Morgunblaðið - 06.02.1973, Qupperneq 23

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. FEBRÚAR 1973
23
Bjorns stóð áliugi hans á skritft
og letuirgerð. í Árbók Lamds-
bókasafns fslands (1948—1949)
sferifaði hann mjög vandaða og
gagnlega ritgerð, er hann af hæ
versku sinni nefndi Nokkur orð
um islenzkt skrifletur.
Rannsóknir dr. Björns á rím-
um, sem áður er á drepið, munu
haifa beint áhuga hans að is-
lenzkri málsögu, einikum á tima-
bilinu frá 1350 og fram undir
1600. Má segja, að hann kæmi
þar að nær því óplægðum akri.
Helzta verk hans um það efni
er riltið Um íslenzkar orðmynd-
ir á 14. og 15. öld og breyting-
ar þeirra úr fornmálinu, Rvik
1925, og er þar raunar einnig
viðauki um nýjungar í orðmynd
um á 16. öld og síðar. Enda þótt
þessu víðtæka efni séu þarna
hvergi nærri gerð tæmandi s'ki'l,
er þetita rit samt enn í fuliu
gildi og verður ávalit talið
brautryðjendaverk. Þá skritfaði
hann merka ritgerð um hljóð-
dvalarbreytinguna í Islenzku
(Kvantitetsomvæltningen i is-
lamdisk, Arkiv för nordisk filo-
lagi, 45. bd., Lund 1929). Naut
dr. Björn jafnan ál'its sem gl'ögg
skyggn málfræðingur, enda
gegndi hann kennslu í islenzkri
málssögu við Háskóla Islands
veturinn 1947—1948 i forföllum
dr. Björns Guðfinmsisonar.
Nærri má um það fara, svo
mjög sem dr. Björn handlék og
hugleiddi söguleg gögn um dag-
ana, að hann hafði mikinn áhuga
á sögu íslands, þó að hann
semdi ekki í þeirri grein neiitt
samfellt meiri háttar verk. Til
viðíbótar fyrrnefnduim greinum,
sem eru í nánustum tengslum
við skjalavarðarstarf hans, má
nefna ævisöguna Dr. Valtýr
Guðmimdsson (í Andvara 1937),
skrifaða af persónulegum kynn-
um af manninum og mikiOli
þekkingu á stjórnmálastarfsemi
hans, og um verzlunarsögu rit
gerðina liinokunarfélögin
1733—1858 (í Andvara 1939).
Af viðræðum við dr. Björn duld
ist enguim, að hann bjó yfir víð-
tælkri þekkingu á sögu landsins
fyrr og síðar og hafði þar
giögiga yfirsýn. Bkkert tímabil
m'un þó hafa verið honum jafn
huigstætt og sjálfstæðisbarátta
Islendinga eftir fráfall Jóns Sig
urðssonar og fram til 1918. Sú
saga var honum einkar ljúft um
ræðuefni. Gerði hann oft skarp-
legar og skemmtilegar athuga-
semdir um menn og málefni á
þessu tímabiili. Sjálfur mundi
hann gjörla öll h&imastjórnarár
im og hefur vafalaust sem marg-
ir aðrir hrifizt þar tii samúðar
og andúðar í hita þeirrar bar-
áttu, sem þá var háð, en þó
hygg ég, að mat hans á sögu-
legu samhengi atburðanna hafi
verið furðulega hlutlægt, þegar
frá leið. Eftir að hann lét af
embætti, sökíkti hann sér niður
í athuiganiir á fyrri hluta þessa
timabils. Birti hann nokkuð af
þessum athugunum sínum í
Starni, en það eru greinamar
Þingvallafundur 1885 og bene-
diskan (1966) og Þlngvallafund
ur 1888 og stjómarskrármálið
(1969 og 1971).
Um langt árabil var dr. Björn
prófdómari í islenzkri bók-
menntasögu við Háskóla Islands,
og sýnir það m.a., hvers trausts
hann naut í hópi lærdóms-
manna.
ÖU fræðistörf dr. Bjöms K.
Þórólfssonar voru unnin af
stakri vandvirkni og alúð.
