Morgunblaðið - 20.12.1968, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ, POSTUDAGUR 20. DESEMBER 1968
Jóhann Hjálmarsson
skriiar um
BÓKMENNTIR
Kristsmenn, krossmenn
BÓKIN UM SÉRA Friðrik.
Skrifuð af vinum hans.
H-ersteVn Pálsson
bjó til prentunar.
Skugigsjá 1968.
Friðrik Friðriksson:
SÁL.MAR — KVÆðl —
SÖNGVAR
K.F.U.M. í Reykjavík.
Umboð: Bókagerðin Lilja.
Reykjavík 1968.
í BÓKINNI um séra Friðrik
er oft vikið að þeirri virð-
ingu, sem hann jafnan bar fyrir
kaþólsku kirkjunni. Gylfi Þ.
Gíslason, menntamálaráðherra,
segir að á Kaupmannahafnarár-
um séra Friðirks, fyrir aldamót
hafi hann haft mikinn hug á því
að taka kaþólska trú. Hann l'eit
aði aðstoðar Jóns Sveinssonar,
Nonna, sem þá var menntaskóla-
kennari í Danmörku, því séra
Friðrik var staðráðinn í að fá
inngöngu í jesúítaskóla í Róm.
En það undarlega gerist, að Jón
Sveinsson ræður séra Friðrik
frá því að gerast kaþólskur, seg-
ir honum að fara heim og stofna
kristilegt félag ungra manna eft-
ir danskri fyrirmynd. Páll V.G.
Kolka læknir, segir að dultrú
kaþólsku kirkjunnar eða mystik
hafi átt miklu betur við skap
séra Friðriks en hið þurra kenn
ingakerfi mótmælendakirknanna
eins og það var þá. Valdimar
Björnsson, ráðherra bendir á, að
þegar séra Friðrik var í Vestur-
heimi, hafi snemma borið á
þekkingu hans á kaþólsku
kirkjunni, sögu hennar og kenn-
ingum. Sumarið 1937 gaf séra
Friðrik Þórði Möiller yfirlækni,
danska þýðingu á einu höfuð-
riti kaþólskra manna: De Imiit-
atione Christi (Kristileg feftir-
breytni), eftir Thomas a Kempis.
Margt í fari séra Friðriks
Friðrikssonar minnir á helga
menn, dýrlinga kaþólsku kirkj-
unnar. Frjálslyndi hans, mann-
leg viðhorf og góðleiki er ekki
lútherskrar gerðar. Mótmælenda
presta skortir oft þann ríka
lífsskilning, fögnuð yfir trú
sinni, sem einkennir marga
þjóna kaþólsku kirkjunnar. Þeir,
sem verið hafa í Suðurlöndum,
geta borið þessu vitni. Þegar ég
las frásögn Jóels Ingvarssonar,
skósmíðameistara, um séra Frið-
rik og Hafnfirðinga , komu
spænsku prestarnir mér í hug;
ég sá þá fyrir mér á hjólum
sínum eða gangandi um á meðai
fjöildans með gamanyrði á vör-
um. Séra Friðrik fór oftast gang
andi til Hafnarfjarðar, en einu
sinini bauð bílstjóri nokkur hon
um far. Séra Friðrik þakkaði
hugulsemina, en svaraði: „Ég má
bara ekki vera að því“. Hvaða
íálenskur prestur annar en séra
Friðrik, hefði ekki þegið þetta
kostaboð? Hér er ekki tæpt á
þessu til að lasta íslenska presta
sem yfirleitt eru sómamenn, en
sá uggur sækir að mér, að -andi
séra Friðriks sé ekki lengur ríkj
andi hér á landi, að hátíðleik-
inn, yfirborðsmennskan, sem
hleður vegg á milli alþýðu og
kirkjuinnar, sé að ganga að
trúnni dauðri. Hefði séra Frið-
rik aftur á móti gerst kaþólsk-
ur prestur og prédikað á fs-
landi samkvæmt þeirri köllun er
hætt við því að þjóðin væri
orðin kaþólsk aftur, svo var vald
hans yfir mönnum mikið. Var
það íslendingurinn í Nonna, sem
réði úrslitum forðum; var hann
að greiða skúld sína við ætt-
jörðima þegar hann sendi séra
Friðrik heim til drengjanna
sirma? Óttaðist hann að Róm
myndi gleypa séra Friðrik?
