Morgunblaðið - 28.11.1971, Blaðsíða 14

Morgunblaðið - 28.11.1971, Blaðsíða 14
14 MORGU’NBL.A.ÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. NÓVEMBER 1971 l? Halldór Halldórsson: Allt er mér leyfilegt: Hátturinn Daglegt mál Þátturinn Dagrlegrt niái í Rik isútwarpimu virðist vera orðinn mikið umræðueíni manna á með al, síðan Jóhann S. Hannesson, fyrrverandi skólameistari, tók við stjórn hans. Margir minnt- ust á það við mig, eftir að þátt- luriimn hófst uindir hinni rjýju stjórn, að þeim félli ekki sú stefna i málfarslegum efnum, sem í þættinum væri boðuð. Ég Ikam eins og álfur út úr hól, því að ég hafði ekki hlýtt á þátt- ínn merma endrurn og smn- uim, svo ég átti erfitt með að leggja orð í belg. Sá ég, að svo búið mátti ekki standa, og tók að hlýða á þáttinn næstum því reglulega. Flytjandi þáttarins er mér að góðu kunnur sem nemandi úr menntaskóla með miklar náms- gáfur. Hugði ég því, að hér hlyti að vera um einhvern mis- skilning að ræða. En eftir að ég tók að hlýða á þáttinn, varð mér ljóst, að stefna flytjandans var mér ekki að skapi, og með lítils háttar ýkjum mætti tákna stefnu hans með orðunum: allt er leyfilegt. Eitt einkenni þáttarins er það, að spyrjendum er bent á að hlýða á þá, sem þeir eru sam- vistum við. Það er með öðrum orðum verið að benda fólki á að gerast málirannsalkendur. Þetta mætti einnig orða á þann hátt, að spyrjandinn hefir þegar gert málathugun, vill síðan fá svar frá flytjanda þáttarins, hvora málnotkunina hann telji „rétt- ari“. Mér er vel ljóst, að oft er erfitt að dæma, hvað sé „rétt“ og hvað sé „rangt“ í máli, en að því vík ég betur síðar. Flytj- anda þáttarins virðist þó vaxa þetta verkefni enn meira í aug- um en mér. Þó hefi ég heyrt hann dæma tiltekið orðafar mál villu. Flytjandinn er samt ekkert feiminn við að kveða upp þann dóm, að sumt sé „vandað" mál. Þetta kemur þó ekki — eða að minnsta kosti sjailctan — sem svair við spurnin«guim áiheyr- enda, heldur sem athugasemdir um mál á bréfum frá spyrjend- um. Mér er nær að halda, að ekki sé ýkjamikill munur á því sem þeir kalla „rétt“ mál og „vandað" mál. Hygg ég, að spyrjendur mundu sætta sig vel við, að flytjandinn notaði orðið „vandaðra" fremur en „réttara" í svari sínu. Hins vegar efa ég, að auðveldara sé að dæma, að eitt sé „vandaðra" en annað í máli fremur en það sé „réttara". Flytjandinn talar sjálfur, að minu mati, vandað mál og gæti bent spyrjendum sínum á það, hvers vegna hann fer eftir til- teknum málvenjum fremur en öðrum. Stefna flytjanda þáttarins í málfarslegum efnum, eins og hann boðar hana I þættinum, virðiist hafa að bakhjarLi stefnu í máLvl.si (ildnguisitics), sem nefnd hefir verið formgerðar- stefna (struvturalism). Þessi stefna var mjög í tízku í Banda- ríkjunum um skeið. Frá málsál- fræðilegu sjónarmiði studdist hún mjög við atferðissálfræðina (behaviorism). Þaðan virðast t.d. runnar athugasemdir flytj- andans um málathugun og það, sem ég kalla „pabba og mömmu“ stefnuna, en að henni vík ég síð ar. Athuga ber, að málvísi er og hefir verið á miklu breytinga- skeiði. Málsálfræðilegur grund- völlur hennar er nú allur annar en var á blómaskeiði formgerð- arstefnunnar. Ég segi þetta ekki þeirri stefiniu til lasts. Ég sikal verða síðastur manna til þess að viðurkenna ekki afrek formgerð