Morgunblaðið - 21.01.1969, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 21. JANÚAR 1963
11
Halldór Jónsson, verkfrœðingur:
Um framtíö einkafyrirtækja
ÞAÐ eru víst flest okkar sam-
mála um það, að ein meginfor-
senda þess, að nokkur þjóð geti
verið sjálfstæð, er sú, að þjóðin
sé þese megnug að annast verzl-
un með lífsgæði sín sjálf.
Það er kunnara en á þurfi að
minnast, hversu samvizkulausir
kaupmenn hafa leikið frumstæð-
ar þjóðir á öllum tímum. Hversu
dökk er ekki minning hinna
dönsku einokunarkaupmanna í
huga okfkar Islendinga. Þetta
hefur jafnvel leitt sum okkur til
þess að taka vara á eér hvenær
sem þeir heyra á kaupmennsku
minnzt. Verzlunarábati er í
þeirra eyrum sama og í vísu Páls
stendur:
Illa fenginn auðinn þinn
áður en lýkur nösum
aftur tínir andskotinn
upp úr þínum vösum.
Víst er um það. Kaupmenn
verða alltaf eins og aðrir menn
misjafnir eins og gengur. En það
eru fleiri tegundir af kaupmönn-
um til núna en áður tíðkuðuet.
Nægir að nefna útgerðarmenn,
bændur, og verktaka alls konar.
Allir þessir stunda í' raun og
veru verzlun. Vegna þeirra okk-
ar, sem tileinkað hafa sér hugs-
unarhátt til verzlunarábata, svip
aðan þeim og fram kom í vís-
unni, er ekki úr vegi að taka
verzlun og ýmsan annan atvinnu
rekstur á Islandi til lauslegrar
abhugunar.
Þegar ég tala um einka-
fyrirtæki þá á ég við hvert það
fyrirtæki, sem er rekið án opin-
berrar þátttöku.
BORGAR SIG AÐ REKA
FYRIRTÆKI Á ÍSLANDI?
Þessi spurning heyrist alloft.
Þeir sem atvinnurekstur stunda
eru yfirleitt ekki þeir sem svara
spurningunni játandi. Hinir, sem
eru áhugalausir launþegar benda
á „skrifstofu'hallirnar“ og segja
já. Þessari spurningu skulum við
reyna að sváta hér á eftir, ef við
þá getum það.
Ég hygg að við séum flest sam
mála um það, að við teljum rétt
að einkafyrirtæki hafi vaxta-
möguleika. Gerum við margt til
þess? NeL
Þetta er hápólitísk full-
yrðing undir venjulegum krig
umstæðum. En ég skaj forð-
ast að fara út í pólitík. Það er
nefnilega mín meining, að engin
einstakur flokkur né hópur
manna, 'hvað þá einstaklingar,
beri einir ábyrgð á því efnahags-
öngþveiti, sem íslenzkt þjóðfélag
hefur verið að berjast við frá
stríðsloknum. Hvernig komið er
fyrir krónunni í dag er okkar
alla sölk. Við gáfum okfeur aldrei
tíma til þess að hugsa ráð okkar.
Okkur fór sem sönnum Adams
bðrnum og við fórnuðum hik-
laust langtíma hagsbótum fyrir
stundar þægindi. Þetta er alger-
lega ópólitískur sannleikur.
Hvað er það þá, sem takmark-
ar vaxtamöguleika íslenzkra fyr-
irtækja?
Við skulum byrja á því að at-
huga á hverjum ófarnaður krón-
unnar hefur bitnað mest og hverj
ir hafa grætt? Flestum okkar
dettur strax í hug, að sparifjár-
eigendur hafi tapað mestu og
skuldakóngarnir, þ.e. atvinnufyr-
irtækin grætt mest. Fyrra atriðið
er vafalaust rétt, sparif j áreig-
eigendur hafa verið leiknir
svo grátt að maður hugsar
sig tvisvar um áður en maður
gefur barni sparibauk. En hafa
allir skuldakóngar grætt? Al-
menningur hefur grætt á þeim
peningum, sem hann hefur feng
ið að láni í húsbyggingar. En fyr
irtækin? Hafa þau ekki raun-
verulega tapað meiru en spari-
fjáreigendur? Og hvar tapar þjóð
in mest þegar á heildina er lit-
ið? Eru skrauthallir og lúxir^nl-
ar almennra launþega í samræmi
við gjaldþrota atvinnufyrirtæki?
