Morgunblaðið - 01.07.1970, Blaðsíða 17

MORGUNIBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 1. JÚLÍ 1970
17
INNGANGSORÐ.
ÞAÐ, sean hér fer á eftir, er trú-
lega í ýtmsu tilliti ófflkt mörgu
því, sem skrifaið hefur verið og
skrafað á íslandi um lýóháskóla
til þessa. Sú umræða hefur
a.mJk. a(ð nokkru leyti sriúizt
um sögulegan. uppruna lýðhá-
ákólans og hina svonefnidu lýð-
háskólahugsjón. Andstæðingar
lyðháskólans hafa m.a. reynt að
stimpla hann sem úrelt erfða-
góss liðinnar aldar og þá eam-
tímis sem hugarfóstur nókíkurra
sérvitriniga, er villji láta að sér
kveða með einhverjum hætti. Sé
hins vegar tekið mið atf hinum
Skandinavíiska lýðháskóLa eins
og hann Mitur út í dag, er þessi
málsimeðferð ekki aðeinis röng
oig villanidi, heldur umfram allt
heiim/skuleg, í frummerkingu
þess orðs, eprottin af vanþekk-
ingu og einangrun, enn fremur
af áhugaleysi fyrir því að afla
sér réttrar vitneskju um það
efni, sem til umræðu er.
Sá sem framvegis óskar að
þrjózkazt við að framganga í
umræddri heimisku, gerir rétt í
korn, áður en lengra er haldið.
Hinum, sem hug hefur á lítils
háttar upplýsingum um það,
hvað lýðlháskóli raunverulega er
í dag, er ráðlagt að halda áfram
lestrinum.
LÝÐHÁSKÓLARNIR GÖMLU.
Segja má, að tvennt hafi eink-
um valdið því, að lýðtháisikólarn-
ir dönsku spruttu upp um og
eftir miðja síðustu öld. Annars
vegar hugmyndafræði og bar-
átta N.F.S. Grundtvigs. Hins
vegar brýn þörf lands og lýðs.
Hið fyrr nefnda fól öðru fremur
í sér nýjar og bjartsýnar full-
yrðingar um manninn, getu ein-
staikMngsins og möguleika til al-
hliða þroska. Af þeim sökum
m.a. varð saga mannsms, menn-
ingarsaga, efst á blaði meðal
námisigreina við lýðháskólana.
Síðari orsökin var nátengd hinni
fyrri. Nýfengið lýðræði gerði al-
þýðufræðlsiliuna að aðkallandi
nauðsyn. Bœndamúgurinn um
land allt hafði Skyndilega öðlazt
réttindi til íhlutunar um stjórn
landsins. Þessum réttindum
fyligdi sú skylda, að miúgurinn
tæki haimsikiptum og breyttist í
ábyrga einstaklinga, er raun-
verulega kynnu að notfæra sér
lýðréttindin. Alþýðufræðsla var
næsta takmörlkuð, og af þeim
sökum urðu hinir nýju lýð-
háskólar vettvangur framigjarnT
ar æsku, sem ótrauð vann að því
að byggja nýtt samfólag á rúst-
um einveldi'sins.
Að sjálfsögðu komu hér til
ótaldir þættir aðrir. Með tíman-
um runnu upp lýðhásikólar, er
alls ekki voru í tengslum við þá
hreyfingu, er Grundtvig hafði
hrundið af stað. Ósigur Dana í
styrjöldinni 1864 átti enn frem-
ur sinn þátt í þeirri aleflingu
þjóðarinnar inn á við, er skóp
hið danska samtfélag 20. aldar-
innar, og þeir viðburðir allir
gáfu lýðiháisfcólumum l'ítf og l'it.
En í einiu áttu þessir straumar
allir sammierkt: f>eir voru börn
sínis tíma, sprottnir upp úr jarð-
vegi 19. aldarinnar, hugarheimi
hennar, stjórnmálaþróun og ytri
þörfum. Oig þetta einkenni varð
einmitt orsök þess, hve skyndi-
lega lýðháskólah reyfingin óx og
breiddist út, ekki aðeins í Dan-
mörlkiu, heldur einnig um öll
hin skandinaviisku lönd, þar sem
lýðháskól'ar með tímanum áttu
eftir að sfkipta hundruðum.
