Morgunblaðið - 18.08.1971, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MHXVIKUDAGUR 18. ÁGÚST 1971
Afmæli Reykjavíkur er í dag,
18. áífúst. Að Árbæ er fyrirhug
að hús fyrir minjasafn Reykja-
víkurborgar og þar er nú Ár-
bæjarsafn, eftirsóttur ferða-
mannastaður, sem gott er að
heimsækja er sólin skin og
snæða þar pönnukökur og sitt-
hvað fleira. Nýlega átti blaða-
maður Mbl. tal við Pál I.índal,
borgarlögmann og frú Rann-
veigu Tryggvadóttur, sem sér
um rekstur Árbæjarsafns. I>au
gengu með okkur um safnið og
sýndu okkur helztu sýningar-
gripi.
• rJkasta kona
LANDSINS í ÁRBÆ
Árbæjarsafn er stofnað 1957
en búsetu í Árbæ lauk 1948.
Bæjarins er fyrst -getið í rituðu
máli 1464, en þá á Ólöf ríka
Loftsdóttir þar viðdvöl og
gengur hún frá bréfii þar. 1
fyligd nraeð henni þá er Stein-
móður ábóti í Viðey. Um Árbæ
S Ijósi sögunnar segir Hörður
Ágústsson, skólastjóri, sem
mest hefur rannsakað gömul
hús á Islandi:
„Þess er ekki að vænta, að
tæplega miðlungsbýli á borð
við Árbæ eigi sér mikla eða
merka sög-u, umfram þá, sem
hverj-um búanda og skyldiuliði
hans var viss fyrr meir, stanz-
laust strit fyrir nauðþurftum,
basl og barnadauði, ásamt ein-
hverri gleðiglætu í bland. Þó
dregur birtubroti mikilla tíð-
inda tvisvar á þennan stað. 1
íyrra sinn árið 1464. Dag einn
siðla sumars það ár ber að
garði í Átbæ ríkustu og fræg-
ustu konu lamdsins í þann tíma.
Ólöf Loftsdóttir er á leið sunn
an úr Hafnarfirði. Hún hef-ur
þar fyrir þrem dögum látið þar
aif hendi rakna mikið fé -upp í
jarðakaup bónda sins, Björns
hins ríka hirðstjóra frá Skarði.
Bjöm er smátt og smátt
að kaupa af konungi
hinn mikla jarðaauð Guð-
m-undar Arasonar frá Reyk-
hólum. Nokkrum árum áð-
ur hafði Bimi og ættmönnum
hans tekizt með aðstoð kon-
ungsvaidsins að knésetja Guð-
mund, sem verið hefur auðug-
asti maður landsins fyrr og slð
ar, í stórfelldustu hagsmuna-
átökum aldarinnar. Segja má
að sú gilíma hafi náð langt út
fyrir landsteinana, þvl að Guð
mundur var með nokkrum
hætti fu-lltrúi Englendinga, en
þeir og Danir bitust u-m verzl-
un landsmanna. 31. júlí 1464
stendur brot af þeim eftirleik I
Árbæ. 1 fylgd með Ólöfu er
sjáif-ur ábótinn i Viðey, Stein-
móður, sem vottar í bréfi, sem
Skriíað er þennan dag í Árbæ,
ásamt Jóni nokkrum Narfa-
syni, að afhending fjármun
anna haf-i farið löglega fram“
Hvers vegna hin ríka höfð-
ingskvinna, Ólöf hin stórláta
hefur valið Árbæ á melborð-
inu austan Elliðaáa sem áning-
arstað — segir Hörður Ágústs
son að verði sjálfsagt aldrei
ráðið. Einhvern veginn finnst
mann-i þó að híibýli auðugasta
klausturs landsins hefðu sómt
sér betur fyrir Ólöfu. Kannski
hefur hún verið á hraðri leið
vestur og ekki haft tima til að
fara út í Viðey. Því varð það
að samkomulagi miili hennar
og ábótans að leiðir skyldu
skilja í Árbæ. Þessi stutta við-
dvöl gæti þá bent á það að Ár-
bær hefði áður fyrr verið i þjóð
braut ekki siður en á siðari
tímum.
• ÓDÆÐI í ÁRBÆ
Rú-mum 200 árum síðar er
Árbæj-ar aft-ur getið í annálum.
Húsfreyjan í Árbæ leggur ofur
ást á un-gan sambýlismann, svo
mikla, að hún eggjar hann til
óhæfuverka gegn bónda sinum.
Ungi maðurinn myrti bóndann
og þeissa harmleiiks er geitið svo
í Vallaannál frá 1704:
„Þá bjó að hJál-fum Árbæ við
Elliðaár sá maður, er Særnund-
ur hét Þórarinsson, grimsnesk-
ur að ætt. Steinunn hét kona
hans og var Guðmundsdóttir;
hún hafði verið tvígipt áður.
Sigurður hét maður Arasorn,
ungur og ókvæntur, er bjó til
móts við þau á hálfri jörðinni.