Ég ætla að reyna að rökstyðja
það, að atvinnufyrirtækin séu
ekki þeir sem græða á verðbólg-
unni:
Mig langar því að líta yfir
nokkrar greinar í iðnaði og verzl
un og reyna að svara þeirri spurn
ingu, hvort það borgi sig að reka
einkafyrirtæki á íslandi.
SMÁSÖLUVERZLUN
Smásöluverzlun er samkvæmt
orðanna hljóðan sú verzlun, sem
kaupir hluti í heildsölu og selur
þá síðan í etykkjatali og leggur
um leið á vöruna þá prósentu,
sem smásalinn þarf til þess að
kostnað sinn.
Að vísu er ekki svo gott
lengur, að þetta lögmál fái að
gilda. Farið hefur verið út í
það hór, skv. hinni eðlislægu
ofstjórnunarkennd íslendings-
ins, að setja reglur út í loft-
ið um hámarksálagningu, án
þess að taka tillit til rekstrar-
grundvallar smásöluverzlunar-
innar.
Þaðt er aldeilis íurðulegt
að stór hópur þjóðarinnar virðist
trúa því stait og stöðugt, að sé
álagning frjáls, þá bindist kaup-
menn samtökum til þess að við-
halda einhverri okurálagningu.
Ég fullyrði að þetta er ekki rétt.
Það er nefnil. þáttur í mannlegu
eðli sem heitir græðgi. Þessi þátt
ur sér fyrir því, að einn lækkar
sig niður fyrir hinn, til þess að
ná af honum viðskiptunum.
Þannig leitar verzlunin síns
jafnvægis mjög fljóttega. Þann-
ig gerir hún það alls staðar
í heiminum og þannig gerir
hún það einnig hjá oklkur Is-
lendingum í iðnaðinum og verk-
takaverziluninni. Það er meira að
segja algengara, að menn fari á
hausinn vegna ónógrar álagning-
ar, sem er þó hj'á þeim aðeins
tafcmörfeum af samkeppninni.
Af hverju mundi ekfei
gilda sama um smákaupmenn?
Eða er ekki augljóst, að lögbund-
inn álagningarprósenta getur
ekki stuðlað að hagkvæmari inn
kaupum. Miklu fremur hefur
kaupmaður þá áhuga á því, að
innkaupsverðið verði sem hæst,
til þess að eitthvað verði úr álagn
ingunni.
Smásöluverzlun byggist upp
með tiltölulega lítilli fjárfestingu
í áhöldum og tækjum, ef þeir
ekki endilega vilja byggja yfir
sig isjálfir. Afskriftir véla og
tækja verða því ekki ýkja mikl
ar. Mikill hluti lagers smásalans
er fé heildsalanna. Því er hægt
að svara spurningunni jánkamdi
hér, að því tilskyldu, að álagn-
ingarprósenta sé ekki pínd niður
fyrir það ómögulega af því opin
bera. Efnahagslegur kollhnís
þjóðfélagsins kemur víðar harðar
niður en á smásoluverzluninni.
HEILDSÖLUVERZLUNIN
Öðru máli gegnir um heildsöl-
una. Mikill hluti af íslenzkri
heildverzlun er verzlun með er-
lendan gjaldeyri, sem selja verð-
ur uppá krít innanlands. Álagn-
ingin er oft lögbundin oig þá otft
ast höfðu fáránlega lit.il, ef um
atriði er að ræða sem hafa á-
hrif á vísitölu.
Ég vildi til dæmis gjarnan
sjá yfirvöld verðlagsmála setja
upp heildsöluverzlun með t. d.
rafmagnsrör eingöngu. Flytja
þau inn á gengistryggðum víxl-
um, lána þau út um allt land,
fá seint og illa borgað hjá við-
skiptavinunum, opinberum sem
einkaaðilum, borga aðstöðugjöld
vexti, laun ogallan kostnað. Selja
síðan allan lagerinn á gamla geng
inu þegar Nordal og Haralz segja,
að nú skuli farinn enn einn efna
hagslegur kollskítur, allt fyrir
10% álagningu. Og hvað yrði ef
allir myndu neita að verzla með
rafmagnsrör, þegar þessir væru
farnir á hausinn? Jú, það mætti
kannske fela Áfengisverzluninni
að taka að sér málið eins og Sana
bjórinn.
