Morgunblaðið - 08.08.1971, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. ÁGOST 1971
0 Nvlega kom út i Bandarikjunuin bók eftir sagnfræðinginn bandaríska, Samuel
Eliot Morison, prófessor í Harvard, um könnunarferðir og rannsóknir Evrópu-
manna á Norður-Atlantshafinu og strandríkjuni Norður-Ameríku frá upphafi og
fram á .16. öld. Þessi bók nefnist „The European Discovery of America" og
hefur uiiiirtitilinn „The Northern Voyages" en höfundur vinnur nú að framhaldi
ritsins, sem hann mun kalla, „The Southern Voyages“.
• Fyrri bókin er mikið rit, rúnilega 700 blaðsíður og prýdd f jölda mynda og korta.
Að því er segir á kápuumslagi, er þetta fyrsta meiriháttar sögulegt yfirlit um
þetta efni, sem út hefur komið í fimmtiu ár. í ritdómi vikuritsins „Economist“,
þar sem farið er mjög lofsamlegum orðum um bókina, segir iru, að svo sam-
þjöppuð og skýr iýsing og skilgreining á landafundum Evrópumanna í Ameríku
hafi ekki komið fram frá því árið 1880, þegar út kom margra binda ritverk Just-
ins Winsons „Narrative and Critieal history of America“.
„The Times Literary Supplement“ segir í forsíðugrein um rit Morisons, að
það sé meðal bóka eins og hvalur meöal fiska. Það sé ekki aðeins sögulegt yfirlit
um hafið og sigiingarnar heidur gefi hann lesendum sífellt innsýn í þá þjóðar-
hagsmuni, — þau stjórnmála- og hagsmunaöfl, sem að haki lágu atburðunum.
Lesandinn kynnist öllum praktiskum þáttum þessara ferða, skipasmiðum, búii-
aði skipa, aðbúnaði skipshafnanna og alls kyns smáatriðum, sem fjörgi frá-
sögnina, svo sem fiskum, flugum, hæðum mastra og lengdum kaðia. Morison greini
meira að segja frá fyrstu milliríkjakeppni í fótbolta, — Englendingar kepptu við
Vestur-Grænlendinga árið 1586.
f „The Guardian“ skrifar J. R. L. Anderson, að Morison sé sjaldgæfur sagn-
fræðingur að því leyti, að hann hafi gerþekkingu og sérstakan skilning á hafinu
#g hafi i meira en hálfa öld unnið að giöggvun bandarískrar sögu í ljósi siglinga.
Og nú kóróni hann lífsferil sinn 84 ára að aldri með bessu merkilega riti. „Norður-
ferðirnar'* * séu fyrsti hluti þess, hann vimii að riti um „Suðurferðirnar“ og hafi
í huga að skrifa þriðja bindið um sautjándu öldina. „Megi honum auðnast að
skrifa „ENDIR“ á þetta göfuga verkefni sitt,“ segir Anderson. Hann segir einnig,
að Morison virðist hafa mestan áhuga á ferðum Cabots, Cartiers Frobishers og
Davis en afgreiðsla hans á ferðum Víkinga og Vínlandsferðunum sé lauslegri og
„dálíV,ð úrelt.“
Sjálfur segir Samuel E. Morison í formála, að rit sitt sé hugsað sem viðbót
við fyrstu fjögur blndin af riti Justin Winsons og því sé ætlað að komá í Stað hina
sígilda rita Johms Fiske frá 1893. Sem fynr segiir vinnur hann að bókinrti um
Suðuríerðimar, þar sem hann byrjar á Columbusi og endar á Cavendish.
Morison er, sem fyrr getur, maður á níræðisaldri, fæddur i Boston árið 1887.
Hann hefur haft sérsitakan áhuga á sæförum og segist hafa aflað sér þekklngar
og reynslu þar að lútandi í sjötíu ár. „Þessi þekking mín, segir hanin, gerir mér
fært að teygja mig aftur i aldir og skilja gömlu sæfarana, ekki aðeins sigra þeirra
heldur og dagleg vandamál.“ „Economist" skrifar, að þetta sé svo sem ekki sér:
staklega hógvær yfirlýsing, enda væri það ólíkt Morison, en blaðið bætir við, að
hún sé fylliiega réttmæt, því að hanin hafi ekkert tækifæri látið ónotað til þesa
að sigla í kjölfar landkönnuðann.a eða fljúga yfir staði og leiðir, sem hugsanlegt
er, að þeir hafi karnnað á ferðum sínum. Túlkun hans á kortum og skýrslum beri
vitni mikilli þekkirugu og hugmyndafrjóu innsæi, sem enginn lifandi sagnÆræðing-
ur geti keppt við. Þetta geri bók hans ekki aðeins að fróðleiksnámu — hún sé
einnig mjög skemmtileg aflestrar.