AFTURFÖR OG ENDURFÆÐ-
ING.
Lýðhásfcólarnir mótuðust þann
ig í öndverðu atf brýnni nauðsyn
þeirrar aldar, er Skóp þá. Á
nýrri öld hlaut þetta einikenni að
verðia þeim til baga, Er fram
liðu stundir, voru hin uppruna-
legu verkefni lýðháskölanna að
verulegu leyti úr sögunni. Sama
máli gegndi að nokkru um þá
hugmynidafræði, er í upphafi gaf
þeim innihald. Einnig. hún gekk
úr sér og fór á dreif. Afleiðing
þessarar þróunar varð sú, að lýð
háskólanum fór aftur, némend-
um fæfckaði óðfluga, áhugi al-
memnings fyrir hreyfinigunnd
þvarr, og um skeið var ekíki ann
að sýnna en að lýðháisfcólinn
miundi úr sögunni innan tíðar.
Þeim mun meira undrunar-
efni er sú endurfæðing, er sfcóla
halda þetta hefur orðið fyrir á
síðustu áratugum. Lýðháskólun-
um vex ásrmegin að nýju. Nem-
endum fjölgar. Gamlir skólar
kasta elllibelg, og nýir eru byggð
ir. Samtölk og hópar, sem fyrr
meir voru áhugalitil um þessi
efni, taka til við lýðhásfcólarekst
ur. Sem dæmi um hið síðast
talda má mefna, að danska al-
þýðusambandið, sem þegar stend
ur að sikólum af þestsu tagi, tók
síðastliðið haust í notkun nýj-
an lýðháskóla, reistan fyrir 25
milljón'ir dansikra króna (hátt í
300 millj. ísl. kr.). Og viður-
kenninigs hins opinbera fer vax-
andi. Með nýjum lögum gredðir
danska rífcið nú 80% af koistnaði
við rekstur afflra lýðháskóla í
landinu.
Hvað veldur þessari skyndi-
legu framtför? Hvers vegna eru
þeir gbólar, sem um sinn virtust
vera að missa af strætisvagni
nýrrar aldar, nú aftur vettvanig-
ur all® þess, sem til nýlundu
þykir horfa í menningu frænd-
þjóða ofckar á Norðurlöndum?
FUNDARSTAÐURINN,
K YNNIN G ARMIÐSTÖÐIN.
í örBtuttu rnáli er unnt að sikýra
veigamesta þátt hinnar nýju
þróumar með eftirfarandi hætti:
Lýðlháskólinn hefur orðið við
nýrri áskorun nútímasamfélags,
tefcið að sér að leysa tilltekinn
vanda að svo miklu leyti sem
þess verður auðið. HilMaust hef-
ur lýðtháskölinm lagt til hliðar
drjúgan hluta þess andlega erfða
fjár, er var orðið honum fjötur
um fót, og í stað þess að horfa
um öxl gen.gur hann nú á hólm
við brýn vandamál eigin samtíð-
ar.
Hið siérihæfða og iðnvædda
þjóðfélag 20. aldar þjáist af mein
semd, er hvarvetna gerir vart
við sdg hina síðari áratugi. Sam-
félagiö skiptiist upp í hópa. Við
þefckjum ekki viöfangsefmi,
vandamiál og skoðanir þeirra, er
litfa og hrærast utan þeste hrings,
sem dreginm er u.m ofckar eigin
hóp. Samborgarar þeir, sem
fengið hafa aðra mótun en við
og vinna að öðrum verfcefnum,
eru oklkur framandi, óviðkom-
andi. Og við erum ámóta ðþekkt
ar stærðir í þeirra augum.
