Morgunblaðið - 20.12.1968, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 20. DESEMBER 1968
17
Heimdragi—íslenzkur fróð
leikur, gamall og nýr
Heimdragi. ísllenzkuor fróðleik
ur, gamall og nýr. I.—IH.
bindi. ISunn, Reykjavdk 1964,
1965 og 1967.
EINS og undirheiti þessa bóka-
flokks ber með sér, er hér um
að ræða íslenzkan fróðleiik, forn-
an og nýjian. Efnið er fjölbreyti-
legt: mannilý siingar, endiurminn-
ingar og lífsneynslusögur, þættir
um merka menn eða sérkemni-
lega, þjóðhættir og atvinnulíf,
þjóðsögur, dulrænar frásögur,
gömful bréf, dagbókarbrot, skáld-
skapur o. JEL Hér er úr þeim
brunnd að ausia, sem aldrei þrýt-
uir, og þótt sagnaefmin séu sumd-
uirleit og að vorium mdsjafnlega
veigaimikil, hygg ég, að þlanna sé
fátt að finrna, sean ekki er betur
geymt en gleymt. Sögumienn eru
iwargir og vel ritfærir. Fyrstan
þeirra rmá tfelja aðalsafmandanm,
Kristmund Bjarnason, fræði-
miann að Sjávarborg í Skaga-
firði, sem hefur skráð og farið
höndum ium marga þætti, síðan
menn eins og Jóhann Hjlaltason
kennara, Böðvar Magnússon,
Laugarvatni, Hanrnes Jómsson,
IHleiðlargarði, Jónas Jónsson frá
Hofdölum, Jóhanm Jónsson póst,
Albert Sölvasom, Gils Guð-
mundsson rithöfumd, Vilmtumd
Jónsson fyrrv. lamdlækni, Finn
Sigmtundsson fyrrv. landbóka-
vörð, Halldór Kristjámsson á
Kirkjubóli, séra Jón Skagan, og
eru þó mtargir ótaldir.
Fyrsti þátturimn í þessu safni
og eirnn himn merkasti er Dag-
bók Nínu 1889. Hún hét fullu
nafni Ingeborg Oecilie Johnson
(f. 1815, d. 1®91 y og var hún
dóttir Gríms amitmanms Jónsson-
ar og damskrar kornu bans. Níma
fluittist með foreldrum sánum til
íslands 1823 og var þar nær beil-
an áratug, þá hvarf hún aftur
með foreldrum sínrum til Dian-
mertkur. Arið 1842 varð Grímur
aftur amtmaður nolðam og aust-
an og sat á Möðruvöllum í Hörg-
árdal til dauðadags 184)9.
Nína er 24 ára, þegar hún rit-
ar dagbókina og er þá á heimili
foreldra sinma í Middelfart í
Dammörku. I dagbókinni tjáir
Nína hug sinn af hreinskilni,
þótt hún segist samit ekki vilja
trúa henind fyrir öllu. Heiniilis-
líf Gríms vlar mæðusamt, mest
sakir þess, að þau hjón áttu, ekki
skap samoan og vonu af ólíku
þjóðerni. Dagbókarbrot Nínu
lýsir átlakanlega, hvernig h»eim-
ilisbragurinn svipti hama lífs-
gleði: „í dag (17. imaí 1889) er
aftur ófriður hér, allur fyrri
hluti dagsins fer í rifrildi. En
hví skyldi ég einmitt nefna þenn
tem dag sem öðum ófriðegri? Hef
ég og isystkini mín efcki alizt upp
við þetta frá blautu barnsbeini?