Hann lagði ótmuður til attögu
við þau vandamál, sem hann
kom auga á, og sparaði þá
hvorki tíima né fyrirhöfn til að
gera þeim skil. Því er ekki að
leyna, að oft var á orði haft, að
hann væri seinvirkur, og víst
var maðurinn hæglábur, en
vinnutorögð hans og kröfur þær,
sem hann gerði tid sjálfs sín,
voru þess eðl'is, að þess var eng
in von, að hann væri stórvirk-
ur. En þegar á allt er Li'tið, er
það alls ekki lítið að vöxtum,
sem eftir hann iiggur, enda var
hann eljusamur og þrautseignir.
Heilsubrestur háði honum tals-
vert á síðustu skjalavarðarárum
hans, en þann áratuig, sem hann
lifði, eftir að han,n lét af emto-
ættt, var hann yfirlei'tt öfflju
hressari, þótt hann gengi hvergi
nærri heilll til skógar, auk þess
sem aldur og vinnulúi sagði til
sín, eins og lög gera ráð fyrir.
Afstaða dr. Björns til visind
anna var í fullu samræmi við
eðli hans aLlt. Hann var heill-
steyptur drengiskaparmaður,
sem hvergi mátti vamm sitt vita.
Hann var hámenntaður og
sannmenntaður maður, sem varð
veiitti hjatalag lítils bams til
hinztu stundar í váðsjálli ver-
öld. Það á því við uim hann, að
hann batt ekki bagga sínuim
sömu hnútum og samferðamenn
fremur en sá Skaftfellingur, sem
svo var áður um kveðið. Dr.
Björn. var rrxaður öhiutdeilinn
og horfði á erjur liðandi stundar
og hið iðandi mannlíf í kring-
udi sig með heimspekilegri ró og
góðmannlegum glampa i augum.
Hann vissi sem var, að alltaf
gerast nógir til að bíta í skjald
arrendur. Sú afstaða jafngilti
þó engan veginn áhugaleysi um
mannleg efni, enda þurfti ekki
lengi að ræða við dr. Björn til
að fimna, að mannleg örlög í öll
um sínum fjölbreytileik voru
honum þrotlaust umhugsunar-
efni. Þegar við þennan áhuga
bættist frumleikur í hugsun og
býsna sérkennileg og notaleg
kímniigáfa, gat dr. Björn verið
manna skemmtilegastur i sam-
ræðum, enida brá hann oft
óvœntu ljósi yfir umræðuefnið
og átti það til að koma mönnum
snilldarlega í opna skjöldu með
nýstiárieg sjónarmið. Viðbrögð
hans voru að- vísu seinni en al-
mennt gerist, svo að hann kom
mönnuim af þeim sökum stund-
um undarLega fyrir sjónir, en
þegar hönum gafst það tóm,
sem honutn hentaði, kom i ljós,
að það voru einmitt rökfesta og
skýrleiki, sem einkenndu hugs-
un hanis.
Dr. Björn var tvíkvæntur. Ár
ið 1922 kvæntist hann Kristínu
Guðmundsdóttur frá Skinnastöð
um í Torfulækjarhreppi, en þau
siitu samvistum. Dóttir þeirra,
Sigriður Guðlaug, er búsett í
Bandarákjunum. Árið 1937 gekk
hann að eiga Guðrúnu Pálsdótt
ur frá Bakkakoti á Rangárvöll-
um, en hún lézt 12. desember
1969. Kjörsonur þeirra er Sigm-
ar Björnsson fultrúi hér í bæ.
FyrLr hönd Þjóðskjalasafns Is
lands vil ég svo að leiðarlokum
kveðja dr. Björn K. Þórólfsson
og þakka honum vel unnið starf
í þágu stofnunarinnar. Einnig
er ég þakklátuir forsjóninni fyr
ir að hafa kynnzt þessum sér-
stæða heiðursmanni og verið
samstarfsmaður hans um hríð.
Vandafólki hans flyt ég samúð-
arkveðjur.
Ég er þess fullviss, að dr.
Björn K. Þórólfsson þarf engu
að kvíða er hann stígur fyrir
dómara allra tíma.
Bjami Vilh.jálmsson.
Ólafur Bergmann
Erlingsson -■ Minning
Sunnudaginn 28. janúar síðast
liðinn andaðist á sjúkrahúsi í
Reykjavík Ólafur Bergmann
Erlingsson, prentari og bóksali.
Hann hafði átt við vanheilsu að
stríða um mörg ár og þurft að
vera um tíma á sjúkrahúsum
vegna sjúkdóms síns eða
kannski væri réttara að segja
sjúkdóma þeirra, sem hrjáðu
hann.
