Morgunblaðið - 06.11.1970, Side 14

14
MORGUN'BLAÐH), FÖSTUDAGUR 6. NÓVEMBER 1970
fllttgtmttlriföfr
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavik.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsson.
Ritstjómarfulltrúi Þorbjörn Guðmundsson.
Fréttastjóri Bjöm Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjóm og afgreiðsla Aðalstræti 6, simi 10-100.
Auglýsingar Aðalstræti 6, sími 22-4-80.
Askriftargjald 195,00 kr. á mánuði innanlands.
t lausasölu 12,00 kr. eintakið.
ÞINGKOSNINGAR
í BANDARÍKJUNUM
ingkosningar og ríkisstjóra
kosningar í Br.ndaríkjun-
um hafa vakið óvenjumikla
athygli að þessu sinni. Ástæð-
an er sú, að Nixon forseti og
helztu samstarfsmenn hans
tóku mikinn þátt í kosninga-
baráttunm fyrir einstaka
frambjóðendur repúblikana,
þá, sem þeim voru þóknan-
legir, bersýnitega í því skyni
að styrkja stöðu stjómarinn-
ar á Bandaríkjaþingi.
En lýðræðið hefur einstæð-
an hæfileika til þess að við-
halda eðlilegu og nauðsyn-
legu jafnvægi milli skoðana-
hópa í hverju þjóðfélagi. Nix-
on mistókst atlagan gegn
demókrötum, en barátta hans
bar þó þann árangur, að litl-
ar breytingar urðu á styrk-
leikahlutfölfum flokkanna í
þinginu, þótt venjulega vinni
sá flokkur mikið á, sem er í
andstöðu við forsetann, í
þeim kosningum, sem fram
fara mitli forsetakosninga.
t>egar Richard Nixon tók
við embætti forseta Banda-
ríkjanna lýsti hann því yfir,
að hann liti á það sem sitt
helzta hlutverk að sameina
hina bandarísku þjóð, sem þá
var í sárum vegna djúpstæðs
ágreinings um þátttöku
Bandaríkjastjómar í stríðinu
í Víetnam. En á þeim tveimur
árum, sem hann hefur gegnt
forsetaembætti, hefur við-
leitni hans fremur borið
þann árangur að skerpa and-
stæðuraar og auka átökin í
Bandaríkjunum en að sam-
eina stríðandi öfl.
Við upphaf sjöunda ára-
tugarins varð ljóst, að mikil
umbrot voru í aðsigi í Banda-
ríkjunum og framan af sner-
ust þau fyrst og fremst um
það misrétti, sem blökku-
menn og aðrir minnihlutahóp
ar hafa verið og em beittir.
John F. Kennedy og síðar
Lyndon B. Johnson tóku for-
ystu um að koma á jafnrétti
í Bandaríkjunum, hver sem
litarháttur manna væri og
náðu mikilsverðum árangri
a.m.k. í því, að fá samþykkta
þýðingarmikla réttindalög-
gjöf á Bandaríkjaþingi. En
þegar líða tók á áratuginn
hvarf ömurlegt hlutskipti
blökkumanna í skuggann
fyrir vaxandi átökum um að-
ild Bandaríkjamanna að stríð
inu í Víetuam. Miki'li hluti
þeirrar kynslóðar sem raun-
verulega átti að heyja þetta
stríð, reis upp til andmæla og
var ekki sannfærður um, að
þetta væri styrjöld, sem
Bandaríkin ættu að eiga að-
ild að.
Nixon hefur dregið mjög
úr þætti Bandaríkjanna að
þessu umdeilda stríði, en um
leið hefur hann notað tæki-
færið til þess að laða fram
ýmis þröngsýn sjónarmið og
skoðanir, sem enn eiga miklu
fylgi að fagna í Bandaríkjun-
um. Málflutningur varafor-
seta hans hefur ekki alltaf
orðið til þess að auka hróður
Bandaríkjanna í öðrum lönd-
um.