Hef ég og systkini mín ekki lifað
gleðisnauðu lífi, orðið að vinna
— og ég get gjarmlan sagt þræla
— án þess að vera ósanngjörn
— án minnstu uppör.vunar og
farið á mis við óbrotinn, glaðan
leik og þær yndisstundir, gem
‘barnið sækir uj>pbót í fyrir í-
myndaðar eða raunverulegar
sorgir?“
l»etta ritar 24 ára stúlka í dag-
bók sí.na. í II. bimdi Hekndraga
er ann'ar þáttur eftir Nínu, ýmis-
ar bernskuminningar henrnar,
rnargar frá íslandi. Dvöl hennar
hér á landi, þar sem hún lifði
síðbernsku ag umglingsár sín,
hafði djúp áhrif á bana, ekki
sízt hin stórbrotna n'áttúrufeg-
urð. Sjálfsagt hefur hún lært
sæmiíega íslenzfcu. Þassi minrn-
ingabrot ,ritar hún hlanda systur
sinni, Þóru Melsted, sem eitt
barna Gríms ílentist á íslandi.
í þessum minningum., gem útgef-
arndi ætlar að ekki muni ritaðar
fyr,r en 1854, en e. t. v. all-löngu
síðar, er blærinm allur mildari,
Nína er þar hvergi nærri eins
dómhörð í garð foreldra sinn,a
og í dagbókinni og m.etur nú
meira kosti þeirra. En hvort
minmingarnar eru betri heimild
um heimilislíf foreldrla hennar
en dagbókin, eins og útgefandi
ætlar, þykir mér álitamál. í
endurminningunni fegrast margt
og hið miótdræga gleymist. Við
þetta bætist sú mannlega og al-
'genga tilhneiging rioskinma
manna að mieta ekki einumgis til
fulls kosti foreldra sinnla, heldur
að ofmeta þá. En hvað sem því
líður, eru þættir þessir 'hinir
merkustu. Þeir eru auðvitað
þýddiir úr dönsku. Nína var að
sögn fríð konla, gáfuð og hafði
hlotið góða menntun. Hún
hneigðist til ritstarfa og fékkst
við blaðamennsku, ól aldur sinn
í Danmörku, dó ógift og barn-
laus.
í II. bindi Heimdriaga eru
einnig birt mörg bréf frá Grími
amtmanni, sum til Bessaistaða-
hjóna,, systur hans og miágs, en
önmuir til vina og kumningja.
lýsia þau vel högum Gríms og
skaplymdi, fjárþröng harns og
erfiðleiikum hans að fá skrifara,
því að honum hélzt mpög illa á
iþeim og var þóttialegri fram-
komu konu 'hans eimkum um
kennt, emda ®amdi hún sig
aldiriei að íslenzfcum hugsuimar-
hætti og mienningu.
Ymisar iýsiingair á gömium liifn
aðarháttum ag vinmiuíhrögðum
eru í Heimidraga, merkastar
þeirra eru þættír um sfcreiðar-
ferðir Norðlendinga eftir Kriist-
mund Bjamason og Hammeis Jóns
son, svo og Drangeyjarþættir
Aiberts Sölvasonar, siem reri tóif
vertíðir í Drangey. Er þar m. a.
náfcvæm lýsing á flefcaveiðum,
sem stumdaðar haifla verið í
Drangey um aldir, en bannaðar
voru með lögum árið 1865. Frá-
sögnin af þessum veiðisfcap er
sjáifsagt rétt og skiJLmerfciieg, en
sarmt er erfitt fyrir þá, sem efck-
etrt þeklkja til þessarar veiðiað-
ferðar að gera sér hennar Ijósa
grein, og hetfði þáttur þessi miik-
ið grætt á því, ef homum hefðd
fyiigt teifcningar atf flekuim, snör-
um og öðrum úthúnaði. í til-
vifcum sem þessum, skýra mynd-
ir margt betur em- langt og rétt
mál og á hér við í fyllstu merk-
ingu, að sjón er sögu rífcari.