Það bar til Mauritius-mes.su
morgun (22. Sept.), að Sigurð-
ur kom á Bústaði og Breiða-
holt, þei-r eru bæir hinir næs-tu
Árbæ fyrir sunnan, og sagði
Sæmund hafa gengið heiman
suður yfir ár kveldinu fyrir,
en eigi aptur -kominn, og bað
menn fara að leita hans með
sér. Þeir fóru með honum
4 saman, og urðu þau lok ieit-
arinnar, að þeir fundu Sœ-
mund örendan undir fossi þeim
í ánni syðri, er Skötufoss heit-
ir. Lá hann á grúfu, og er þeir
tóku hann u-pp, var hann náföl
ur í andliti svo sem þeir, er
deyja á þurru, en eigi bóLginn,
sem þeir, drukkna, rann og
ekki vatn úr munni honum, en
eigi var framar rannsakað. Var
Mk hans flu-tt yfir ti-1 Gufuness,
þan-gað sem Árbær á kirkju-
sókn, og búið þar til moldar, en
ei-gi heima. Gekkst Si-gurður
fyrir þvi, kvað Stein-unni sig
þess beðið hafa. Var líkið svo
-grafið og þá eigi frekar ath-ug-
að. En Xitlu síðar kom upp það
rykti, að Sigurður mundi ann-
aðhvort vita eða valda d-auða
Sæmundar. Reis það svo hátt,
að Sigurður var tekin-n í Erfær
isey, þar hann var ti-1 sjávar og
fluttur til Seltjarnarness. Hafði
þá Kjösarsýslu Ndel-s) K(ier).
Lét hann held-ur harðlega, og
synjaði þess, er hann var rykt-
aður af, unz Páll Beyer kom yf
ir -til 'Seltj'arnamess, og lét Sig-
urði það í Ijósi, að hann ætlaði
næsta morgun inn til G-ufuness
að láta -grafa Sæm-und upp apt-
ur, skyldi hann fara með og
ganga að l-íkinu. Við það brá
Sigurði svo, að hann með-
kenndi fyrir Páli og öðrum
þeim, er á heyrðu, að hann
væri valdur dauða Sæmundair.
Hlóðaeldhús.
Páll spurði með hverju móti
hann hefði honum banað. Hann
kvaðst hafa gengið að baki Sæ
m-undi, þá er hann stóð á bakk-
anuim við fossinn, og hru-ndið
hon-u-m fram í hyl-inn með dútré
því, er hann hafði í hendi;
hefðu þeir farið þangað til
veiða sunnudagskveldið og
þett-a úr orðið. Kvaðs-t þetta
gert hafa af langri áeggjan
Steinunnar, kon-u Sæmundar,
og hefði hún beðið si-g að
koma honum fyrir með ein-
hverju móti, þá hann sæi færi
á. Var hann síðan varðveittur
og vakað yfir hon-um um nætur
af öll-u-m bæjum á Nesinu til
skiptis.
Árbær eins og hann sést út inn
'V' ' g " " -y-' e s f'yt
glugga Hábæjar.
Fegursta húsið í Árbæ er ofla ust kirkjan.
Mánudag næstan eptir allra-
heilagramessu þingaði Niels
Kier sýslumaður sitt fyrsta
þing að Varm-á í Mosfeilssveit
um dauðamál Sæmundar Þórar
inssonar. Var þar fyrir rétti
SLgurður Arauson, og með-
kenndi allt hið sam-a og áður
fyrir Páli Beyer. Þar var og
Steinunn, og gekk treglega við
því í fyrstu, er Sigurður bar
fram, en viðurkenndi það þó
um síðir fyrir umtölur Páis
Beyers, er þar var og á þing-
inu. Var málið svo sett fyrir
lögmann, en þau flutt bæði tif
Seltjarnarness, og sátu þar
upp þaðan hálfan mánuð í jám
um. — Föstudag næstan eptlr
Marteinsmiessu hélt Sigurður
lögmaður þi-ng á Kópavotgi um
mál Sæmundar og dæmdi bæði
til dauða, Sigurð og Steinunn-i.
Voru þau tekin af daginn ept-
-ir. Sigurður höggvinn skammt
frá tún.garði í landnorður frá
þinghúsinu, en Steinunni
drekkkt í læknum þar fyrir
austan. Hafði höggsitaðuri-nn
ávallt áður verið upp á háls-
inum, en drekkt inn í El-liðaá
syðri. Fen-gu þau bæði góða iðr-
an og skildu vel við. Hjá af-
töku þeirra var Páll Beyer, o.g
lét setja á stöng höfuð Sigurð
ar við gröf hans. Sigurður
hafði 7 vetur um 20, en Stein-
unn 7 vetur um 40. Hún átti
eptir 3 börn, er hún hafði átt
við sínurn fyrrum mönnum, en
þau Sæmund-ur áttu ekki
barn; hið yngsta þei-rra, pilt 14
vetra gamlan, er Bergur hét,
tók Páll Beyer. Þótti þetta mál
eitthvert ljótast orðið hafa I
þann tíma.“
• ÁRBÆR SEM SAFN
Önn-ur annálsverð tíðindi
hafa vart gerzt í Árbæ. Mi-kil
blaðaskrif urðu um Árbæ, þeg-
ar búskapur þar lagðist niður
1948. Umræðuefnið var fram-
tíð Árbæjar og var niðurstað-
an sú að Reykvíkin-gafélagið
tók að sér forsjá staðarins og
slðar Reykjavíku-rbor-g. Lárus
Sigurbjörnsson, bongarskjala-
vörður þá fékk það hlutverk
að sjá um staði-nn og byggja
han-n upp — það safn húsa,
sem nú stendur í Árbæ.
Rosfcn-ir Reykvíkinigar eiga
þó áreiðanlega margir hverjir
skemmtil-egar minningar frá
Árbæ, sem var frá áramótum
gisti- og veitingastaður í ná-
grenni Reykjavíkur. Þó mun
hlutverk Árbæjár sem sLífcs
þjón-ustustaðar hafa farið
minn-kandi með vélaöld — er
bifreiðin komst í almenn-a notk
un. Aftur er Árbær orðinn veit
in-gastaður og bragðast rjóma-