Morgunblaðið - 25.10.1970, Qupperneq 14

38
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. OKTÓ8ER 1970
George Mikes hjá bernskuheim ili sínu á Ungver jalandi.
Grátbrosleg
endurkoma
Eftir George Miles
GEORGE MIKES, rithöf-
undinum, sem kunnur er
fyrir bókina ,,How to be
an alien“, grínbók um
Breta, og fleiri bækur í
svipuðum dúr, var nýlega
vísað úr landi í Ung-
verjalandi, þar sem hann
starfaði með sjónvarps-
myndatökumönnum frá
BBC. Mikes er fæddur í
Ungverjalandi, en hefur
verið búsettur í Englandi
síðan 1939. Frásögn hans
af grátbroslegri endur-
komu til Ungverjalands
fer hér á eftir nokkuð
stytt.
Það er ekki laust við að ég
sé dálítið undrandi og hrifinn
af sjálfum mér að því að vera
allt í einu orðinn hetja í
njósnasögu. Klukkan 11 að
morgni laugardagsins 29.
ágúst var ég ásamt Michael
Houldey, sjónvarpsmyndafram-
leiðanda BBC, sem ég vann
með að gerð sjónvarpskvik-
myndar um Ungverjaland,
kvaddur í blaðadeild ung-
verska utanríkisráðuneytisins,
þar sem ég fékk skipun um að
fara úr landi án tafar.
Embættismaðurinn, sem hafði
með mál okkar að gera, Tibor
Aranyi, var nýtekinn við starfi
sínu og var greinilega tauga-
óstyrkur. Ég var ekki viss um,
hvers vegna mér var vísað úr
landi, en tilgreindar voru þrjár
ástaeður — eða afsakanir —
svo mikið var víst, að þær
fengu ekki staðizt og voru lé
legri en við mátti búast.
Fyrsta afsökunin yar á þá
leið, að við hefðum skilið leið-
sögumann okkar eftir í Búda-
pest þegar við fórum út á
land. Aranyi hafði greinilega
gleymt því, að það var hann
sjálfur sem hafði ráðlagt okk-
ur þetta.
Önnur afsökunin hljóðaði
þannig, að í Kerepesi-kirkju-
garðinum hefðum við bæði
myndað grafir frelsishetjanna
og AVO-mannanna (leynilög-
reglumanna), sem féllu í upp-
reisninni 1956. Þetta höfðum
við gert að ráðum Peter Rényi,
ritstjóra aðalmálgagns komm-
únistaflokksins. Ég hafði innt
hann eftir því, hvort þaðværi
óhætt. Hann sagði, að Ung-
verjaland væri frjálst land og
við gætum gert það sem okk-
ur sýndist. Ég lét í ljós
ánægju mína og sagði, að ef
ungversk yfirvöld væru þeirr-
ar skoðunar, að við værum að
setja saman áróðurskvikmynd,
þá yrði mér tafarlaust visað
úr landi, en Rényi sagði bros-
andi: „Reka þig úr landi. . . .
sagðirðu reka þig úr landi?
Ég get fullvissað þig um, að
sá tími er liðinn.“ Það var og.
AMMA MÍN
Þriðja afsökunin fyrir brott
vísun minni var sú, að ég
hefði heimsótt íbúðina, sem
amma mín átti einu sinni heima
i, og það meira að segja án
þess að á ömmu hefði verið
minnzt í upphaflegri starfsáætl
un okkar.
Lástinn yfir afbrot mín var
ekki stórbrotinn, svo að ung-
versk yfirvöld voru nauðbeygð
til að grípa til gamalkunnra
ráða og reyna að klina á mig
nokkrum ásökunum um njósn-
ir. Sjálfur Stalín var þeirrar
skoðunar, og Ian Fleming hef
ur síðan staðfest það, að allir
Englendingar væru starfsmenn
leyniþjónustunnar, og ég verð
að játa, að það gladdi mig að
skilgreiningin nær einnig til
þeirra sem eru ekki innfæddir
Englendingar.
