Morgunblaðið - 25.10.1969, Blaðsíða 13

MOROUNTBLAÐIÐ, LAUGARDAGUH 26. OKTÓÐER 1969
13
RITHÖFUNDUBINN OG
FJÖLMIÐLUNARTÆKIN
Erindi Thors Vilhjálmssonar, formanns
Rithöfundatélags íslands,
við setningu Rithöfundaþings
þó og varfk þeinra é að næða.
LognimoEan er varsti andstíeð-
iiniguir Ifiistamiaransins. Þiess veigma
©nu Iweirs kyras uimiraeðiuir uim
lislt 'hamis álþnefiifiaraiegt meaM um
að srbairf ihainis sfeipfiár samítíð-
iraa a.m.k. einlhverju máli.
Strawiinisky hieÆuir saigt að tón-
skálMtíð eáigi að vinraa sitt starf
niáikvæimtega edras og stoósmið-
uiriran sfiibt. Mozart og Hyden
sQcráifiuðu tóraiist eifibir pönibun og
Bach samdi miöng atf vertoum
sínum aí því að haran þurfti á
þefim að halda í dagfiegu sbarfL
Á samia hótt hatfa einrnig mörg
ritveirk orðið tilL Jatfmvel bætour
efiras og Njáilia, sem eámtoum
voru iskirifiaðar tfil stoemmbun-
ax haifa orðið heimsbótomietirat-
iir, etf miairka má sáðrasbu Lrébtir.
ísienizikiar niúibimaibótomeramtir
eiru staðreymd. Og það sem
toaranistoi er mieiira um verat: þær
eru elkiki sbaðraað fioram, heídiur
lifaradi kivitoa. Þær eiru trm-
ræðuefni manraa á meðall. Þær
staiipta máill Og það sem
karamstoi er rmest um vert: fióJta
— etotoi sfizt umigt fióálk — fyigist
sjálfit mieð ísiLeraztoum riibum og
myradiar sér stooðarair um þaiu,
em liætor ektoi segja sér fyrir
vertoum, ajm.k. ektafi afillfiir Fyrir
það geta iflienzkir rittihöfuindar
verið þaiktaílátir. >eár storfiifia fyr-
ir þj'óð, sem læibur sig varða
sbarf þeirara. Fyrst svo er ættu
þeir einmig að nijóba þescs saran-
maeJliis, að verður er vertaamað-
uriran iaiuna simna.
★
Ég hótf móil mitt mieð því að
viibna í það stoáJd sem Jóraas
mat hvað miesit, Hairarioh Hedmie.
Hainm eyddi síðustu árum ævi
siramar í Parás. Þegar hainn var
á hátinidi frætgðar siininBr, eiras
og sagt er við hátíðHeig tæki-
fiæri eiras og þetta, toomiu motatar-
ir aðdáiemidur hans í hieiimflótan
til harns og sögðu: Við ætlLum
að reiisa yður miinniisivarða, dr.
Hedmie. Miinmisvarða? sagði
skáldið. Mér hiefiur verið neistur
minmdflvarði. Jæja, dr. Heiinie,
sögðu aðdáieradiurmiir. Hvar er
hamin? Hafið þíð ektoi séð höli-
inia, sem útglefiamdii miinin hetflur
byggt yfiir sfiig?, svairaði staáidið.
ífliemzltoir úbgetflemidiur hatfa
ektai by’ggt yfiir sig halllir fyrir
gróðamm aí bótoum íisiiemzkma rit-
höfúmida, Þeir hatfa þurft að
berjiaist sömiu baráttu og höf-
umdamnár. En isfiiemzfca rítaið hetf-
ur byggt sér gliæisáliega höll fyr-
ir erfiði íslllenzkra listaimammia.