Um skeið virtist sem þessi
stefna Nixons gæti orðið til
þess, að gjörbreyta styrkleika
hlutföllum í bandarískum
stjómmálum. En þingkosning
arnar sl. þriðjudag hafa orðið
tiil þess að skapa meira jafn-
vægi en ríkt hefur um skeið.
Niðurstaða kosninganna er
sú, að frjálsiynd öfl undir
forystu Humphreys, Kenned-
ys og Muskies hafa hafizt til
vegs á ný.
Efling norrænnar samvinnu
jT'yrir nokkrum dögum var
haldinn í Kaupmanna-
höfn sameiginlegur fundur
forsætisráðherra Norðurland-
anna og forseta Norðurlanda-
ráðs. Eitt helzta verkefni
fundarins var að fjalla um
tiMögur um endurskoðun hins
svonefnda Helsingforssamn-
ings um samstarf Norðurland
anna. Verða tillögur þessar
væntaniega lagðar fyrir fund
Norðurlandaráðs í vetur.
í tillögum þessum er gert
ráð fyrir, að komið verði á
fót sérstakri ráðherranefnd
Norðurlandanna og er henni
aetlað að bera ábyrgð á al-
mennri samræmingu á sam-
starfi Norðurlandanna og á
hún m.a. að taka til athugun-
ar framtíðarstefnu í efna-
hagssam vinnu Norðurland-
anna með hliðsjón af þróun
markaðsmála í Evrópu. í því
sambandi hefur óhjákvæmi-
lega vaknað spurning um
það, hvort grundvöllur sé fyr-
ir hendi til þess að taka Nor-
dek-málið upp á ný, en svo
sem kunnugt er hefur það
ekki verið á dagskrá um
skeið vegna afstöðu Finna.
Verði hinn endurskoðaði
Helsingforssamningur undir-
ritaður á fundi Norðurlanda-
ráðs í vetur, má búast við, að
hann verði til þess að efla
mjög og styrkja norrænt
samstarf og koma því í fast-
ara form. Þátttaka í samstarfi
Norðurlandaþjóðanna hefur
EFTIR
ELÍNU PÁLMADÓTTUR
„EVRÓPA 1925“ hét myndlistarsýning,
sem efnt var til í sumar í Strassbourg,
til að sýna þverskurð myndlistar braut-
ryðjenda á því tímabili óhlutlsegrar list-
ar, sem þá var að hefja göngu sina. Af
því tilefni fannst einn af þessum merku
brautryðjendum nýrrar stefnu norður
á eylandi nokkru, sem nefnist fsland.
Það er Finnur Jónsson, listmálari, hlé-
drægur maður mjög, sem ekki hefur
verið að halda því neitt að okkur, lönd-
um sínum, að hann sé einn af braut-
ryðjendunum í evrópskri ldst. Hann
sýndi t.d. á sínum tima með Der-Sturm-
hópnum í Þýzkalandi, viðurkenndum
brautryðjendum þessara ára. Og nú,
þegar honum hefur verið margvislegur
sómi sýndur úti í heimi, ættum við þvi
að geta farið að taka mark á þessum
landa okkar.
Það var þó ekki þetta, sem ég ætlaði
að hafa orð á. Þegar myndir Finns frá
1925 höfðu vakið athygli á meginland-
inu og alþjóðleg listaakademía gert
hann að heiðursfélaga, var hann auð-
vitað kallaður í viðtöl hér. f útvarps-
viðtali barst talið að fyrsta abstrakt-
málaranum í veröldinni, Wassily Kand-
insky. Spyrjandinn velti þvi fyrir sér
hvenær hann myndi hafa málað sina
fyrstu óhlutlægu mynd. Niðurstaðan
var, að það mundi hafa verið um 1918.