Rækilega undirbúnar áætlan
ir lögreglunnar fóru nokkuð
úrskeiðis, en fyrst verð ég að
byrja á byrjuninni. Fyrir
nokkrum mánuðum ákvað ég
að skrifa bók um Mið-Ev-
rópu. Hugtakið „miðevrópsk-
ur“ hefur alltaf hljómað bros-
lega í engil-saxneskum eyrum
og gjarnan leitt hugann að
skoplegum mönnum í síðum
frökkum með undarlegan mál-
hreim, en Mið-Evrópa virðist
hafa horfið af landakortinu eft
ir síðari heimsstyrjöldina. Það
sem fyrir mér vakti var að
ganga úr skugga um, hvort
Mið-Evrópa væri ennþá til,
(því miður verð ég að viður
kenna, að hún er ekki lengur
til, en það er önnur saga).
Meðan ég vann af kappi að
undirbúningnum, spurði brezka
sjónvarpið mig, hvort ég hefði
áhuga á að vinna að og semja
texta við mynd í sérstökum
myndaflokki. Ég þáði boðið,
og 3. ágúst kom ég til Ung-
verjalands.
Þegar ég kom yfir landamær
in einsetti ég mér að vera hlut
lægur i mati mínu á landi og
þjóð og láta ekki tilfinningar
ráða skoðunum mtnum. En
hvemig sem ég reyndi gat
ekki farið hjá þvi, að það mót
aði afetöðu mina, að ég er
fæddur og uppalinn í Ung-
verjalandi, þar er ég menntað-
ur og átti heima i tuttugu og
sex ár. Ungverjaland er enn-
þá hluti af sjálfum mér, og ég
gat ekki litið það sömu aug-
um og Afghanistan, svo að
fyrstu vikurnar sá ég aðeins
það Ungverjaland, sem ég hef
haft stöðugt fyrir hugskots-
sjónum, land gleði og ham-
ingju, þar sem fólk var af-
slappað og vingjarnlegt og allt
af tilbúið að gera að gamni
sínu, land góðs matar og góðra
vina og lifandi og þróttmikils
menningarlifs. Ég hlustaði á sí
gaunatónlist, fylgdist með hin-
um nýja ferðamannastraumi,
talaði við aldraða en hrífandi
aðalsöngkonu úr mörgum göml-
um söngleikjum, rabbaði við
gamla vini mina og naut feg-
urðarinnar á hæðum Buda.
VONLEYSI
Það var auðvelt að rif ja upp
æskudagana, en það tók mig
nokkum tíma að átta mig á
breytingunum. Fyrst fóru ýms
ir smámunir í taugamar á
mér, sem ég hefði átt miklu
auðveldara með að sætta mig
við í Afghanistan. Þjónustan í
veitingahúsunum er fyrir neð
an allar hellur, og þótt kjúkl-
ingarnir séu ekkert lakari en
aðrir réttir, sem eru á boðstól-
um eru þeir lika fyrir neðan
allar hellur. Fólkið var þreytu
legt og taugastrekkt, alger
andstæða hinna lífsglöðu Vín-
arbúa. Mér féll þungt að sjá
margar byggingar í niður-
níðslu. Glæsilegar byggingar
voru þaktar sóti og ryki, og
þetta hafði þau áhrif, að allt
andrúmsloftið einkenndist af
eymd og vonleysi, næstum eins
og í bókum Kafka. En maður
er fljótur að venjast umhverf-
inu og ekki leið á löngu þar
til ég gat aftur brosað fram-
an í fólk.
Þó gat ég ekki brosað, og
því síður hlegið, að hinum
frægu Búdapestbröndurum,
sem eru orðnir kersknir og
hræðilega leiðinlegir. Fólkið í
Búdapest leikur visst hlutverk,
það er alltaf tilbúið að af-
greiða heimsatburðina með póli
tískum brandara, þvi að Búda-
pestbúar eiga að vera glaðir,
fyndnir og ódrepandi. En sög
urnar eru oftast aðfluttar eða
úreltar. Það er hálfdapurlegt
að hlusta stöðugt á sömu sög-
urnar, sem byrja alltaf „Hef-
urðu heyrt þá síðustu?", og
þessi spurning og hláturinn
sem fylgir sögunum bera vitni
um einhverja örvæntingu.