arstefnu'ninar og er sannfærður um, að margt í henni stenzt tím- ans tönn. Ég skal nú taka eitt lítið dæmi úr einum þætti Jóhanns S. Hannessonar. Hann ræddi eitt kvöld um bréf, þar sem spurzt var fyrir um orðin reglustika og reglustrika. Þetta er liti'l'fjör- legt atriði, en stefna flytjandans kom greinilega fram í svari hians. (Það, sem eftir mér var haft, var tekið úr fyrri útgáfu Stafsetningarorðabókar minnar (1947), en í síðari útgáfu (1968) segir allt annað). Það varóar út jaðra málsins, hvort sagt er eða ritað reglustika eða reglustrika. Orðmyndin reglustrika er allt um það merkileg á fleiri en einn veg frá orðfræðilegu sjónar miði, þótt hér verði ekki rætt. Atluigasemd flytjanda þáttarins um það, að unglingar skyldu fara eftir þvi, sem foreldrarnir segðu, sýnir hins vegar úreltar hugmyndir um málið, hlutverk Jiess og þróun. Ef þetta er sett í vtíóana sanriihenigii, ætitii mélt hvers manns aðelns að vera það, sem hann lærir af umhverfi sínu, ekkert mat og engin mál- sköpun ætti að eiga sér stað. Þetta er fátækleg málheimspeki, sem nánast miðast aðeins við það, sem menn nema, það, sem berst til þeirra um skynfærin. Ég kalia þetta „pabba og mömmu-sjónarmiðið.“ Þetta sjón armið er víösfjarri nýjustu stefn um í málvísi, sem styðjast við sálfræði og heimspekikenning- ar, seim igera ráð fyrir, að mað- urinn sé ekki aðeins skynjandi, heldur hugsandi vera. Stefna flytjanda þáttarins er íhalds- stefna í vondri merkingu. Ég vona að vísu, að ég hafi mis- skilið flytjandann, en ýmsar at- 'hugasemdir hans hefi ég ekki getað skilið á annan veg en þann, að menn skuli ekki meta þau málfyrirbæri, sem til þeirra berast frá umhverfinu. — ★ — Ég skil vel, að sumir óttist, að félagsleg aðstaða fólks kunni að mótast hér, eins og víða um lönd, af málfari þess. Hjá þessu verður að vísu aldrei sneitt. Þekking og vald á máli eru öll- um nauðsynleg, ef þeir vilja komast upp úr lægstu lögum þjóðfélaigshrs. En nokbuð er þetta þó ólíkt eftir starfi manna. En athuga ber, að hér á íslandi búum við við þær sérstöku að- stæður, að vöndun manna á máli fer miklu minna eftir stétt- um en viðast annars staðar. Hér tala margir, sem eru félagslega lægra settir, „vandaðra“ mál en þeir, sem meira mega sín í þjóðfélaginu. Hér eru menn þvi ekki innikróaðir i tiltekna fé- lagshópa miðað við málfar. En hjá því verður ekki komizt að gera sér grein fyrir, að greind- arstig manna er misjafnt og ís- lenzkt málkerfi er flókið. Mér er til efs, að allir Islendingar geti eða hafi nokkru sinni get- að náð fullkomnu valdi á ís- lenzku málkerfi. Aðrir þurfa mikla leiðsögn til þess. Hefir flytjandi þáttarins gert sér grein fyrir þessu? Hlutverk al- mennrar menntunar er að koma mönnum til þess þroska, sem þeir samkvæmt hæfileikum sín- Halldór Halldórsson um geta öðlazt. Hlutverk mál- vöndunar er að lyfta þeim, sem ekki hafa átt nógu góðan ,pabba og mömmu“ yfir málstig foreldtr- anna. Hlutverk hennar er hins vegar ekki að lækka stig þeirra, sem upp eru aidir í góðu mál- umhverfi. Hjá því verður aldrei komizt, að menntun setji mark sitt á menn, því að það er eiir> mitt hlutverk hennar. Hégóm leikinn, sem stefnir niður á við, lækkar menningarstig þjóðfé- lagsins og er meinsemd, sem stundum þjáir roskna menn og nýríka, sem vilja sýnast frjáls- lyndir. — ★ — Ég hefi litið svo á, að þáttur- inn Daglegt mál sé ætlaður þeim, sem vilja fá leiðbeiningar eöa leiðsögn um íslenzkt mál, hann eigi með öðrum orðum að vera framhald þess, sem kennt er um íslenzka málnotkun í skólum. Af því leiðir, að það er ekki hlutverk hans að rífa niður það, sem skólarnir reyna að reisa, heldur að vera í meginatriðum því til styrktar, þó að vitanlega geti menn greint á um einstðk atriði. Ef kennsla í málnotkun í skólum má ekki hrófla við því, sem „pabbi og mamma“ segja, er tírni 'tiil komiinn að tegigja hana niður. En þetta sjónarmið er mér fjarri. Kennarar eiga þakk- ir skildar fyrir málvöndunar starf sitt, og ég hygg, að menn ættu að fara varlega í að gera starf þeirra tortryggilegt á opin berum vettvangi. Mér er ákaflega ljós vandt þeirra, sem kveða eiga á um, hvað sé „rétt“ mál og hvað ,„rangt“. Engin yfirvöld geta fyrirskipað slíkt. Hins vegar verður mönnum að vera Ijóst, að málið er félagslegt tæki og því ekkert undarlegf við það, þótt þjóðfélagið reyni með stofnun- um sinum, t.d. skólum, útvarpi o.s.frv., að hafa áhrif á málfar þegnanna og jafnframt á mál- þróunina, t.d. nýyrðasmið. Allt um það eru það framar öðru venjur Lnnan þjóðfélagsins, sem ákveða, hvað er „vandað“ mál og hvað ekki. Hér er einkum um að ræða „félagslega viður- kenningu“ (social acceptability) eins og Robert A. Hall, Jr. orð- ar það í bók sinni IJnguistics and your Eanguage. Raunar er það stundum svo, að enginn vandi er að segja, að eitt sé „rétt“ og annað „rangt". Ég efa t.d. að nokkur myndi viður- kenna, að eignarfallið vönds af vöndur sé ,,rétt“, né heldur Hjörts af Hjörtur, þótt það haft verið tíðhaft um tíma. Það er ekki lengri tími liðinn en svo, að Finnur Jónsson notaði í þgf, Egli af EgiII. Nú er það ekki viðurkennt. Þannig geta venjur og viðurkenning breytzt með tímanum. Og athuga ber, a@ margar málbreytingar eru í upp hafi „rangt“ mál. Þær vinna sér þó oft hefð, en „rétt“ mál verða þær ekki, fyrr en þær eru al- mennt viðurkenndar. En með al- mennri víSurkenningu á ég við, að þeir, sem taldir eru hafa bezt an málsmektc og mest skyn- bragð bera á mál, noti þessi breyttu málform. Ég tel ekki rétt að leita til þeirra, sem lægst hafa greindarstig eða minnst hafa menntunarstig, né heldur þeirra, sem sljóasta hafa íbúðir fil sölu Toppíbúðir (8. hæð) í Æsufelli 6. Glæsileg íbúð —»stórkostlegt útsýni. Seld tilbúin undir tréverk. Afhendist í byrjun janúar 1972. 4ra—5 herbergja íbúð í Æsufelli 2 (1. hæð). Seld fullfrágengin. Afhendist í september 1972. BREIÐHOLT h.f. Ligmúll 9 - í.ykj.vlk - Slm.r; 8ISS0 - IISS1 FRANSKUR SKUTTOGARI 278 tonna til sölu og afhendingar strax. Upplýsingar gefa JÓNSSON & JÚLÍUSSON Hamarshúsi, Vesturenda. Sími 25430. Lausar stöður Á drb Magna eru eftirtaldar lausar stöður til umsóknar: 1 Starf stýrimanns með skipstjórnarróttíndi. 2 Störf tveggja háseta. Laun samkvæmt kjarasamningi Starfsmannafóla#. Raykja- víkurborgar. Störfín veitast frá 1. janúar 1972. Umsóknir sendíst hafnarskrifstofunni í Reykjavík fyrir 7. desember n.k. HAFIMARSTJÓRIWIM S REYKJAViK. Á drenginn fyrir jólin vesti, buxur og skyrtur. Stakar buxur í öll- um stærðum og litum. Herraskyrtur, bindi, peysur o. fl. Klæðaverzlun ^ORGILS Lækjargötu 6 A, sími 19276.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.