Morgunblaðið - 25.10.1970, Síða 1

25. október 1970
uuum.
Þegar ég sagði af mér...
Frásögn George Brown, fyrrv.
utanríkisráðherra Bretlands
1 MARZ 1968 sagði George Brown, utanríkisráðherra Breta,
af sér störfum, eftir ágreining við Wilson, forsætisráðherra.
Hann rekur hér aðdragandann og skýrir umbúðalaust frá
því, hversu mjög honum mislíkuðu vinnubrögð Wilsons.
Hann kallar þau brot á stjómarskránni og segir að Wilson
hafi verið að leika bandarískan forseta með því að taka sér
sjálfskipað vald.
George Brown
„Nóttina milli 14. og 15. marz
1968, þegar ég sagði af mér
embætti utanrikisráðherra,
urðu sannarlega þáttaskil í
mínu eigin lifi, og að ég held
einnig í samtímastjórnmálasögu
okkar.
Ástæðurnar fyrir afsögn
minni hafa sveipazt móðú í
áhrifamiklum frásögnum sem
blöð og sjónvarp hafa flaggað,
en ástæðurnar voru í rauninni
mjög einfaldar — hreinar og
beinar. Ég sagði af mér vegna
djúpstæðs grundvallarágrein-
ings, vegna þess að fyrir mér
var forsætisráðherrann ekki
aðeins að troða „forsetakerfi"
inn í stjórn rikisstjórnarinnar,
sem er í fullkominni andstöðu
við brezku stjórnarskrána —
aðrir hafa freistazt til hins
sama — heldur beitti því svo,
að ákvarðanir voru teknar í
blóra við og eða án vitundar
ráðherranna, og alltof oft
voru óviðkomandi m enn sem
nutu hylli hans nær því hinir
einu, sem áhrif og ítök höfðu í
ríkisstjórninni.
Ég sagði hug minn allan í af-
sagnarbeiðni minni í bréfi til
Harolds Wilson þann 15. marz:
„Atburðir siðustu nætur og
dagsins í dag hafa snúizt að
atriðum, sem hafa, eins og þér
vitið, valdið mér áhyggjum um
nokkra hríð. Það er í stuttu
máli sagt, hvernig þessari
stjórn er hagað og með hvaða
hætti við tökum ákvarðanir
okkar. Þér og ég höfum rætt
þetta oftar en einu sinni. Ég lít
á þetta sem mikilvægara grund
vallaratriði en nokkurt ein-
stakt stefnumark."
„Það ákveðna atvik, sem
fyllti mælinn,“ heldur Brown
áfram, „var sú ákvörðun for-
sætisráðherrans að biðja
drottninguna á skyndifundi að
lýsa yfir lokun bankanna i því
skyni að koma til móts við
beiðni frá Bandaríkjunum, sem
voru í tengslum við ráðstafan-
ir, er varð að gera til að stöðva
hið ruglingslega gullæði sem
þá gekk yfir.
Engin tilkynning þessa efn-
is hafði verið rædd ráðherr-
anna á meðal og engin yfirlýs-
ing var gefin þar að lútandi í
Neðri málstofunni.
Auðvitað hafa menn velt
vöngum síðar, einlægt fólk sem
segir, að þetta hafi hreinlega
verið tekniskt atriði —-. hafi
snúizt um það, hvort maður hef
ur frídag bankamanna á
ákveðnum degi eða ekki. En
tæknihliðin — eða hvað sem
þama var um að ræða — var í
raun og veru yfirskinsátylla;
annað var um hvað málið sner
ist í raun og veru, hver bað
um það og eða stjórnaði því.
Ef við vorum í reyndinni að
gera eitthvað sem Bandarikja-
mönnum var áfram um að fá
okkur til, vissi enginn áhrifa-
maður hér nokkurn tíma neitt
að ráði um það. Og í öðru lagi
var það í mínum augum brot á
gildandi stjórnarskrá er forsæt
isráðherrann og tveir ráðherr-
ar tóku ákvörðun, sem öll rík-
isstjórnin hefði átt að fá að tjá
sig um.
Yfirlýsingin var á rökum
reist — ef leitað hefði verið
álits ríkisstjórnarinnar eftir
venjulegum leiðum, þá hefði
vel getað svo farið að við hefð-
um stutt hana. Kjarni málsins
var, að ekki var spurt um álit
stjórnarinnar.
Þó svo að ég væri aðstoðar-
forsætisráðherra, utanrikisráð-
herra og ætti sæti í efnahags-
nefnd stjórnarinnar, þá var
mér til að mynda alls ókunnugt
um þetta. Aðrir ráðherrar
komust að því fyrir tilviljun
að Harold Wilson, Roy
Jenkins og Peter Shore höfðu
farið til konungshallarinnar.
Við höfðum ekki hugmynd
um, hvað var á seyði, hvort
önnur gengisbreyting var yfir-
vofandi, hvað í ósköpunum var
á döfinni. Þetta var ákvörðun,
sem Wilson tók i krafti síns
sjálfskipaða og sjálfgefna
valds, án þess að leita ráða hjá
okkur, án þess svo mikið sem
segja okkur af því. Það var
aðferðin, sem beitt var ekki
ákvörðunin sjálf, sem mér virt-
ist þá — og hefur virzt alla tíð
síðan vera algert brot á gild-
andi stjórnarskrá.
En atburði þá, sem gerð-
ust aðfararnótt 15. marz er
ekki fært að líta eina sér. Til
þess að skilja mikilvægi þessa
máls og hversu djúpstæð áhrif
þeir höfðu á mig, er nauðsyn-
legt að líta um öxl og rifja
upp ýmis önnur skipti, þegar
ég átti við ýmsan vanda að
glíma, sem var mér engan
veginn að skapi og þau voru
sprottin af aðferðum Wilsons
við að stjórna stjórninni."