Ég sá séra Friðrik fyrst við
messu á Ingjaldshóli. Hann hafði
komið með séra Magnúsi Guð-
mundssyni úr ólafsvík til þess
að fylgjast með kirkjusókn í
Neshreppi utan Ennis. Þessi lág
vaxni maður með skrýtnu húf
una og biblíuskeggið ávarpaði
okkur strákana í túninu við
kirkjuna, igaf okkur, að því mig
minnir, árituð kort með mynd af
sér, og hefur sennilega sagt okk-
ur í óspurðum fréttum,að hann
ætti alla stráka á ísllandi. Þann-
ig kynntist ég Friðriki barna-
vini; eftir það sá ég ekki meira
af honum en styttu Sigurjóns
Ólafssonar K.F.U.M. var ekki
nógu spennandi heimur til þess
að hafa aðdráttarafl á mig. Aftur
á móti á'tti ég því 'láni að fagna,
að fyrsti eniskukennari minn var
fóstursonur séra Friðriks, Adolf
Guðmundsson, maður sem allir
nemendur báru mikla virðingu
fyrir.
Bernskuminningin að vestan
rifjaðist upp fyrir mér þegar ég
las greinina eftir séra Magnús
Guðmundsson í Bókinni um séra
Friðrik. Þessi grein er að rninini
hyggju með þeim bestu í bók-
inni. Séra Magnús segir frá ferð
inni, sem kom því til leiðar að
ég sá séra Friðrik. Þessi frá-
sögn séra Magnúsar lýsir séra
Friðrik á svo eftirminnilegan
hátt, að ég get ekki stillt mig
um að birta hana hér: „Við hjón
in, ég og Rósa kona mín, áttum
því láni að fagna, að fá séra
Friðrik tvisvar í heimsókn til
okkar í Ólafsvík. Hanin koim til
okkar og dvaldi hjá okkur
nokkra daga. Mér er minnis-
stætt, er hann fór með mér í
fyrsita sinni í jeppabíl mínum
undir Ólafsvíkur enni. Vegurinn
þar var með alversta móti. Jepp
inn komst varla yfir grjótið og
urðina. En séra Friðrik virtist
reg'lulega skemmit og talaði um
það, hve gaman væri að fara
þessa leið. Margir aðrir mundu
hafa orðið smeykir. Þegar hanin
kom til okkar í síðara sinnið
var hann búinn að missa sjón-
ina. Þá fór hann líka með mér
undir Ólafsvíkurenni til Hellis-
sands. Þá virtist mér hann verða
fyrir vonbrigðuim með veginn,
því þá var færðin uindir Ólafs-
víkurenni eins góð og hún gat
bezt verið. Hann sagði: „Ég var
búinn að hlakka til að hossast
yfir grjótið og urðina, en svo
var þar þá ekkert grjót, né nein
urð.““
í Bókinni um séra Friðrik er
víða rætt um íslensku kirkjuna
af skyrusemi og þekkingu, og að
vonum ítarlega sagt frá K.F.U.M.
Eftir lestur bókarinnar er ég
fullviss um, að mér hefur skjátl-
asit forðum í ma'ti mínu á félag-
inu; þar hefur alls ekki verið
eins deyfðarlegt og ég gerði mér
í hugar’lund. Hvernig gat kyrr-
staða og lognmolla þrifist í
kringum þá séra Friðrik og
séra Bjarna Jónsson, þessa höfð-
ingja andans, sem voru hvort
tveggja í senn húmanistar og
húmoristar. Það er mikil guðs-
gjöf að vera búinn báðum þess-
um eiginleikum. Sigurbjörn Þor
kelsson, forstjóri, sem er skemmt
inn maður, segir fyndna sögu
af þeim séra Friðrík og séra
Bjarna frá þeim tímum, sem það
var lúxus í augum séra Friðriks
að geta boðið séra Bjarna upp á
kaffi og vindil á veitingahúai.