í II. bindi Heimdraga eru tveir
þættir uim tvo merkilega Vestur-
íslemdinga og er vel tilfallið að
láta ekfci mimmingu þeirra fym-
ast. Fyrri þátturinm er etftir
Kristmuind Bjarnason um fyrsta
íslenzfca kvenilækninn i Arner-
íkiu, Hrefnu Finmbogadóttur frá
Tinduim í Geiradall. Er hún
þekfct í Amerífcu umdir nafnimu
Harriet McGraw. (Raunar mum
ein íslenzfct kona hafa lokið
l'ækmapróifi í Ameríku fyrr en
hún). Hrefna fluttist á barms-
aidri tiil Amerífcu og varð að
vinna þar hörðum hömdum. Um-
komulus, veifcbyggð og heilsu-
líti brauzt hún til mennta, laiulk
læknaprófi 1907, varð síðan
læknir í útkjálka'héraði og gat
sér þar mikinn orðstír. Oddur
Hjafltalín lœfcnir var langömmu-
bróðir hennar.
Hinn þáttinn um íslendinig í
Ameríifcu hefur GiLs Guðmunds-
som ritað: Skákkappimn frá
Rauðamel. Er hann atf Magnúsi
Magmússyni Smith, sem vann
sér imikinn frama sem skáfcmiað-
ur í Kanada og Bandaríkjiuinum.
Varð hnn þrisvar sinnum stoák-
meistarí Kanada og bar tivívegiis
sigur af hólmi í meisitariatflofcks-
keppmi í The Manlhaittan Ghess
Club, árin 1912 og 1913. Leikur
naumast á tweiimiur tunguim, að
Magnús var á sínum tíma í röð
fremstu sfcákmianna í Norður-
Amerí'tou. Magnús var um skeið
meðriitstjóri að sfcáktímariti, sem
E. Lasfcer, heimsmeistari í skák,
gatf út; harnn sá einmig um sfcák-
þætti í víðlesnu blaði. Maignús
var geðþekfcur maður og dreng-
ur bezti, hæfileikamaður á rnörg-
um sviðum,, dverghagur, mjög
vel að sér í rafmamgsfiræði og
fékkst við uppfinnimgar. Hann
var flátækur og algerilega sjálf-
menntaður og mun efcki hafa
hatft boLmagn til þess að koma
uppfinningum sínum á fram-
færi og því hagnazt lítið á þeim.
Til gamans má geta þess, að Gilis
VEIÐAR með dragnót hér í ná-
grenni við mig á síðasta sumri,
voru að sumu leyti lærdómsrík-
ar, a.m.k. fyrir þá leikmenn, eins
og mig og mína líka, sem eru að
gera sér hugmyndir um, hvað
líði stofnstyrkleika okkar nytja
fiska hér við ströndina, af því,
ef svo mætti segja, að þeir hafa
alizt upp í nánum tengslum við
þessa fiskistofma, hafa lifað á
þeim, og í næsta nágrenni við þá,
eða á ströndinni, en fiskarnir
fyrir utan hana.
Það sem einkenndi þessa vertíð
sérstaklega, var það, að algjör
ördeyða var á þeim miðum, til
dæmis eins og Patreksfjarðar-
flóa, þar sem búið er að skarka
með þessum gjöreyðingartækjum
árum saman, og yrði þar vart
kola á þessari vertíð þá var það
svo smátt að varla var hirðandi.
Þar með má segja, að því óhugs-
andi takmarki hafi verið náð,
að gera allan Patreksfjörð og
flóa fisklausan.
Það tók tiltölulega fá ár, að
gjöra allan innfjörðinn, allt frá
Tálkna og inná fjarðarbotn fisk-
lausan, svo þar hefir ekki feng-
izt í soðið um áraraðir, þar sem
áður var öll sumur fisk að fá.
En það fiskisæla pláss Patreks
fjarðarflóinn var erfiðari fyrir.
Þó má segja að það hafi
að mestu tekizt, undir „vísinda-
legri vernd fiskimiðanna", og
hafi sá heiðurinn sem hann ber,
en skaðinn og skömmin er okk-
ar allra.