Þar sem svo vill til, að ég á í fórum
mínum ritgerð eftir Kandinsky sjálfan,
þar sem hann lýsir tildrögum að fyrstu
hreinu abstrakt-myndinni sinni, sem
varð til árið 1910, þá þykir mér rétt að
koma á framfæri svolltilli skýringu, ef
fleiri en spyrjandanum í útvarpinu léki
forvitni á að vita þetta. Glefsur úr
þessari grein þýddi ég reyndar úr
frönsku og notaði í tímaritsgrein árið
1958. Þá var nýbúið að koma upp Kand-
insky-safni í Múndhen yfir málverk þau,
sem fylgikona hans og félagi, Gabriele
Múnter, hafði geymt og falið fyrir nas-
istum og skemmdarverkamönnum í ára-
tugi, og dró nú fram, áttræð að aldri.
Allar myndirnar, 200 málverk og teikn-
ingar, eru málaðar á árunum 1900—
1916, einmitt á þeim tíma þegar málverk
Kandinskys voru að breytast úr nat-
úralistískum landslagsmyndum, gegn-
um impressionisma og fauvisma, eins
og beinast lá við, þar til hann málaði
þessa abstrakt-mynd árið 1910 og svo
þróunarskeið hans árin á eftir. Á þessum
árum var mikil ólga í myndlistarmálum
um allan heim. Byrjað var að draga í
efa hina sígiidu aðferð við að mála.
Um þetta leyti kom Picasso einmitt
fram með sína fyrstu kúbisku mynd
„Konumar í Avignon".
Kandinsky hefur sjálfur í grein, sem
einmitt birtist í tímariti Der Sturm í
Berlín árið 1913 (þeim sama félagsskap
sem Finnur sýndi með síðar) gert grein
fyrir þróuninni í verkum sínum og lýst
baráttunni, sem hann átti í áður en
hann tók það ráð að sleppa fyrirmynd-
inni. Greinin nefnist „Litið til baka“.
Hann byrjar á að skýra frá sínum
fyrstu bernskuminningum, er hann var
þriggja ára gamall. Litina man hann
glögglega, „Ijósan, Mfandi, grænan lit,
hvitt, hárautt, svart og leirgult", þó lög-
un hlut-anna sé sveipuð móðu í huga
hans.
Þá dregur hann fram nokkra atburði,
sem hann hyggur að haíi haft mikil
áhrif á þá þróun, sem seimna varð í list
hans. Er þar fyrst að telja sólseturs-
stund í Moskvu, fegurstu stundina, sem
hann hefur upplifað. Og þetta sólar-
lag hafði ekki aðeins stundaráhrií á
hann. „Hvern sólskinsdag upplifði ég
aftur þessi áhrif," segir hann. „Þau
færðu mér gleði, sem seytlaði inn í
dýpstu afkima sálar minnar, svo ég
varð frá mér numinn. Um leið ollu þau
mér sálarstríði, þvi ég skynjaði listina
í heild og um leið getu mína, sem var
svo óendanlega lítilfjörleg andspænis
náttúrunni. Það liðu mörg ár þangað til
tilfinningar mínar og heilabrot færðu
mér þá einföldu lausn, að takmark og
leiðir listarinnar og náttúrunnar eru
bæði rökfræðilega og i eðli sínu ólík,
en að hvort tveggja er álíka mikilfeng-
legt og máttugt. Þessi niðurstaða, sem
í rauninni ræður nú í verkum mínum,
svo einföld og eðlileg sem hún er, losaði
mig við þessar gagnslausu áhyggjur af
tilgangsleysi markmiðsins, sem ég
stefndi að án þess að því yrði náð. Hún
létti af mér sálarstríði, gerði mér fær-
ara að njóta náttúrunnar og listarinnar,
svo fullkomið jafnvægi náðist. Þetta
dugði til þess að ég skynjaði með allri
sálu minni og öllum mínum tilfinning-
um möguleikann á tilveru listar, sem
enn var óskiigreind og sem nú í dag er
andstæða fígúrativrar listar og hefur
verið nefnd abstrakt list.“
Mynd eftir Monet á impressionista-
sýningu í Moskvu og sýning á óperunni
Lohengrin eftir Wagner í hirðleikhúsinu
í sömu borg orkuðu sterkt á Kandinsky.