En það eru fileiri en Sigurbjörn,
sem bregða upp lifandi myndum
af vini drengjanna. Bókin um
séra Friðrik er full af sögum,
sem koma lesendum í gott skap,
varpa ljósi á persónuleika hans.
En bókin er ekki tóm gamanmál.
Sumir höfundanna leitast við að
kanna trúarlíf séra Friðriks,
hafa hugrekki til þess að kal'la
einkamál sín til vitnis. Dæmi um
þetta er grein Úlfars Ragnars-
sonar, læknis: Hann var mér
andlegur heilsubrunnur; Hug-
Ijúfar minningar, eftir Ástráð
Sigursteindórsson, skólastjóra;
og „Öðrum fyrst, síðan sjálfuir“,
eftir dr. med. Árna Árnason,
sem birtir merkilegt bréf frá
séra Friðrik. Nokkra sérstöðu
hafa greinar þeirra Sigurðar A.
Magnússonar, ritstjóra, og Páls
V.G. Kolka, læknis, en þeir nota
báðir tilefnið til að koma að eig-
in skoðunum, draga ályktanir af
dæmi séra Friðriks. Sigurður A.
Magnússon kal'lar grein sína:
ímynd hins kristna frelsis. Hann
leggur áherslu á, að hið sanna
siðgæði geti aðeins komið inn-
an frá, og þekking á góðu og
illu hljóti að vera grundvöllur
alls siðgæðis. Páll postuli er leið
arljós Sigurðar og til marks um
andlega stærð ’séra Friðriks
finnst honum vera hið „sanna
siðgæði" hans, það að hann
gerði lærisveinum sínum ljóst, að
kristin trú gerir menn frjá'lsa.
Páll V.G. Kolka beitir læknis-
fræðikunnáttu sinni í könnun á
trú séra Friðriks. Hann ber sam
an heilabörk og miðheiila. „Héila
börkurinn er hið líffræðilega
tæki mianns 'til rökrænnar hugs
unar“, segir Páll, en miðheill-
inn „sá farvegur, sem hvatir og
kenndir, svo sem ást og hatur,
samúð og trúarhvöt, streyma um
til meðvitundarinnar" Að þess-
um hugleiðingum loknum, segir
Páll: „Séra Friðrik trúði með
miðheilanum og trú hans var
reist á opinberun.“ Sigurður A.
Magnússon segir að séra Frið-
rik hafi haft al'lsterkar rómversk
kaþólskar tilhneigingar, og Páll
V.G. Kolka er á sama mál'i.
Hann segir m.a. að séra Friðrik
hafi staðið í samstöðu við kenn-
ingu kaþólsku kirkjunnar um
hreinsunareld, og trúað á opim
berun Guðs gegnuim kirkju sína
í samræmi við kaþólsk sjónar-
mið. Freistandi væri að taka ým
islegt af því, sem fram kemur í
Bókinni um séra Friðrik, til
rækilegrar meðferðar, en það
verður vonandi gert á réttum
stöðum, Umræður um trúmál end
urskoðun á þeim eins og öðru,
er nú ofarlega á baugi hvarvetna
í heiminum, og hljóta að ná til
íslands í ríkari mæli en verið
hefur. Hér eru til menn, sem
margt vitutlegt hafa að segja
um trúarfeg efni, þá skortir ef
til vill aðeins hreinskilni; hið
hefðbundna andrúmsloft lamar
þá eins og annað, sem það nær
varanlegum tökum á. Merkileg
þykja mér þau orð Sigurbjörnis
Einarssonar, biskups, í kveðju-
orðum við útför séra Friðriks:
„Vér gjörum enga að dýrling-
um í vorri kirkju. En eigi mun
samtíð séra Friðriks deila um
það, að hann hafi verið jafnoki
þeirra, sem helgir voru kallað-
ir.“
Bókin um séra Friðrik er vitn
isburður um þann mann, sem
komst „næst því að deyja sjálf-
um sér og lifa Krist“ svo enin
sé gripið til orða biskupsins. En
hún er líka bók um persónu-
leika: kaffidrykkjumanninn, sem
drakk úr stærri bol'la en aðrir,
reykingamanninn, sem reykti
fleiri vindla en aðrir, ræðu-
manninn, sem talaði oftar en aðr-
ir, latínumanninn, sem kunini bet
ur Hóras en aðrir, stjórnand-
ann, sem var stjórnsamari en aðr
ir, og þannig mætti lengi telja.