Þessii hölfl er ísiemzta mieraniing
— og elklki sázt ísilieinzta ritmiemm-
irag. Á haraa hietfúr gjairmia verið
berat, þegar fæma þarf firam
sæm-iieg rök fyrfir því að við
erum og eigum að vara sjáltf-
stæð þjóð, sæmiiega virt aí
öðrum þjóðum. Erlaradier, fyrr-
um fionsærtáigráðheTTa Svía, saigði
jafinvel ný'liega í biaðasaimtaili
að Norðuralönd þyrtfibu á þasflari
menmimigu að haflida, í»að hlýtiur
að vera rébt íyrst hann sagði
það. Haran hefur að vísiu verið
orðaður við sæmiiliagam húmor
— en vart mrandi hamm haia
svo viðkvæmt miál í filimtinig-
um, En — höll íisliemztaimr
mienmiiragar verður etaitoi haildtfð
við tfifl. ieragdar, hvoitod fyrir
ErGamder né aðra, etf vertoa-
meranáirmiir þuinfia að eyða kröft-
um sámium í miömg þinig eins og
þetta. Vonamdi verðiur þess
etoki lamigt að bíða, að iallenzk-
ir ribhöfiuradar treysti sér til að
hiaflida þinig um öraniuir mál en
það sem nú er brýnast —
kjaramiáiliin.
Nýlega spurði ég Tómiais Guð-
mondflsom hvað ibamm hygði tO
þessa ribhiöfiumdaþinigs. Harain
svaráði: Vonamdi iifia bók-
menntiirmar það aif.
Góðir áheyreradur! Fyrir
hönd Félags íslienzkma ribhöf-
urada þaflðka ég stjómn Rithöf-
uradasamibarads íisflamids þá ár-
vekraá sem lýsir sér í því að
toafliLa ofldkiur hiragað. Voraandi
verðjr það tii að aiutaa gagn-
tovæman sikiflinárag máilili ribhöf-
urada og rílkisvaiLdsiiiras — báðum
eðiíljium tál noktoure gagns.
SÚ VAR tíðin að fjölmiðlar og
listin, skáldstoapurinn voru eitt
í beinu sambandi við þjóðlííið,
úr þjóðlífinu vaxnir og í þvi,
stundum einskonar jó-jó, sem
fióru út úr því og inn í það atft
ur, tenglar þess við ævintýr.
Það var þegar Sölvi Helgason
getalk um landið og toorn á hina
afsikekiktu bóndabæi, sjálfi-
kjörinn fulltrúi heimsmenning-
arinnar og rautf einangrunina
með steigurlæti sinu og sögum
og myndum og óeirð gæfuleysis
sem breytti svip daganna og
kom hreyfingu á vanabundin
viðhorfim firá degi til dags, það
var eitthvað annað en vant var.
Og þá valkna kannsiki spurning
ar. En stundum eru þær svætfð
ar aftur; O, þetta er bara aum-
ingi. Og hann heldur átfram
göngunni með útnefininguna
sem enginm varð til að veita
honum nema hann ejáltfur,
sendiboði guðanna, Sólon fs-
landus. Listamaðurinn sem gat
ekiki rætzt, anakrónískt fyrir-
bæri, ótímabær með sán erindi
og þrá meðal hungraðrar þjóð
ar, sveflbandi þjóðar, siam lálfðfi atf
því hún gat ekki dáið. Sem lifði
líka vegna þess að hún átti of
stórar bækur til þess að geta
dáið.
Þá var þjóðleikhúsið þeæir
menn sem voru að staulast um
landið, réttu sig við og sperrtu
kannski þegar þeir náðu bæ í
þröngum dal þar sem enginn
átti von á neinum, orktu um
fóllkið vísu eina á hvern og
sátu aí sér hríðina en vissoi að
ekki var lengi sætt því að þetta
fóllk þurfti að ná vorinu og mað
ur varð að halda átfram yfir
fjallið með áhættu nýrrar stór
hríðar og meira hungri og vosi,
kannslki draugum. Og tálguðu
fugl úr beini handa barni sem
mundi eí til vill í éllinni eftir
þessum eintaennilega manni og
augum haras þegar kom að því
að þurfti að fara að segja barna
börnum sögur, kannstai vísu
sem þyrstur barnshugurinn
nam og geymdi því þá var til
minni og tími og eftirtekt. Vísu
eins og þessa eftir Baldvin
Skálda:
Dals í þiöngum drífa stíf
dynur á svöngum hjörðum
þá er öngum of gott lítf
uppi í Göngustaörðum.
Þetta voru fjöilmiðlar á tím
um þrenginda. Listamenn sem
gátu ektai rætzt nema í vísu og
vísu, fjöl sem fúnaði og týndist
með hnífristri mynd.
Nú eru fjölmiðlarnir aðrir.
Og nú er listin önnur, arfurinn
ávaxtaður við önnur skilyrði.