Sem sagt, á isdðasta ári var
heildverzluninni tekinn blóð-
koppur, sem nam um helmingi
lífsblóðsins, rekstrarfjárins. Ég
held að jafnvel lögfræðingar
gætu orðið ringlaðir af slíkri að
gerð á eigin búk.
Sumir okkar segja, þarna
fengu heildsalarnir mátulaga á
kassann. Aðrir þegja. Sjálfir
þora heildsalarnir ekkert að
segja, því þeir eiga undir högg
misskilningis almennings á hlut-
verki heildsölu að sækja. Þjóð-
viljinn er fyrir löngu búinn að
koma því inn í þjóðina, að heild-
salar séu bara blóðsugur. —
Samt er fátt eins líklegt að
mínu viti til þess að skapa
hagstætt vöruverð til almennings
eins og öflug heildverzlun. Heild
verzlanir stunda grimmilega sam
keppni sín á milli um bæði verð,
vörugæði og lánakjör, til þess að
ná viðsikptunum við smásalana.
En hvernig hefur efnahagsöng-
þveitir leikið heldisalana sL 30
ár?
Það er til þess dæmi, að verzl-
unar- og iðnfyrirtæki, sem átti
einnar miilljón krónu lager fyrir
stríð, alla tið síðan sýnt krónu-
legan ágóða og greitt þar af öll
sín opinber gjöld, hefur nú 30
árum síðar þá aðstöðu, að skulda
allan lager sinn, en SVipaður lag
er og sá fyrri myndi nú vera að
að krónutölu 40 milljónir. Þann-
ig eru fleiri. Þetta eru fórnir
færðar á altari hagspekinnar.
Kannske mun Áfengisverzlunin
verða að taka þessi fyrirtæki upp
á arma sína eins og Sana.
Er alþekkt skammlífi íslenzkra
fyrirtækja nokkur tilviljun? Get-
ur það verið, að við launþegar
m.a. höfum drukkið upp lífsblóð
atvinnuveganna? Á sér stað stöð
ug eignatilfærsla frá atvinnurek
endunum frá í gær til launþeg-
anna frá í dag, sem verða at-
vinnurekendur á morgun?
Spurningunni svari hér hver
fyrir sig.
IÐNFYRIRTÆKI
Stjómmálamenn tala faigur-
lega um það, hivernig þeir
ætli að bjarga landinu með
því að efla iðnaðinn. — Það
að þeir ætli að bjarga landinu
með því að efla iðnaðinn. Það
væri ósanngirni að segja það, að
þeir hafi ekki reynt að gera eitt
og annað fyrir iðnaðinn. En það
er alltaf erfitt að samræma lýð-
hylliishugmyndir atvinnustjórn-
málamanna og staðreyndir í efna
hagsmálum. Því fer gem fer, þrátt
fyrir góðan vilja.
Það á jafnt við um þau hag-
stjórnarmódel, sem spámennimir
okkar smíða, og okkar skatta-
kerfi, að þau gera ekki ráð fyrir
okkar allt að heimsmetsverð-
bólgu. Hvernig breytir hún að-
stöðu þess reksturs, sem verður
stöðugt að endurnýja og afskrifa
sínar eignir? Hér erum við kom
in að óvininum mesta, verðbólg-
unni.
Hér á landi er algengt að leyfa
18% afskrift á mörgum vélbún-
aði. Þessa verðmætisprósentu við
urkenna skattyfirvöld sem nauð-
synlega, til þess að fyrirtæki geti
haft aðgang að yngingarbrunnin
um fyrir þessi tæki. Hvernig fer
með þessi 18%.
Það er ópólitíisk staðreynd, að
verðbólgan hefur nálgast 15% á
ári sl. 20 ár. Verðrýmun hins al-
þjóðlega gjaldmiðils, dollarans,
er um 3% á ári. Hvar stendur ís-
lenzka fyrirtækið að loknum af
skriftatímanum og vill endur-
nýja vélamar?
Það lætur nærrí, að ekkert fé
verður handbært til þess utan
þau 40% af nettóágóða, sem
möguleiki er á að geta haldið
eftir þegar skattar eru frádregn
ir. Greidd aðstöðugjöld af tap-
rekstri lélegra ára hjálpa hér að
minnsta kosti lítið til þess að
stuðla að því, að þetta fyrirtæki
haldi áfram að borga aðstöðu-
gjöld. Þar að auki sér samkeppn-
in, fyrir því, að ekki er kleift að
reka fyrirtækin með neinum *
hagnaði sem heitir umfram það,
sem hægt er að kreista út með
meinlætasparnaði á öllum svið-
um. Og það er samkeppni í sparn
aði líka á milli fyrirtækja.