Að öðru leyti var vertíðin sér-
stöð, en það var vegna þeas, að
bátar fóru að leita til veiða
'langt utan fjarðanna, þar sem
dragnót hafði ekki verið kastað
áður, og gafst nokkuð vel, þar
fékkst allmikið af mjög stórum,
feitum og fallegum kola, eins
og maður átti að venjast honum
um allan Patreksfjörð og fllóa
inná fjarðarbotni, áður en drag-
nótin kom til sögunmar.
Alveg sérstaklega, var það
einn bátur, með fyrstaflokks út-
búnað, og skipstjóra af fyrstu
igráðu, sem fiskaði mjög vel', þótt
aðrir fengju lítið og ekkert á
sömu slóðum. Hann fann líka
smá leirbletti í hrauninu til dæm
is innundir Skor, sem hann gat
með lægni kastað á, og þar var
gnægð stórkola, og stór þorskur,
en svo ördeyða í kring, þar sem
greiður aðgangur er að með drag
nót og troll, og búið að skarka
þar með þessum veiðarfærum í
fleiri ár.
Þetta finnst mér, frá mínu leik
mannssjónarmiði, sanna eftirfar-
andi svo ekki verði um villzt:
1. Dragnótin er rányrkjutæki
mjög stórvirkt, eins og henni hef
ir verið beitt á undanförnum ár-
um, undir vísindalegu eftirliti,
að þjóðinni var sagt.
2. Lífsskilyrði fiskins á þess-
um slóðum, eftir því sem hann
lítur út, virðast vera óbreytt, og
eins og vitað var mjög góð, þar
sem ekki er búið að eyðileggja
þau með dragnótinni.
rekrar ættir þeirra' Magnúsar og
Friðriks Ólatfssonar stórmeistara
samam. Eru þeir að öðrum og
fimmta að frændsemi.
Marigir aðrir góðir þættiir eru
í Heimdraga, svo sem Snjótflóðið
í Skálavík 1910 eftiir HalLdór
Kristjánsson á Kirkjubóli, Enda-
lok byggðar í Fjörðum, etftir
Sigurbj'örn Benediktsson, báðir í
III. bindi, og Nokkrar ævilmiinin-
ingar Jóhanns pósts, ritaðar af
horuum sjálfum (1. bindi); en hér
verður að láta staðar nuimið.
ALLur frágangur Heimidraga er
vanidaður, prentun og prófarka-
Lestur eru í bezta lagi, baind
traust og fallegt. Kristmundur
Bjaimason hetfur einn séð um út-
gáfu tveggja fyrri bindanna, en
útgáfu síðasta bindisins hafa
þeir Kristmundur og Valdimar
Jóhannsson annast saman. Hvert
bindi um sig er um 200 bls. i
stónu broti og fylgir þekn ræki-
Leg nafnaskrá. Satfn þetta er þá
þegar orðið allsitórt og eigulegt
og mun ætlunin að haLda því
áfram. Um Leið og ég óska Heim-
draga góðs gengis í framtíðinni,
vildi ég leyfa mér að skjóta því
að útgefendum, að þeir taki
franrvegis upp þá venju að gera
örstutta girein fyrÍT sagnamönn-
um ölluim og höfundum þáttanna,
endur viti sfciil á ýmisum þeirra.
því að hætt er við, að fáir Les-
Símon Jóh. Ágústsson.
Þórður Jónsson, Látrum:
„ Hvað er nú til varn-
ar vorum sóma ? “
— Skaðræði dragnótaveiðanna
3. Þar sem fiski hefir einu-
sinni verið gjöreytt, og lífsskil-
yrði hans við botnin einnig eyði-
lögð, þangað leitar fiskur lítið,
til þess að staðnæmast, þótt hann
sé í næsta nágrenni, því þar er
ekkert við að vera, hann verður
því að leita eitthvað annað.
4. Rányrkjan og fiskfæðin
blasa við, verði ekki upp tekin
stórfelild friðuri.