Listamaðurinn sækir etfni sitt
í mannlífið og nemur myndir
heimisiras og vinnur úr þeim.
Listamaðurinn og fjölmiðlunar
tætaið eru ekki lengur í náinni
sambúð eins og var. Hver er
skylda staáldsins við þjóðina?
Skylda slkáldsins er að reyna
að búa til góðar bótamenntir
og láta eklkert glepja fyrir sam
vizku sinni. Samvizka hans er
æðsti dómarinn, stundum eini
dómarinn. Og sá sem efldki hlýð
ir henni á slkilið að frjósa i
yzta myrkri, verða grýlutaerti
í Niílheimi. Ef vel tetast getur
farið svo að það dugi ektai bara
til að sýna samtíð skáldsins eða
skýra hana með eirahverjum
hætti fyrir fólki heldur getur
ltka dugað til að lýsa fóllki á ó
komnum táma þess samtíð og
því sjáMu á öðrum tíma. Því að
ef djúpt er taafað þá koma upp
öfilin sem eru átfram, og voru
lika á dögum Préditoarans sem
sagði að eíklkert væri nýtt und
ir sólinni. Og miíkil list og sönn
er etoki háð landamærum, etatoi
Njála, ekiki Shataespeare, ekki
Klee, efloki Mozart. í litlu landi
eða stóru landi, þar getur orðið
til list sem dugir heiminum. Ef
listamaðurinn er sammur og
heiðarlegur og stoyggn á fyrir
bærin í djúpinu. Óþjóðleg er
sú list ein sem ex vond, etf lista
maðurinn býður sínu fóllki
svilkna vöru. Ef hann lýgur vis
vitandi að sinni þjóð, sfinum les
endum, þeirn sem sýna honum
trúnað, þá er hann þjóðníðing
ur.
Fjölmiðlunartækin eiga elktoi
að binda sig við afhrotasögurn
ár til afþreyingar, pop og
skýrslur afi blómarósabröstour-
unum sam hendast um lands-
byggðina og fínikemba hana til
Thor Vilhjálmsson.
að nappa litlu stúikumar sem
dreymir um að verða flugfreyj
ur, ljósmyndafyrirsætur og gift
ast gömlum ónössum og fá arm
band á hverjum morgni utan
um brauðsnúð sem er bataaður
utan um senílla vísu; mey slkal
að morgni lotfa. Auðvitað vill
þjóðin vita hver hefur orðið
ungtfrú Gullbringa. Vitanlega
geta ekki fjölmiðlunartækm
leitt hjá sér hver er Miss Hollta
varða eða ungfrú Landmanna-
laug og hvað eltir an.nað unz
allt er uppurið og farið á súp
ermarkað ásamt síld, gærum og
gæðingum, nú eru íslenzkar
merar farnar að gera garaðinn
frægan með því að alla sín is-
lenzlku folöld í Tennessee og
Sehwartzwald. Og hvað er þá
eftir nema að kjósa Miss Miss-
ing-Limta til að tengja otakur
aftur við forfeður í hefllum fyr
ir íslandsbyggð sem komu oían
úr trjánum og fluttu inn í hell
ana og ristu þar á vegg mamm
útkýr og uxa. Og þá byrjaði
listin og síðan kom edckisens
skáldskapurinn. Risturnar á
hellisveggjunum, verði ljós,
list, sjónvarp forsögunnar.
En á etaflri sjónvarp nútim-
ans að þjóna mannestojunum á
sama hátt, á það ekflri að næra
andann og þroska? Það á ekki
að slæva.
f öðrum löndum eiga fjöl-
miðlunartækin mitail érindi við
ribhötfunda og ribhötfundar við
þau eða öllu heldur greiðan að
gang að þeim til að koma fram
erindum síraum við almenning.
Sumisstaðar eru daglegir þættir
um bókmenntir í sjónvarpi og
útvarpi. Þar sést hvað dugandi
rithöfundar geta gert milkið
fyrir sjónvarp, annað en að
sitja eins og dæmdir menn sem
óttast rafmagnshögg og romsa
upp úr bókum sínum líkt og
þeir væru að lesa upp úr skatt
Skýrslunni sinni og skammist
sín fyrir að hatfa eklki meira í
kaup. Ætli sé þorandi að mæl-
ast til þess að rithöfundar gætu
orðið hálfdrættingar (hvað þá
meira) á við poptáninga á sjón
varpsSkenminum?