Brown rifjar síðan upp mál,
sem ofarlega var á baugi um
þessar mundir, þ.e. hvort
brezka stjórnin ætti að selja
vopn til Suður-Afríku. Hann
hafði tekið þátt í viðræðum við
stjórn Suður-Afriku fyrir
hönd brezku stjórnarinnar I
meira en ár, og var suður-
afrísku stjórnina tekið að
lengja eftir því að endanlegt
svar fengist. Vegna þeirra
efnahagsörðugleika, sem við
var að etja um þessar mundir i
Bretlandi þótti ýmsum súrt í
broti að verða af þeim fjár-
munum sem þarna voru í boði
og einnig var nokkur óhugur í
mönnum um áframhaldandi við-
skipti milli landanna tveggja,
ef Bretar neituðu að selja
vopn til Suður-Afríku, að sögn
Browns.
SUður-Afríka hafði óskað eft
ir því að kaupa af Bretum or-
ustuvélar af Buccaneer gerð,
einnig ýms gögn fyrir flotann.
Brown telur að þessi hergögn
hafi Suður-Afríka ekki einung-
is þurft í eigin varnarskyni,
heldur einnig til að hafa eftir-
lit á ýmsum svæðum úthafsins,
sem Bretar höfðu annazt gæzlu
á fyrr, en Suður-Afríkumenn
höfðu nú tekið yfir.
Síðan segir Brown: „í mínum
huga lá málið ljóst fyrir. Við
höfðum skömm á aðskilnaðar-
stefnu Suður-Afriku, og það
hefði verið óhugsandi að selja
stjórn Suður-Afríku vopn sem
nota hefði átt innanlands. En
um varnir Suður-Afríku út á
við og á þessum höfum gegndi
allt öðru máli, þar sem það
var meginmál fyrir okkur — i
ljósi lokunar Súezskurðarins,
— þar sem við þurftum að
treysta um margt á þessa sigl-
ingarleið, ekki hvað sízt með
það i huga, hvað Rússar höfðu
stórlega fært út kvíarnar á Ind
landshafi.
„Ég fékk því ekki skilið þá
mótbáru," heldur Brown
áfram — „að þau vopn og her-
gögn, sem Suður-Afríkustjórn
var að biðja um frá Bretum
væru svoddan háski við svert-
ingja i Suður-Afríku, 'sem ýms
ir vildu vera láta og neituðu að
réttlæta vopnasöluna út frá
þeim forsendum. Auk þess gát-
um við ekki horft framhjá þvi,
að seldum við þeim ekki vopn,
biðu Frakkar eða einhverjir
aðrir með útréttar hendur sem
kröfðust þess af Suður-Afríku
að láta þá selja þeim vopnin."
Engu að siður telur Brown
að mál eins og þetta sé mats-
atriði, sem fólk myndar sér
skoðun um og stendur við
hana, hvers eðlis sem hún er.
Þó svo þær viki langt frá
hans eigin kveðst hann virða
þær fullkomlega.
Hann rekur síðan að meðan
á þessu þófi stóð hafði hann
hitt að máli ýmsa ráðamenn
Suður-Afríku, og rætt við þá
málin og meðal annars rætt um
vaxandi áhrif þeirra í Rhode-
siu og Mosambik. Þessir fund-
ir voru haldnir bæði í New
York og London og hann getur
um einn, sem hafi verið hald-
inn í forsætisráðherrabústaðn-
um í Downingstræti, þar sem
Wilson hafi verið i forsæti.
Brown kveðst siðan hafa
sent bréf til Mullers utanrikis-
ráðherra Suður-Afríku. Var
bréf þetta sent eftir venjuleg-
um diplómatiskum leiðum, þ.e.
um hendur sendiherra Breta í
Pretoriu. „1 þessu bréfi, skýrði
ég pólitísk vandkvæði okkar,
eftir að hafa áður vikið lítil-
lega að Rhodesíu og stakk upp
á þvi að ef þeir reyndu að
skilja sjónarmið okkar og setja
okkur ekki endanleg tímatak-
mörk um vopnasöluna, myndi
stjórnin væntanlega verða þess
visari að það hefði borgað sig
að bíða. Þetta varð síðar þekkt
undir nafninu „hófsamlega
ábendingarbréfið," því að auð-
vitað siaðist efni þess út og
gengið út frá þvi, að ég myndi
láta Muller vita, þegar rétta
stundin væri upprunnin."
Brown segir síðan: „Ég end-
urtek, að þetta var gert með
fullri vitund forsætisráðherr
ans, og ég hylltist þvi til að
telja þetta í senn ábyrga
stefnu og rétta og auðvitað
hafði málið verið rætt í þauia
á fundum ríkisstjómarinnar og
í helztu nefndum hennar.
„Þann 11. desember 1967,“
heldur Brown áfram, „þurfti
ég að fara til Brussel til að
sitja fund Atlantshafsbanda-
lagsins. Þá daga, sem fundur-
inn stóð yfir var ég að sjálf-
sögðu í nánu sambandi við ut-
anríkisráðuneytið og samráð-
herra mína. Sérstaklega gætti
Denis Healy þvi að hafa við
mig gott símasamband og einn-
ig bréflega sagði hann mér frá
því sem var að gerast í
London.
Ég varð þess vísari með
þessu móti, að málið allt hafði
skyndilega orðið tilefni mikilla
umræðna og harðar deilur
höfðu risið um það innan þing
flokks Verkamannaflokksins.'
■<*