Undir það hlýtur að taka blaðamaður Mbl. sem fékk það verkefni að segja
í stórum dráttum frá fyrstu köflum bókarinnar, sem koma inn á hugmyndir manna
um Atlantshafið til forna, ferðir íra og Víkinga, vist norrænna manna á Grænlamdi
og Vínilandsferðirnar.
Bókin er sett upp í skipulegri tímaröð, hefsit á frásögnum þeim, sem áður
gat og síðan er rætt um helztu landkönnuðina og sægarpana: John Cabot, Verr-
azzano, Comez, Ayllon, Cartier, Frobisher og marga fleiri. Lýst er m.a. siglinga-
ferðum hvers tíma, lífinu um borð í skipumum, fiskiveiðiaðferðum og byggingu
skipa á hinum ýmsu tímum.
Aftan við hvern kafla eru ýtarlegar skýringar og athugasemdir og í lok kafl-
ans um Vínlandsferðirnar og siglingar norænna mainina á þessum slóðum getur
Morison helztu sérfræðinga, sem hann hafi rætt við um þesisi efni. Þar miwndst
hann meðal annars á Einar Haugen prófessor í Harvard, dr. Tue Gad, dr. Erik
Moltke, dr. Helge Larsen og dr. Jón Helgason. Lýkur hann þessum hluta bókarinn-
ar evo: Mér finnst það hæfa að ljúka þessum kafla með skilnaðarorðum dr. Helga-
sonar í Kaupmannahöfn: „Munið Morison, að íslendingar eru mestu lygarar sög-
unnar — að frum undanskildum."
I. GREIN
Samuel E. Morison segir í
upphafi bókar sinnar að Amer
íkufundi Evrópumanna megi
rekja tii tveggja mannlegra
hváta, annars vegar sífelldrar
leitar manna að óskalandinu,
landi gleði og ánægju, grósku
og náttúmnnar lystisemda.
Hins vegar könnunarhvatarinm-
ar, sem varð sérstaklega sterk
í Evrópumönnum á 13. öldinni,
þegar þeir fóru að leita siglinga
^ leiða til fjarlægra landa, sem
sögur fóru af, — Indíánaland-
anna, eins og Kína, Japan,
Indónesía og Indland voru þá
kölluð einu nafni. Þessi leit bar
sinn mesta árangur með ferð-
um Columbusar og Cabots, þó
þeir fyndu annað en þeir ætl-
uðu — og með ferð Magell-
ano sem náði loks hinum upp-
runalega áfangastað.
Morison segist fjalla um
Norðurleiðimar fyrst, bæði af
landfræðilegum ástæðum og
vegna þess, að þær áttu sér
sameiginlegan tilgang. Fyrst af
öllu rekur hann þó stuttlega
þær arfsagnir, sem til má
rekja allar þessar frægu sjó-
ferðir.
Þegar fornmenn komu í
* fyrstu til stranda Miðjarðar-
hafs og Atlantshafs, segir Mor-
ison vafalaust, að þeirra fyrsta
verk hafi verið að fá sér fisk
úr þessum nýja nægtabrunni.
En líklega hafi þó ekki liðið á
löngu áður en þeir fóru að velta
því fyrir sér hvað handan haf-
anna væri. Og þegar sú hugsun
var orðlin nógu áleitin var
væntanlega hafizt handa um
að finna eitthvað, sem hægt
væri að fleyta sér á yfir öld-
urnar — fyrst fleka, síðan hol-
aða trjáboli, loks báta og skip.
Menn lærðu að nota segl og
kynntust eðli vinda og strauma.
Smám saman hættu þeir sér
lengra frá ströndum, þeir fóru
að sigla út um sundið, sem nú
heitir Gíbraltarsund, sumir
hröktust fyrir veðrum, en
aldrei fundu þeir annað fyrir
en endalaust hafið, hversu langt
út, sem þeir fóru.