Sérhæfingunni fylgir einhæf-
ing, sbortur á heiildaryfirsýn. Og
sá þröngi sjóndeildanhringur,
sem þannig verður hlutskipti
olkkar, ógnar hv’oru tveggja,
mannlegri reisn einstaklingsins
og því lýðræði, sem okkur er ætl
að að vernda og tryggja. í stað
þes« að vera m'enn erum við í
vaxandi mæli vélar, öxlar eða
rær. Og í stað þess að axla þá
ábyrgð, sem fylgir því að vera
frjáls maður í lýðræðissamfélagi,
í stað þess að miða sfcoðamir okk
ar, orð og athafnir við þartfir
þeirrar heildar, er við, hvert um
sig, berum ábyrgð á, hættir oikk
ur til að láta stjórmast af þröng
um viðhorfum hópsins, sérhags-
munum hans og sérvizbu. —
Mundi ekki þessi þróun að ein-
hverju leyti vera orsök þeirra
hrapallegu innanlandsátaka, er
með reglubundnu miffl-ibili eiga
sér stað á íslandi og að stað-
aldri ógna okbar litla lýðræðis-
rílki?
Þeirri áskorun, sem fólgin er
í þessum vanda, hafa nútíma lýð
háskólar tekið. Viðtfangsefni
þeirra, öllu öðru fremur, eru í
því fólgin að bjóða fulltrúum
hinna lakuðu hópa til fundar,
yngri fulltrúum einfcanlega, en
einnig hinum eldri. Nokkurra
mánaða dvöl á lýðháskóla gef-
ur fólki kost á kynnum við rnenn
af öðru sauðáhúsi, viðhorf þeirra
vandamál og haigsmuni. Andstæð
ur mælast við og takast á. Og ár
angurinn verður sá, að vítahring
ur einhæfingarinnar rotfnar og
sjóndeiildarhringurinn víkk'ar. Sú
vélræma endurtekning, sem ein
kennir börn tæknialdar, víkur
fyrir lifandi hlutdeild í sundur
leitum vi'ðtfangsefnum, og sér-
gæðingsháttur hópmennisins þok
ar fyrir yfirsýn og hJutlægu
mati. Þannig er að því stefnt að
efla hvort tveggja, mannlega
reisn og sjálfstæði, — og það
samtfélag, sem byggir á frelsi og
saimábyrgð allra landsins bama.
Það er viðleitni lýðháskólans
til að sinna þessu hlutverfei, sem
öðru fremur hefur að nýju áunn
ið honum hvort tveggja, aukinn
-áhuga aknieniniinigs og vaxandi til
trú ríkisvaldsins. Og þessi við-
leitni er að því leyti í samræmi
við upphatflegt hlutverk lýðhá-
skólians, að hún miðast við ótví
ræða nauðsyn samtíðarinnar og
er þannig bam síns tíma, að hún
sem fyrr hefur þroaka einstakl-
inigsins að meginmiarkimiði, og
að hún beinist að því að vemda
forsendur þess lýðræðis, sem rík
ir á Norðurlöndum. Stofninn er
gamall, en allt það lauf, sem á
honum vex, ber lit nýrrar aldar.
NÁMSGREINAR OG
KENNSLUHÆTTIR
Hvernig faira menn að því að
koma til leiðar einhverju því
starfi, er mótast af ofanrituðum
gruindvallarsjónarmiðum?
Nú skyldi því ek'ki gleymt, að
innan lýðhásikólahreyfin'garinnar
er svo margt sinnið sem skinn-
ið. Sundurleitustu félagasamtök
og áhugamannahópar standa að
skólum, er einiu nafni flokkast
uinidir þetta 'heiti. Og að sj'áltf-
'SÖgðu leggur hver skóli áherzlu
á þau efni, er aðsta ndendum
hans þy'kja mestu varða.
í því er m.a. fólgið frelsi lýð-
háskólanna, — og sú frjósemi ó-
hindraðra Skoðanaskipta, er
þes&u frelsi fylgir .En upp til
hópa bregðast lýðháskólarnir
mifcið til á sama veg við því
vandamáli okkar kynslóðar, er
að framan var rætt.
Gleggstu hugmyndina um þessi
viðbrögð er að finna í námsefni
Skólanna. Þar beinist athyglin
eink'iim að því, sem nýtt er Og
tímabært. Nútímasaga, innlend
og erl'end, situr hér í öndvegi,
evrópusaga, stórveldapólitífc eft
irstríðsáramna, þróunarlöndin o.