En Ólafur var slíkrar gerð-
ar, að jafnan komst hann aftur
til nokkurrar heilsu sakir óbil-
andi viljaþreks og ná-
kvæmni í því að fylgja ráðum
líflækna sinna og eigin skyn-
semi. Sjúkdómsþrautir sinar bar
hann með þeirri karlmennsku,
sem seint mun líða úr minni
þeirra, sem til þekktu.
Ólafur Bergmann var fædd
ur 12. október 1898 að Indriða-
stöðum í Skorradal, en það er
einn fegursti dalur á landi hér,
sem kunnugt er. Foreldrar hans
voru Erlingur bóndi á Stóru
Drageyri, síðar á Akranesi og
síðast verkamaður i Reykjavík,
Jóhannsson bónda á Þyrli,
Torfasonar. og kona hans Krist-
ín Erlendsdóttir bónda á Efri-_
Hreppi í Skoddadal Magnússon-
ar.
Ólafur ólst upp á Indriðastöð
ura og á Akranesi i stórum systk
inahópi við nægjusemi og
vinnusemi, eins og þá var títt.
Af atvikum, sem hann sagði mér
frá æsku sinni, var Ijóst, að
hann átti frá þeim árum hugljúf
ar minningar, þótt í þær bland-
aðist tregi yfir því, hve oft var
úr litlu að spila á mannmörgu
heimili.
Rúmlega 15 ára hóf Ólafur
Bergmann prentnám hjá Davíð
ÖstLund í Reykjavík. Námstím-
inn var að ýmsu leyti söguleg-
ur, og kunni Ólafur skemmti-
lega frá því að segja. Davið öst
lund hefur um margt verið sér-
kennilegur og merkilegur maður,
sem vel kunni að bjarga sér.
Prentsmiðja hans var ekki stór,
en þó voru þar til hlutir, sem
enn eru fáséðir í prentsmiðjum
hér, svo sem nótnastíll (músik-
nótur). Áður en námstíman-
um lauk seldi Östlund prent-
smiðju sína og átti Ólafur víst
að fylgja með i kaupunum. Hann
kaus heldur þann kost að ráða
sig í Isafoldarprentsmiðju, og
þar lauk hann námi.
Árið 1918 réðst Ólafur Berg-
mann til Félagsprentsmiðjunnar
og gerðist þar vélsetjari, en það
var þá tiltölulega ný grein í
prentiðninni hér á landi. Var
hann talinn röskur vélsetjari og
vandvirkur. enda íslenzku-
maður ágætur. Eftir fimm ára
starf í Félagsprentsmiðjunni fór
Ólafur aftur til Isafoldarprent
smiðju og vann þar óslitið
í meira en tvo áratugi, lengst af
sem setjaraverkstjóri. Kunnugir
lýsa verkstjórn Ólafs þannig,
að það hafi komið eins og af
sjálfu sér undir hans stjórn að
menn legðu sig fram um að
vinna rösklega og vanda verk
sín.
Ólafur Bergmann var alla
tíð mjög starfsfús maður og elju
samur. Starfið var honum nauð-
syn, ekki eingöngu vegna aur-
anna, sem fyrir það fékkst, held
ur af hreinni starfsgleði.
Það lætur að líkum, að slík-
um manni nægði ekki dagsverk-
ið eitt. Jafnframt prentverkinu
gerðist Ólafur því snemma bóka
útgefandi. Þótt hann væri fram-
an af ekki mjög stórvirkur á því
sviði var hann þar eins og ann-
ars staðar velvirkur. Hann gaf
út góðar bækur og eru þar á
meðal frumútgáfur sumra þeirra
skálda íslenzkra, sem einna
Iengst hafa náð.
Árið 1937 stofnaði Ólaf-
ur Bergmann ásamt fleir-
um Prentmyndastofuna Leiftur
og var forstjóri þar frá
upphafi og fram á mitt ár 1955.
Árið 1946 keypti fyrirtækið öll
tœki Skálholtsprentsimiðju, en af
þeim stofni varð til Prentsmiðj-
an Leiftur. Jókst þá bókaútgáf-
an að miklum mun, og eru sum-
ar bækur fyrstu áranna mjög
merkar og nú ófáanlegar.
Þegar Ólafur lét af forstjóra
starfi Leifturs, gerðist hann
framkvæmdastjóri Bókaverzlun-
ar Snæbjarnar Jónssonar, en
auk bókasölunnar hefur það
merka fyrirtæki einnig gefið út
bækur.