Smám saman fóru að mynd-
ast sagnir um hafið. Skáld og
prestar settu fram hugmyndir
um sæluríkin handan hafsins,
þar sem sálir hreinlífra manna
lifðu í eilífri sæluvist, áður en
þær stigu til sala drottins al-
Munið
Mori-
son að
íslend-
ingar
eru
mestu
lygarar sög-
Þessi mynd var tekin af Samuel E. Morison árið
1968 áður en hann lagði upp í fiugferð til að kanna
leiðir þær sem Leifur Eiríksson og John Cabot
höfðu farið. Morison er til vinstri — hinir eru að-
stoðarmaður hans og flugmaður.
unnar að Irum
undanskildum
sagði dr. Jón Helgason að skilnaði
við bandaríska sagnfræðinginn
Samuel Eliot Morison,
þegar þeir höfðu rætt um ferðir
norrænna manna til Ameríku
máttugs. Og aðstandendur
þeitra hugumstóru manna,
sem hættu sér of langt út t,il
að kanna leyndardóma hafsins,
hugguðu sig við, að þeir hefðu
fyrr eða síðar komizt til þess-
arra staða.
Morison segir, að eftir því,
sem menn vití bezt, hafi það
verið gríska skáldið Hesiodus,
sem fyrst minntiist í skáldskap
sínum á „eyjar hinmia blessuðu
sálna“. Hainn talaði um guðum-
líkar hetjur, sem hefða lifað á
jörðinni; sumar farizt í orrust-
um á borð við Trojubardag-
ana, aðrir farið til dvalarstaða,
sem faðir Seifur hefði búið
þeim á endimörkum jarðarinin-
ar, fjarri mönnum og hinum ei-
lífu guðum. Á eyjum hinna
blessuðu, sem umkringdar
væru úfnu hafi, lifðu þeir,
lausir við erfiði og sorgir. Þess-
a<r eyjar hinna blessuðu voru
líka stundum kallaðar öðrum
nöfnum, m.a. Hamingju eyjar.
Jafnvel Horace trúði á þessa
staði og hvatti rómverska vini
sína að snúa þangað, þegar
hann örvænti hvað mest um
land sitt og þjóð. Hann sagði
þeim að skilja eftir sorgir sinar
og sút og hverfa til sælustað-
anna, sem umkringdir væru
sjó, þar sem væri gnótt grjóna,
vínviðar og ávaxta allt árið,
hunang drypi af hverju strái
og ljúflega léti í eyrum niður
lækjainna, sem skoppuðu niður
fjöllin og hoppuðu yfir kletta
og klunigur. Flei'ra fanm hann
þessum sælustöðum t’il ágætis
og þegar Karþagomenn fundu
Kanaríeyjar, héldu margir, að
þær væru hinar tít'tnefndu
Hamiingjueyja'r.
í stjórnartíð faraósins Nec-
hos, á árunum 609 til 559 fyrir
Krist fóru Egyptar eina merki-
legustu siglingu sögunnar, að
því er Morison segir. Þeir
sigldu umhverfis Afríku. Sú
ferð tók þrjú ár, þvi þeir
þurftu öðru hverju að fara í
land og verða sér úti um vist'ir.
Herodotus, sem er eina heimild
um frásagnir af þessari ferð,
var vantrúaður á, að hún hefði
nokkurn tíma verið farin og
fylgdu menin þeirri skoðun
hans, allt þar til Alexander
von Humbolt bar firam rök-
studda kenmingu um að svo
hefði vissulega verið.
ULTIMA THULE
Morison segir, að Grikkir
hafi litið á hafið sem náttúm-
afl þjáninga, sem nauðsynlegt
væri að leggja til atlögu við til
að fiska og fytja fólk og varn-
ing, en betra væri að forðast
eða fara um með gát. Þó hafl
það verið Grikki, sem fór eiina
af djarflegustu ferðum sögunn-
ar, Pytheas nokkur, Marseille-
búi í stjórniartíð Alexandera
mikla. Hann sigldi út um Atl-
antshafið, norður með sitrönd-
um Portúgals, Frakklainds og
Bretlands og komst til þess
lands, er hann niefndi Thule,
þar sem harin sá miðnætursól