Meginvertaetfni þessa þings
sem hér er sett er að fjailla um
hvernig hægt sé að gera rithöf
undum lítfvænt hjá þessari
írægu bókmenntaþjóð, og í
þágu heninar.
Maður .tók sig út úr sam-
kvæmisgleði snöggvast í gær-
kvöldi og hringdi til min til að
leiðheina mér ofurlítið: Mér
lítaar þetta etoki hjá ykkur rit-
höfundunum að ætlast til þess
að aimenningur fari að kosta
ykfcur. Það skil ég mjög vel,
sagði ég: það er eklki von að þú
sættir þig við það að rithötfund
ar hatfi kaup fyrir vinnu siina
eins og þú og aðrir.
Það er ekki ætlunin að hjarð
ir manna geti verið á óendan
legum pitoniikk á kostnað þjóðtfé
lag'sins eða sælubunu á þeim
forsendum að þeir séu rithöf-
undar og skáfid og listamenn, og
þurtfi eflaki að skila neinu starfi
vegna þess sjállfvalda titils.
Þess er krafizt að dugandi rit-
höfundur í fullu starafi við að
sfcapa bákmemntir hatfi ein-
hverja möguleika til að fram
fleyta sér með vinnu sinni ef
hann skilar frambærilegum
verkum í vissri listrænni hæð;
að ágæti verksins veiti honum
aðstöðu til þess að halda áfram
starfi sínu, hann þurfi ekki að
verða bónbjargamaður né svik
ari við sina list, né togast á
við múkkamn og rotturnar í
flæðarmálinu um úrganginn við
fiskiðjuverin svo að maður tali
nú ekki um hina frægu fræntou
upp í sveit sem hinzta skjól og
athvarf.
Frelsi. Hver segist ekfci vera
með frelsi? Það þanf eitoki að
tala um þá hættu sem þjóðifé-
lagið setur sig í sem fjötrar
sina listamenm og neitar sér
um það að hafa þá fyrir mæli-
tæki á ástamd mannsins og
samfélagsins, eims konar and-
lega loftvog, ratsjá og berg-
málsdýptarmæli og hvað þau
nú heita þessi góðu tól sem er
siglt etftir. Það er oft sagt, það
má ekki vera til pólitísk list,
það má eklki vera áróður í bók
menntum. Ætli við þurtfuim ekki
verk manna eins og Bertolds
Brechts eða Alexanders Solts-
énitsjín eða Eiserastein í kvik-
mynduim. Jú. En skritf þeirra
málaliðsmanna sem eru leigðar
lotftungur eða rógberar á kaupi
eða auðsveipir þjónar stjórn-
málafloikka sem skrifa það sem
flolkfcsvélin kretfst, — svei.
En það er ekki bara að rit-
höfundurinn eigi að hafa frelisi.
Hann hlýtur að berjast fyrir
frelsi annarra. Andlegu frelsi,
efnahagslegu frelsi. Frelsi til
þess að vinna, sínu eigin og
annarra. Hann getur heldur
ekki leitt hjá sér siðleysi þjóð-
félags sem ekki tryggir hverj-
um þegni sem vill virana rétt-
inn til þess að vinna.
Ég hetf ekki gleymt blöðun-
um sem voldugum fjölmiðlunar
tækjum. Skyldum þeirra til
þess að fjalla frjálst og heiðar
lega um menniragarmál og
losa sig undan ágengni einóðra
stjórnmálamanna sem stundum
vilja keyra sín þröngu viðhorf
inn á hvert svið. Vitanlega eiga
gagnrýnendur að vera frjálsir
og harfa vinnufrið. Ég hef áður
haft o.rð á því að þeir eigi ekki
að vera otfurseldir þeirri hættu
að listamaiðurinn komi bólginn
af reiði til að jafna um þá og
hrelkja þeirra abhuganir í blöð
um og fjöimiðlunartækjum.
