýna ísotopamæl- ingar 300 stig, en mæling í bor- holu er komin í 280 stig mest. Spurður um, hvort tví- og þrí- vetnismælingarnar hér séu þær fyrstu í heiminum af þessu tagi, svaraði Þorbjörn á þá leið, að jarðeðlisfræðilegar mælingar hefðu verið byrjaðar á ýmsum stöðum upp úr 1950. Hefði eitt- hvað verið byrjað að mæla slíkt í vatnsrennsli, en ekki í eins ríkum mæli og hér. Kjarnorku málastofnunin væri mjög ánægð með íslendinga að þessu leyti og væri sér ekki grunlaust um, að hún liti á ís'lenzku rannsókn- imar sem fyrirmyndir. SEGULMISVÍSUN MINNI EN ÆTLAS VAR Eitt af verkefnum Raunvís- indastofnunarinnar er segulmæl ingastöðin í Mosfellssveit, þar sem stöðugt eru mældar segul- breytingar í jörðinni, en það er liður í alþjóðlegum mælingum. Þorbjörn hafði þsér sjálfur með höndum til 1963, þegar dr. Þor- steinn Sæmundsson tók við þeim. Því má skjóta hér inn í, að í upphafi, þegar enginn bíil var til, tók Þorbjörn áætlunarvagn- inn einu sinni í viku, gekk svo það sem eftir var að mælinga- stöðinni, gerði sínar athuganir og fékk svo að sitja í einhverj- um bíl á leið í bæinn. Hann setti þessa erfiðleika ekkert fyr- ir sig, þar sem hann taldi slík- ar segulmælingar æskilegar eða nauðsynlegar og telja kunnugir það einkennandi fyrir hann. Úr- vinnslu segulmælinganna er lok- ið til sl. áramóta. Sagði próf. Þorbjörn, að í Ijós hefði komið að breyting á misvísun áttavit- ans hefði verið minni en búist var við, aðeins 50 bogamínútux á 10 árum, en var talin helm- ingi meiri. Að vita þetta hefði t.d. þýðingu fyrir siglingar og sjókortagerð. Þá nefndi próf. Þorbjöm Norð urljósarannsóknirnar, sem Þor- steinn Sæmundsson hefur ann- ast síðan 1963. En stöðugar Norðurljósamælingar fara fram á tveimur stöðum. Próf. Þorbjörn og próf. Trausti Einarsson höfðu lengi stundað bergsegulmælingar, sem haldið hefur verið áfram. Sýna þær, að segulsvið jarðar hefur snúizt við 60 sinnum á 10—20 milljónum ára, meðan berggrunn ur íslands var að myndast. NÝ TÆKI SMfÐUÐ OG FUNDIN UPP Þá er komið að þeim kafla í sögu eðlisfræðirannsóknanna sem er stórmerkilegur, en það er smíði hinna ýmsu flóknu tækja. Hafa nauðsynleg tæki iðu legast verið smíðuð af eðlisfræð- ingunum sjólfum, í upphafi JOLASKOR FYRIR TELPUR STÆRÐIR: 26-35. VERÐ KR. 290-305-323 333-344-382-430-468 Tokmorkaðar birgðir SKÖBÚÐ AUSTURBÆJAR 10 ÁRA ABYRCD TVÖFALT EINANGRUNAR ynsla hérlendis SIM111400 EGGERT KRISTJANSSON &CO HF +J 10 ÁRA ÁBYRGD

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.