Ég heyrði talsvert talað um
áhyggjulaust og frjálsJynt and-
rúmsloft er rikti í Ungverja-
landi og að vísu er dálítið til
í þessari staðhæfingu, þó að
blöðin séu háð ritskoðun og
hundleiðinleg og veiti litlar
upplýsingar. En fólk getur að
minnsta kosti talað nokkurn
veginn óttalaust án þess að
horfa flóttalega í kringum sig,
og hin alsjáandi leynilögregla
lætur lítið á sér bera. öllum
eru vel ijósar takmarkanirnar
á frelsi þeirra. Menn geta
gagnrýnt kjötdreifinguna, en
ekki athafnir Sovétríkjanna.
Lögreglan fylgir einnig nýjum
reglum, sem þegjandi sam-
komulag er um: enginn er
handtekinn án dóms og laga,
og þetta er með réttu kallað
skref í frjálsræðisátt.
ELTUR
En fljótlega komst ég að
raun um, að þetta stórkostlega
frjálsræði náði alls ekki til
mín. Mér var veitt eftirför, og
eftirlit var haft með mér,
hljóðnemar voru faldir á hótel
herbergi mínu og ungur út-
sendari lögreglunnar, sem þótt
ist vera blaðamaður, heimsótti
mig og innti mig eftir skoðun-
um mínum á ísrael. Ég lét í
það skína, að mér væri minna
um Nasser gefið en Gyðingar
í ungverskri blaðamannastétt
og aðrir blaðamenn í Búdapest
láta í veðri vaka. Annars hef
ég sagt það sem ég sagði hon-
um og margt fleira i bók, sem
ég sendi nýlega frá mér um
Israel. En það er hugsanlegt,
að lögregluútsendarinn hafi
lagt mér orð í munn, sem ég
hef aldrei sagt, og það getur
líka verið, að ég hafi sagt
eitthvað ógætilegt um Sovét-
ríkin. Um Ungverjaland talaði
ég af hlýhug og ástúð þrátt
fyrir þau mörgu vonbrigði,
sem ég hafði orðið fyrir.
HEYSATAN
Föstudaginn 28. ágúst vorum
við á leið til Keckskemét. Við
vorum í þremur bílum, sjö alls,
og ég var í bílnum, sem var
í miðjunni. Allt í einu stað-
næmdist fremsti bíllinn, og
Houldey kvikmyndatökustjóri
benti á heysátu og nokkra
bændur, sem hann vildi
mynda við störf. Við urðum að
snúa við og aka nokkur hundr
uð metra að aðalþjóðveginum,
svo að við hefðum varla get-
að vakið á okkur meiri at-
hygli. Kvikmyndatökumennirn
ir tóku til óspilltra málanna,
en ég sat kyrr í bifreiðinni og
gluggaði í bók.
Nokkrum minútum síðar
heyrði ég einhverja kalla á
mig og skipa mér að koma út
og túlka. Tveir menn, sem
reyndust vera óeinkennis-
klæddir lögreglumenn, höfðu
skotið upp kollinum, og annar
þeirra hafði ráðizt að mynda-
tökumanninum John Walker og
reynt að slá myndavélinni úr
hendi hans. Ég spurði í sak-
leysi mínu hvað væri á seyði,
og lögreglumaðurinn sagði, að
við værum að kvikmynda á
bannsvæði.
Ég verð að skjóta því hér
inn i, að á vissum stöðum má
sjá skilti, sem tákna að bann-
að sé að ljósmynda, og við
höfðum haft mikið gaman af
þessum skiltum, þvi að við gát
um ekki skilið hvers vegna at
hyglinni væri þannig beint að
hernaðarmannvirkjum í landi
eins og Ungverjalandi, þar sem
öryggisráðstafanir ganga út í
öfgar. Satt að segja var ég
undrandi á því, að enginn okk
ar hafði tekið eftir slíku skilti,
en enn sem komið var grunaði
okkur ekkert misjafnt. Við lit
um aftur á heysátuna, en sá-
um ekkert merkilegt við hana.
Lögreglumennirnir fóru með
okkur til lögreglustöðvarinnar
i Keckskemét, þar sem vega-
bréfin voru tekin af okkur og
okkur tilkynnt, að við mætt-
um undir engum kringumstæð
um fara úr landi fyrr en film-
urnar hefðu verið framkallað-
ar. Ég var skilinn frá félög-
um mínum og yfirheyrður sér
staklega ítarlega. Ég sagði, að
okkur þætti leitt að skiltið
hefði farið fram hjá okkur og
það væri eingöngu okkur að
kenna. Ég lagði líka á það
áherzlu, að við hefðum ekki
reynt að leyna neinu eins og
sjá mætti á því, að við hefð-
um verið skammt frá fjölfar-
inni umferðarleið.