Þannig virðist vinsælasta leið
in til þess að blása út þesskonar
fyrirtæki sú, að færast gífurlega
mikið í fang, slá óverðtryggð lán
og fjárfesta, og auka umsvifin
með hverju ári, unz blaðran
springur. Verkefnin bregðast,
lánstraustið minnkar, forustan
orðin hjartabiluð af æsingnum
og allt fer á hausinn.
Hver er þá afraksturinn af
starfi hins gjaldiþrota fyrirtækis?
Svari því hver fyrir sig. En lit—
um á húsa- og bílafcost launþega
sama fyrirtækis. Ekki er gjald-
þrot þar í augsýn. — Það er *
aðeins athafnamannsgreyið, sem
situr blankur í rjúkandi rúst fyr-
irtækisins, því hann tímdi ekki
að taka úr refestrinum kaup eins
'og hinir.
Sé eitthvað eftir starfhæft
af tæ&jakosti fyrirtækisins,
þá er núna laus staða þarna
fyrir eittihvað af þeim oftur-
mennum flofekanna, sem geta
kosið sér það hlutskipti í umboði
pólitísku bankanna, að leiðbeina
hinum lánlausa lýð ráðþrota at-
hafnamanna, — án ábyrgðar á
tapi eða gróða að sjálfsögðu. Eða
bara láta Áfengisverzlunina taka
við klabbinu og borga hallann af
almannafé.
Nú heyrum við síðast, að iðn-
fyrirtæki okkar ætli að fara að
selja framleiðsluvélar sínar úr
landi til þess að fá meira upp I
kröfur Gjaldheimtunnar, en lík-
legt er að fáist fyrir þær á vænt-
anlegum nauðungauppböðum.
Okkar snöru þingmenn geta að
vísu 'bannað útflutning vélanna.í'
En þeir stöðva tæplega smíðina,
ef til þesfc kemur að þeir fái ekki
verkefni hér á landi. Þá verður
ekki ógaman að koma í smiðjum
ar og sjá bankastjóra og lögfræð
inga við hvern rennibekk. Eða
kannske að Áfengisverzlunin geti
tekið að sér að berja jám líka,
hver veit, hver veit.
Ég geng frá að isvara spurning-
unni hér líka.
VERKTAKAFYRIRTÆKIN
Hér á landi hafa á síðustu tím
um verið boðin ú ýmis meiri hátt
ar verk. Þar sem þau eru sum af
þeirri stærðargráðu, að ekki er
<að búast við því, að mörg íslenzk
verktakafyrirtæki ráði við þau,
þá er leitað til eriendra fyrix-
tækja um tilboð. Nægir að nefna
framkvæmdirnar við Álverk-
smiðjuna, Straumsvíkurhöfn og
Búr fellsvirk j un.
Af þessum verkefnum hefðu
íslenzkir aðilar að minnsta kosti
haft tök á að byggja Straums-
víkurhöfn, framkvæmt jarð-
vinnu á álverksmiðjuióðinni og
reisa háspennulínuna til Búr-
falls.
En hvers vegna gera þeir
það ekki? Því er fljótsvarað. fs-
lenzk verktakafyrirtæki hatfa
greitt ful'la tolla af öllum vél-
um. Þau hafa ekki aðgang
að fjármagni eins og erlend fyrir
tæki hafa, þó þau séu lítil. Auk
þess er þau eins og önnur einka-r
fyrirtæki seld umdir íslenzka
skattalöggjöf, afskriftareglur og
verðbólgu, sem áður frá greinir.
Útlendingar eru lauisir við allt
þetta. Þetta nægir til þess að 'úti
loka okkar fyrirtæki frá samn-
ingum eins og í pottinn var búið
með þessar framkvæmdir.
Hitt er svo eftirtektarvert, að
hin erlendu fyrirtæki virðast lít-
ið geta gert af viti hér, nema fá
til okkar menn, sem þekkja okk-
Framhald á bls. 18
Ur vélasal Kassagerðar Reykjavíkur.