s.frv., — félagsfræði, af sama
sjónarhóli, — hugmyndasaga og
menningarsaga, með áherzlu á
stefnur og strauma á 20. öld,
uppgjör við þau sundurleitu hug
myndakerfi og þær heimspeki-
stefraur, er beint eða óbeint móta
samtíð okbar, — trú^rleg vanda
mál í ljósi þess ástands, er tvær
heimsstyrjaldir og upplausn arf
helgaðra viðlhorfa hafa skapað,
— nútímabófcmenntir, erl'endar
og innlendar,. — nútímal'ist, —
hagnýt sálarfræði, — og þann-
ig mætti telja því nær í það ó-
endanlega. Þessir skólar virðast
hafa í heiðri þá fornu regl'U að
Láta sér ekkert mannlegt óvið-
komandi. Og þegar talað er um
„mannlegt“, er einkum átt við
það, sem getur talizt „aktúelt",
allt það, sem á einn eða annan
hátt kemur okkur við, þeirri kyn
slóð, er lifir í dag.
Hér er að sjá'lfsögðu hlaupið
yfir veigamikið atriði lýðháskóla
starfsins, þar sem eru hinar
mörgiu valfrjálsu, hagnýtu grein-
ar, tungumál, stærðlfræði, eðlis-
og efnafræði, bóikfærsla, vélrit-
un, handavinna, listföndúr, íþrótt
ir og annað það, sem óskað er
eftir og unnt er að verða við í
hverju einstöku tiitfeffli. Þessar
greinar fylla verulegan hluta af
nárasgkrá skólanna og gera þá
öðrum þræði að stotfraunum, þar
sem nemiendur eiga þess kost að
auka við fyrri mennfun sína eða
búa si'g undir annað og meira.
En meginatriðiin eru þau, sem
fyrr voru fram talin, þær náms
greinar, er gera skólann að vett
vangi andstæðra viðlhorfa, að
fundarstað, þar sem ungt fólk
úr ýmisum áttum hittist og tekst
á við varadamál sinnar eigin sam
tíðar og Skiptist á skoðunuim um
þau, til þess síðar að hverfa
heim sem betri og nýtari menn,
hamingj usamari einsta'klingar,
frjálsari og víðsýnni en fyrr.
Kennisluaðferðir segj'a hér
einnig sína sögu. Sú var tíðin, að
kennsla á lýðháskól'Unum fór
einkum fram í fyrirlestrarformi.
Ýmisdr þeir, sem ffltt eða ekki
þekfcja til lýðháskóla, hatfa þá
hugmynd, að hér sé um að ræða
stofnanir, þar sem leiðitamt fólk
og óupplýst daglangt taki við
heilaþvotti af hendi tilfinninga-
samra skraffinna. Sú hugmynd
er að sjáltfsögðu ailröng. Þanuig
hafa lýðlháskólarnir aldrei verið.
En hafi það einhvem tíma ork
að tviirraælis hve einhliða þess-
ir sbólar fyrr meir beittu fyrir-
lestrum, er sá annmarki nú víð
ast hvar úr sögunnii. í stað fyrir
lestrahalds einkenmir flokka-
vinnan nú starf lýðháskólanna.
Til gruindvallar náminu liggja
stuttar en skýrar handbækur í
ýmisum greiraum. Kerarasiustund
hefst gjarraan með inngaragi, þar
sem fceranari fer yfir og bætir
við þann hluta bókarinra'ar, sem
fjallað sbal um, bendir á þá
þætti efnisins, sem tím'abærastir
eru og gerir grein fyrir skoðun
sirani á þeim. Síðan taka vinnu-
flcfckar nemenda við, skipulagð
ir með ýmS'Um hætti. Tiltekinin
hópur hefur e.t.v. haft það að
heknaverlkefni að reifa þau
vandamál, er fyrir liggja. Sá
hópur hefur hagnýtt sér bóka-
safn skólans, þar sem kostur er
á ítarl'egri fræðslu um efnið. —
Hópurinn — eða hóparnir —
ski'lar áliti í kennslustofunini, og
loibs fara fram almennar um-
ræður.
Þesisi kennsluaðferð útheimtir
eðlilega nokkra vinnu af háltfu
nemenda. Öll áherzla er á það
lögð að fá hvern einstakan til
að leggja orð í belg og umfram
afflt tffl að taka sjálfstæða af-
stöðu. Það eftirtektarverðasta
við þessa kennsluhæ'tti er það
frjálsa og óþvingaða uppgjör,
sem nemendur hafa í frammi,
gagnrýni, sem ekki beiraisit síður
að eigin fordómium en anraarra.