Hvað agann varðar, þær miklu
kröfur, sem -séra Friðrik gerði
til drengjanna sinna og nálgað-
ist einræðishneigð, hefur séra
Sigurbjörn Á. Gíslason eftir Ól-
afíu Jóhannsdóttur þessi ummæli
„Hvernig sem séra Friðrik
skammar strákana, þá er honum
það allt fyrirgefið, af því að í
rauninni er hann þeim svo fá-
dæma góður.“ Um hvað séra Frið
rik var lítið um stelpur gefið,
segir frú Kristrún Olafsdóttir á
Akranesi fróðlega sögu. Drengir
niir áttu hug hans allan. Hann
yfirgaf þá aldrei og þeir ekki
hann. Ævi hans fór í að yaka
yfir þeim og undir lokin vöktu
þeir yfir honum. Hann var í
rauninni drengur, vitur drengur
Þegar hann fann, að hann var
að verða blindur, kom ekki ör-
vænting yfir hann„ í staðinn
fylltist hann mikilili gleði yfir
því að fá að reyna ei'tthvað, eins
og hann orðar það í viðtalinu,
sem Matthías Johannessen átti
við hann rétt fyrir níræðisafmæli
hans. „Vinirnir eru mér bæði
augu og eyru“ sagði séra Frið-
rik, og bætti við þessari setn-
ingu, sem enginn nema hann
hefði getað látið frá sér fara:
„Nú er ég alveg á toppinum.“
Auk þeirra, sem áður hafa
verið nefndir, eiga eftirtaldir
vinir séra Friðriks athyglisverð-
ar greinar í bókinni: Séra Einar
Guðnason skriíar um Borgar-
fjörð í lífi séra Friðriks; Guð-
mundur Kr. Guðmundssoin, fyrrv
kaupm. birtir langan endurminn
ingakafla um séra Friðrik; Jak-
ob Frímannsson, forstjóri fjall-
ar sérstaklega um norðlenskan
uppruima séra Friðriks og tengsl
hans við Akureyri; Sigurjón Ol-
afsson, myndhöggvari, ræðir um
séra Friðrik sem fyrirsáta; og
Þórir Kr. Þórðarson prófessor, rit
ar nærfærna minningu um séra
Friðrik.
f bók eins og þessari, þar sem
margir menn fjalla um sama efni
hefur ekki verið hægt að komast
hjá endurtekningum, sem stund
um þreyta lesandanm. Hersteinn
Pálsson, sem bjó bókina til pren't
umar, skýrir frá því í formála,
að hún sé upphaf nýs bóka-
flokks, sem Skuggsjá muni gefa
út undir heitinu „Man ég þánn
mann". Það verður forvitnilegt
að fylgjast með frambaldinu,
því vel er farið af stað. Útlit
bókarinnar er með slíkum glæsi-
brag, að varla verður betur gert.
Af hálfu A'lþýðuprentsmiðjunn-
ar minnist ég ekki að hafa séð
jafn vandaða vinnu. Smámyndir
Aitla Más við upphaf hvers
kafla eru haglega gerðar. Aftast
í bókinni eru prentaðar Ijós-
myndir úr myndabók séra Frið-
riks. Samblandið af gamni og al-
vöru, sem lýsir sér í vali mynd-
anna, er í samræmi við anda
bókarinnar.