Hætt er við, að með emn aak
inni tækni, þá verði þessum
griðastöðum fiskanna á leirblett-
um í hrauninu hætt, og þeim eytt
verulega með trolli og dragnót,
því eins og alþjóð er kunnugt,
þá toga nú togbátar uppí land-
steina þar sem þeim þykir það
henta, og hafa ekkert að óttast
nema landið, og í hæstalagi smá
töf af varðskipum, því þau hafa
ekki ibrugðizt skyldu sinni í land-
helgismálinu heldur en öðrum
störfum.
Togbátar geta togað á botni,
sem ekki er hægt að draga
dragnót með lagi, en þá verða
þeir að hafa bobbinga. En aftur
á móti á góðum botni, þar sem
þeir geta tekið bobbimgana
af, og haft aðeins fótreipi, þá
tekur trollið þeirra dragnótinni
fram sem eyðingartæki.
Mér skilst að svo sé, sem þjóð-
in standi nú öll á sjónarhóli í
þessu máli, vegna þeirrar niður-
lægingar sem meðferð landhelg-
innar hefir leitt yfir hana. Hátt
virtir alþingismenn og ríkis-
stjórn, fiskifræðingar, Fiskifélag
ið, Fiskimálastjóri, og við öll hin,
þar sem við horfum yfir okkar
fisklausu flóa og firði, horfum
yfir stór og nærtæk forðabúr
sjávarfanga, fjölmennra byggð-
arlaga uppurin, horfum yfir þau
óbætanlegu skemmdarverk, sem
unnin hafa verið á fiskistofnun-
um og iífsskilyrðum þeirra,' inn
an íslenzkrar landhelgi, af okk-
ur sjálfum, eftir hinn stóra sig-
ur í „Þorskastríðinu“, sem öll
þjóðin stóð einhuga um sem einn
maður. Þessi stóru mistök, hafa
gerzt, mest fyrir áeggjan og til-
stilli framantaldra aðila, sem
hafa sjá'lfsagt ekki gert sér nægj-
anlega grein fyrir því í upphafi,
hvað um var að ræða, en vita
(það nú, svo þá er mál að snúa
við, og bjarga því sem bjargað
verður.
Það þarf engan að furða, þótt
við roðnum niður í tær, af
skömm, þegar minnst er á land-
helgina, eins og Eggert Jónsson
hagfræðingur sagði réttilega í út
varpið í sumar.
„En hvað er þá til varnar vor-
um sóma“? Það kemur sjálfsagt í
ljós á hinu háa Alþingi er nú
situr. En líklegt þætti mér það,
að þjóðin biði þess úrskurðar
með engu minni eftirvæntingu,
en þess sem gert verður í efna-
hagsmálum hennar. Því það sem
gert verður í landhelgismálinu,
sem ég reikna með, að verði í
grundvallaratriðum stórfelld frið
un, verður stór aðgerð 1 fram-
tíðar efnahagsmá'lum þjóðarinn
ar.
Reynist svo, sem ég trúi varla,
eftir þær ráðstafanir sem gerð-
ar verða í þessu máli, að tukt-
húsin rúmi ekki þá sem telja sig
ekki geta séð fyrir sér og sín-
um, nema með því eina móti að
fara ránshendi um friðaða reiti,
þá er að byggja fleiri tukthús.
Við getum ekki lifað við það á-
stand sem er í þessum málum,
eða endurtekningu á því.
„Með iögum skal land byggja,
en með óLögum eyða“.
Látrum 30. 10. ’68.
Þórður Jónsson.
AUGLYSINGAR
SÍMI 22‘4*8D
Til athugunar
Áfram gengur nú allt í grænu
ýnisir þá skerpa tónana.
um seðla og skjala-veskin vænu
sem vænlega styrkja krónuna,
Að eiga verðmæti I einu svona
úr ekta leðri þeir kjósa og vona.
Longines-úr.
Doxa-úr.
Klukkur.
BorðsiIfura
Burstasett.
Verðið er gamalt
og gottí