Ósjálfrátt fann hann að „efnið vantaði
á þessa mynd eftir Monet" og i óper-
unni hafði hann fyrir augunum alla lit-
ina sína, beinMnis sá þá, og fyrir fram-
an hann mynduðust rugldngslegar og
næstum fjarstæðar línur.
1 Múnchen vann Kandinsky sem óður
maður, iðulega á nóttunni: „1 vinnu-
stofunni sleppti ég öllum hömlum og
hugsaði lítið um tré eða hús,“ skrifar
hann. „Ég markaði með hnifnum mín-
um strik og bletti á léreftið og lét það
hljóma eins sterkt og ég gat. í mér
endurómaði sólsetursstundin í Moskvu.
1 þessum bjarta blæ, sem hvíldi yfir
Múnchen, hafði ég fyrir augunum
sterku skuggana og samanþjöppuðu lit-
ina frá Scala. Þegar ég svo kom heim
til min, gripu mig djúpstæð vombrigði.
Mér fundust litir mínir dauflegir og
tilþrifaliblir og allt mitt erfiði árangurs-
laust strit við að ná svip náttúrunnar."
Loks reið smáatvik baggamuninn:
„Nokkru seinna hreifst ég af óvæntri
sýn, og það í sjálfri vinmustofumni i
Múnchen . . . Þetta var í rökkurbyrjun.
Ég var að koma heim með litakassann
minn frá að gera nokkra uppdrætti. Ég
var enn niðursokkimn í hugsanir mín-
ar og undir áhrifum frá afloknu starfi,
þegar ég sá allt í einu á veggnum óvið-
jafnanlega fallega mynd, sem geislaði
innri ljóma. Ég stanzaði þrumu lostinn.
Svo gekk ég nær þessari dularfullu
mynd, sem ég gat aðeins séð í form og
liti, án þess að gefca fengið nokkra merk-
ingu í hana. Ekki leið þó á löngu áður
en ég fann lykilinn að gátunni: þetta
var mynd eftir sjáLfan mig, sem hékk
á hlið. Daginn eftir reyndi ég í fullri
dagsbirtu að endurlifa áhrifin frá kvöld-
inu áður, en tókst það ekki nema að
nokkru. Jafnvel þó myndin héngi á hlið,
sá ég alltaf fyrirmyndina. Auk þess
vantaði birtu ijósaskiptanna. Þá varð
mér Ijóst, svo að ekki varð um villzt,
að fyrirmyndimar voru til óþurftar
myndum mínum. Skelfilegt hyldýpi
opnaðist fyrir fótum mínum, en um leið
opnuðust mér ótal möguleikar og alls
kyns mikilvægar spumingar leituðu á.
Sú mikilvægasta: Hvað á að koma í
stað fyrirmyndarinnar?
Ég stóð andspænis hættunni á skreyt-
ingalist og ég hlaut að skelfast tilhugs-
unina um tjáningarsnauða tilveru hagra
forma. Ég náði ekki þeim myndlistar-
formum, sem ég vinn með í dag og sem
ég vona og vil að haldi áfram að þró-
ast, fyrr en eftir margra ára þolmæð-
isvinnu, eftir að hafa stöðugt brotið
heilann um þetta, eítir að hafa gert
ótal samvizkusamlegar tilraundr til að
ná áhrifaríkum, hreinum formum og
láta þau lifa í abstraksions sinnd, eftir
að hafa sökkt mér dýpra og dýpra ofan
í ómælanlegt djúp. Það leið langur tími
áður en ég fann viðunandi svar við
spumingunni: Hvað á að koma í stað
fyrirmyndarinnar?"
verið okkur íslendingum
mjög mikilsverð og borið
raiumjhæfain árangur á mörg-
um sviðum. Má t.d. mirma á
Iðmþróuiniarsjóðiiin, sem sett-
ur er á stofn af öllum Norð-
urlöndunum og mun hafa
mikia þýðinigu fyrir íslensk-
an iðniað á næstu árum.