Þórir Kr. Þórðarson prófessor seg
ir um séra Friðrik: „Séra Friðrik
var ekki ljóðskáld í þess orðs eig-
inlegu merkingu, þrátt fyrir nærri
botnlausa þekkingu hains á ís-
lenzkum gullaldarkveðskap forn
aldar og nýaldar og góða þekk-
ingu á eriendum kveðskap“
Þessi orð prófessorsins koma að
ymsu leyti heim við þá mynd af
Ijóðagerð séra Friðriks, sem fæst
með lestri Sálma — Kvæða
Söngva, eftir hann, sem K.F.U.
M. gefur út. Þess verður að
gæta, að ljóðagerðin var séra
Friðrik aðeins tæki til að koma
trúarskoðuinuim sínum á fram-
færi, orða inntak boðskapar síns
í bundnu máli, svo auðveldara
væri að læra það og muna. Sig-
urjón Guðjónsson, spyr í for-
mála bókarinnar: „Hvernig hafði
Séra Friðrik Friðriksson
hann tíma til þess að afkasta
svo miklu á sviði skáldskapar
og ritstarfa, sem raun ber vitni,
við hlið síns umsvifamikla æsku
lýðsstarfs og annasama prests-
starfs öðru hvoru? — Það er
varta nema um næturstundirnar
einar að ræða, sem hann hefur
getað helgað ská'ldgáfu sinni.
En við hana hafði hann tekið
tryggð þegar á skólaárum sín-
um, þó að tímum saman yrði
hanm sakir annarra anna að
sinna henni menna en hann
hefði kosið.“ Af Bókinni uim
séra Friðrik má ráða, að hann
hefur verið næturmaður, ekki
þurft mikið að sofa. Það er ekki
nýtt, að ljóð séu ort á nótt-
inni eftir strangan dag.
Ljóðagerð séra Friðriks er
mjög hefðbundin að formi, en
yrkisefnin stundum frumleg, eins
og t.d. kvæðið Knattspyrna, sýn
ir. En séra Friðrik gleymir sér
ekki í leiknum; hann verður að
veita siðferðilegt aðhald:
Öll sé leikmanns æðsta þráin,
að allt sé fagurt, djarft og rétt
Frumsamdir sálmar og andleg
ljóð séra Friðriks hafa yfir sér
þokka, stundum skáld'lega skynj
un. Rósin rauða, er með best
heppnuðu ljóðunum. Lokaefindið
er þannig:
Þú lindin tær,
er 'lýðum svölun gefur,
sem vorsins blær
þú vekur það er sefur,
ó, kom til min!
Ég kem til þín,
ef viltu hjálparhönd mér rétta.
Á sama hátt er Næturljóð,
fullunnið ljóð í einfaldleik síni-
um; fyrsta erindið gefur hug-
mynd um andblæ þess, tilgang:
Nú dýr er dagur liðinn
og draumsæl komin nótt,
og fyrir næturfriðinn
vér færum þakkir h'ljótt,
í Jesú nafni nú.
Hans helgi kross
til hjálpar oss
er tákn í von og trú.
Séra Friðrik rígbiindur siig
ekki við trúarleg efni. í ljóði,
sem nefnist Heimþrá, standa þess
ar setningar, svo ólíkar guðs-
manninum:
Ég útlendingur er á jörð,
á engan samastað.
Ljóð séra Friðriks eru þó
ekki í þessúm dapurlega anda.
Þau eiga sér markmið; hann er
dæmi um skáld, sem veit hvers
vegna hann yrkir. En þrátt fyr-
ir skyldu sína við æskulýðinn,
hvatningasöngvana og sálmana,
sem hann varð að yrkja til að
efla trúarlíf þjóðarinnar, leyf
ir hann sér að þýða ljóð eftir
rómverska skáldið Hóras, og það
ekki fá. Með þeim sýnir hann
menningu, sem hann dáði alla
tíð virðingu sína, lætur sér ekki
detta í hug að óttast þau örlög
margra ljóðaþýðenda, sem orða
má með tilvitnun í kvæði Jónas-
ar Til Júlíusar Antoníusar:
Framhald á bls. 18