Ávöxtur slíkrar umræðu, er m.a.
sá, að meran læra að sjá í gegn
um margt það, er áður byrgði
þeim sýn, og leysast þannig úr
viðjum. Engiran hlutur liggur hér
í þagnargildi, al'lar skoðanir eru
heiimil'ar, sé þeim aðeins sfcil-
merkilega á lofti haldið. Frelsið
er í þessu tiiliti sem öðrum mark
mið skólaistarfsins og leiðar-
steinn.
Fyrirlestrar fara að sjáltfsögðu
einnig fram á lýðháskólum okfc
ar daga, en við þau tækifæri sem
endranær lýkur kennslustund
gjarnan með frjálsum urnræð-
um. Reynt er og að skipuleggja
hluta fyriri'estranna með þebn
hætti, að gestafyrirlesarar fjalla
um ýrrais efni, og eykur það fjöl
breytni. Sem dæmi má nefna
heimsóknir fulltrúa himna ýmsu
stjórramálaflokka og félagasam-
taka, ríkis- og bæjarstofnana og
fyrirtælkja margs konar, en
fremur gestkomur lilstamanna,
rithöfurada og annarra menning
arfrömuða, að ógl'eymdri starfs-
fræðslu atf ýmsum toga.
NAUÐSYN LÝÐHÁSKÓLA
Á ÍSLANDI
I máli þessu hefur verið farið
fljótt yfir sögu. Fer ebki hjá
þvi, að gengið hefur verið fram
hjá mörgu því, er einkennir lýð
háskólaistarfið a'limennt, að ekki
sé talað um þau mörgu sérkenni,
sem hver einstakur skóli hefur-
til að bera. Vonaindi gefst tæki-
færi til að bæta ýmsu við síðiar.
Kjami málisins hefur þó vænt
anlega komið skýrt fram: Lýð-
háskóliran í hinum sbandinav-
ísku löndum er ekki erfðagóss
eða nátttröH frá löragu liðinni
öld. Hann er heldur ekki „hug-
sjón“ í þeim skilningi, að áhuga
samiur hópur sérvitriraga haldi
honum við af þrjózfcu, með
áróðri og vafasömum baráttuað
ferðum. Hann er þvert á móti
lifandi veruleiki í samfélagi átt
unda tugs tuttugustu a'ldar. Hann
sinniir tilteknum þörfum þes«a
samfélags með þeim starfsað-
ferðum, sem öðrum núlifandi
skól'aformum ekki er unnt að
hafa í frammi í sarna mæli. Af
þessum söbum nýtur hann vel-
vil'dar affls þorra manna. Og við
urfeenning fræðsluyfirvalda birt
i®t í því, að sífellt er betur við
lýðhásikólann gert.
'Það er afflcurana, að hið íslenzka
samfélag á við mörg vandamál
að etja, sem iýðháskólar í ná-
grannalöndum akkar bregðast
við á framangreindan hátt. í
ýmsu tiffliti eru þesai vandamál
nærgöngulli á íslandi en víða
anraars staðar og hættan, sem
þeiim fylgir, sýnu uggvænlegri
ofckar litl'a og viðkvæma sam-
félagslíkama en öðrum stærri.
Þes<s vegna á lýðháskólinn er-
indi til íslands, — ekki aðeins
einn lýðhásfcóli, heldur margir,
af ýmsum uppruraa, skólar, sem
opnað geta gáttir og átt hlut að
því að gefa íslenzku æskufólki
koist á þeim frjál'su sfcoðanaskipt
um og yfirsýn, sem í senn er for
senda persónulega þroska og
ábyrgrar aðildar að lýðræðis-
þjóðfélagi.
I si\úpinn er barizt fyrir stofn
un sliks skóla í Skál'holti. Eigi
sá skóli að verða raunverulegur
iýðháskóli, eigi hann að geta
sirant verkefraum síraum með
þeim hætti, sem að framan er
drepið á, þarfnast hann hvors
Framliald á bls. 27
að leggja frá sér þetta greinar-
Heimir Steinsson:
Lýðháskóli
- vettvangur andstæðra viðhorfa
Skálholt.