Á eftlr varð ég að bíða
lengi, og enn var mér haldið
aðskildum frá félögum mínum.
Ég sat og rabbaði við einn af
lögreglumönnunum og 'hann
var svo vingjarnlegur að mér
fannst að líklega gætu vin-
gjamlegir lögreglumenn stund
um verið ennþá hræðilegri en
ruddalegir. Ég reyndi hvað eft
ir annað að fá hann til að
hringja í utanríkisráðuneytið
eða ungverska sjónvarpið, en
ekkert gerðist.
FYRIRMÆLI
Loks var stjórnandi sjón-
varpsmyndatökunnar, Michael
Houldey, leiddur inn í her-
bergið, þar sem ég var hafð-
ur í haldi, og við vorum yfir
heyrðir í sameiningu. Hann
gerði einnig ítrekaðar tilraun-
ir til þess að fá að hringja í
utanríkisráðuneytið, en án ár-
angurs. Þremur timum eftir
komu okkar til lögreglustöðv-
arinnar, var vegabréfum okkar
skilað og okkur sagt, að viö
gætum farið leiðar okkar —
en daginn eftir áttum við að
mæta í blaðadeild utanríkis-
ráðuneytisins. Og þar var
„mælzt til þess að ég færi úr
landi“ daginn eftir. Herra Ara
nyi lagði áherzlu á, að þetta
væru aðeins tilmæli. En hann
tók um leið skýrt fram, að til-
mælum þessum væri ekki
hyggilegt að vísa afdráttar
laust á bug. Aranyi játaði, að
ég væri persónulega alsaklaus
af „mistökum" Michael Hould-
eys og hefði ekki tekið þátt
í myndatökunni heldur lesið í
bók í um 100 metra fjarlægð.
Engu að síður skyldi ég fara
úr landi, og þótt undarlegt
megi heita, hvatti Aranyi um
leið til þess, að Houlday og
samstarfsmenn hans héldu
áfram starfi sínu.
Ástæðan til þessarar ákvörð
unar var sú, að ég var talinn
„heilinn" bak við allt saman.
Þetta hefur aldrei komið fyrir
mig áður, og ég vil gjarnan
þakka ungverskum yfirvöldum
hólið. Hinir saklausu höfðu
nú tekið út sína refsingu, sá,
sem virtist sekur, hafði fengið
sín laun, og þar með var
áheyrninni lokið.
VANDLEGA GÆTT
Næstu klukkustundir á eftir
voru í hæsta máta óþægilegar.
Fylgzt var með hverju fótmáli
okkar. Gatan sem ég bjó við,
úði og grúði af borgaraklædd-
um lögreglumönnum, sem tóku
sér stöðu á gangstéttunum.
Annar hópur lögreglumanna
fylgdist rækilega með hinum
BBC-mönnunum á hóteli
þeirra. Þegar Houlday og ég
vildum talast við einslega, urð
um við að fara i gönguferð í
skemmtigarði og gæta þess all
an tímann, að enginn gætilagt
við hlustirnar. Þar sem timinn
til brottfarar okkar var naum-
ur, aðeins sex klukkutímar eft
ir síðasta samtalið í ráðuneyt-
inu, fylgdust fjölmörg árvökul
augu með okkur ífr öllum átt-
um. Á leiðinni til landamær-
anna þorðum við ekki að ræða
málið okkar á milli af ótta við
að hljóðnemum hefði verið
komið fyrir í bílunum.
Á leiðinni komst ég í skiln-
ing um margt, sem ég hafði
ekki skilið áður. Ég hafði orð-
,ið að þola noikkurra tíma óþæg-
indi, augljóst óréttlæti, og sá
ótti og sú óvissa, sem hafði
gagntekið okkur, hafði aðeins
varað nokkra klukkutíma.
Hvernig líður þá því fólki, sem
verður að lifa allt sitt líf í
slí'ku andrúmslofti?
Þegar við koroum að landa-