Það eru forréttindi þeirra að
henda listamanninum og lista-
veiikinu á milli sín etf þeim sýn
ist, jatfnvel hatfa orð á því þótt
þeim finnist það alls engin list
sem er í framboði. Gagnrýnend
ur eru með vissum hætti opin-
berir stanfsmenn og annast mik
ilvæga fyrirgreiðslu við atonenn
ing og ættu að njóta verndar
í starfi sínu eins og strætis-
vagnabílstjórar, lögreglumenn,
rannsóknardómarar og prótfess-
orar. Ef þeim er ógnað stendur
engum nær en erkibófa þeirra,
ribhöfundinum að koma þeim
til hjálpar og berjast fyrir rétti
þeirra til að forsmá hann og
verk hans, bara ef þeir eru
heiðarlegir í skoðun sinni. Ég
taia nú elkki um nauðsynina á
að vernda þá fyrir ofríki stjórn
mólamanna.
Þeir sem reka f jötoniðlumar-
tækin eiga líka að hatfa næði
fyrir stjórnmálamönnum.
Eru íslendingar hættir að
treysta orðinu? Ég skal játa
að mér hetfur stundum fundizt
að það væri nokkur vantrú á
orðsins list. Ég er kominn á
aðra skoðun. Ég hef orðið var
við það að það er einmitt virð-
ing fyrir orðsins list hér á landi.
Kannsflri óvíða meiri. Hitt er
annað mál að það vamtar líto-
lega greiðara samband milH
höfunda og lesenda. Þar kamur
vald fjölmiðlunartækjanna til
og hollustuskylda við þjóðina.
Þau geta stuðllað að því að hætt
verði að bjóða íslenzkum rit-
höfundum upp á atvinnuöryggi
og aðstöðu þess drembiláta betl
ara Sölva Helgasonar, Hsta-
manns, sem katfnaði; heimispek
ingsins sem kallaði sig Sólon
íslandus.
— Ávarp Gylfa
Framhald af bls. 3
virðingu fyrir sannleika og um
hyggju fyrir manninum og öllu,
sem lifir, þá er hann jákvæður
gBigmvarf þjóðlféL Rirtihöf. giebur
veirið góður rithöf. og jóitovæð-
ur gagnvart þjóðfélaginu, hvaða
stetfnu, sem hann kann að fylgja
í bókmenntum, og hvaða að-
ferðum, sem hann kann að beita
í störfum sínum
f bókmenntum, eins og á öll-
um sviðum vitsmunalífs, verða sí
fellt tíðar og miklar breyting-
ar. Maðurinn breytist, þjóðfélag-
ið breytist, smekkur breytist, ný
viðhorf verða til, ný tízka kem-
ur til skjalanna Báðum er það
jafnnauðsynlegt, rithöfundi og
lesanda, að halda jafnan höfð-
inu hæfilega keidu og fótunum
hæfilega hlýjurn, svo að notuð
séu orð Bernhards Shaws. Mér
hefur alltaf fundizt mikil hygg-
indi í orðum, sem húsmóðir ein
hér í Reykjavík lét einu sinni
falla um málverk af manni síra-
um. Hann hafði átt merkisaf-
mæli, og starfsmenn fyrirtækis
sem hann veitti forstöðu, höfðu
fengið einn af kunnustu málur-
um laindsins til þess að mála af
honum mynd. Á myndinni var
alþekkt snyrtimenni með dálít-
ið úfið hár, flibbinn fór ekki
vel, og hálsbindið var rauðara
en hann hafði nckkru sinni bor-
ið. Sumum fannst myndin
hneyksli. Öðrurr fannst hér um
að ræða einhverja snjöllustu and
litsmynd, sem þeir hefðu séð.
Húsmóðirin hengdi myndina á
viðhafnarstað í íbúð þeirra hjón-
anna. Nokkru síðar lét gestur á
heimilirau svo um mælt við hús-
móðurina, að hann skildi ekki,
hvernig hún gæti haft þessa
mynd hangandi í húsinu. Þá
sagði frúin: „Ég skal segja þér,
að þessi mynd er alveg eins og
maðurinn minn. Maður venst
hermi.“
Menin geta vanizt vondum hlut
um. En hafa verður einnig í huga,
að menn geta þurft að venjast
góðum hlutum. Þess þurfa bæði
lesandi og höfur.dur að minnast
í skiptum sínum Og þetta verð
ur líka að hafa í huga i sam-
skiptum rithöfunda og þjóðfé-
lags .
RITSTJÓRN • PRENTSMIÐJA
AFGREIÐSLA*SKRIFSTOFA
SÍMI 1D-1DO