Þannig hefur allt lífs-
starf Ólafs Bergmanns allt-
af snúizt um bækur og bókara-
mennt. Það má því teljast eðli-
Legur þáttur í slíku ævistarfi, að
hann safnaði merkum og fágæt
unj bókum, en mig skortir kunn-
ugleika til að segja frá þeim
þætti nánar.
Að skapferli var Ólafur Berg
mann mjög hógvær maður og
óáleitinn. Hann virtist frek-
ar hlédrægur og dulur og ekki
fljótur til kunningsskapar. Hann
var þó í rauninni félagslyndur
og kunnugir vissu, að hann var
flestum tryggari vinur vina
sinna og mjög hjartahlýr. Skap-
laus var hann ekki og stóð þétt
ur fyrir, ef á hann var leitað.
Aðfinnslusamur var hann nokk
uð um mannanna verk, en það
mun hafa sprottið af því, að
hann vissi vel, að ef alúð fylgir
starfi, geta menn oftast gert bet
ur en þeir gera.
Ólafur var einlægur trúmaður
og vildi vinna kristinni trú allt
það gagn, sem hann mátti. Hann
átti um árabil sæti í stjórn Hins
íslenzka biblíufélags og sá um
útgáfu Biblíunnar, eftir að
prentun hennar fluttist til Is-
Lands.
Á meðan Ólafur Bergmann
vann að prentverki starf-
aði hann talsvert fyrir Hið ís-
lenzka prentarafélag, var f
stjórn þess og nefndum, var m.a.
formaður svokallaðrar Hóla-
nefndar, sem undirbjó og stjórn
aði pílagrímsferð prentara að
Hólum í Hjaltadal í tilefni af
500 ára afmæli prentlistarinnar.
Við það tækifæri gáfu prentar-
ar Hóladómkirkju gott eintak af
Guðbrandsbiblíu, en það kostaði
þá um árskaup prentara. Fyrir
elju og framsýni Ólafs á Hið is-
lenzka prentarafélag nú safn
merkilegra hluta og gagna til
minningar um þá ferð, sem hann
safnaði og hélt til haga. I til-
efni af 75 ára afmæli HlP var
Ólafur Bergmann kjörinn heið-
ursfélagi þess, og var það vottur
virðin'gar og þakklætiis fyrir
störf hans.
I fleiri félögum hefur Ólafur
Bergmann starfað af áhuga og
fórnfýsi. þótt hér verði ekki tal-
ið. En óhætt mun að fullyrða að
alúð hans og vandvirkni mun
alls staðar bera honum þann
vitnisburð, sem krýnir hann
heiðri og sæmd um ókomin ár.
Árið 1923 kvæntist Ólaf-
ur Bergmann eftirlifandi eigin-
konu sinni, Jófríði Kristínu
Þórðardóttur, og hefðu þau því
átt gullbrúðkaup á þessu ári.
Þau eignuðust þrjár dætur, sem
allar eru búsettar í Reykjavík:
Kristínu húsfrú, Ólöfu kennara
og Eddu skrifstofustúlku.
Hjónaband Jófríðar og
Ólafs var alla tíð mjög farsælt,
fullt skilnings og kærleika, enda
voru þau samhent um það, sem
þeirn þótti mestu skipta, heill og
hamingju dætranna og barna-
barnanna og fjölskyldunnar allr
Ólafur og fjölskylda á sér un-
aðsreit í Laugardal, „Óðal“,
eins og hann kallaði það stund
um í gamni. Þar eru landkostir
og allt yndi svipað og i Skorra-
dalnum fagrsK þar sem Ólafur
ólst upp ungur sveinn. Óðalið
hafði verið endurbætt á síðast-
liðnu sumri, og ábyggilega hefði
Ólafur farið a.ustur næsta suim-
ar, ef hann hefði lifað. En nú
stefnir sálin í sólarátt: Hann er
„farinn austur" í þá ferð, sem
við eigum öll að fara einhvern
tíma.
Útför Ólafs Bergmanns fer
fram i dag. Prentarastéttin og
samferðafólkið í Dalnum sendir
Jófríði, dætrunum, tengda-
syni og ástvinum öllum hugheil-
ar samúðarkveðjur og biður
þeim öllum blessunar guðs
í söknuði þeirra.
Ellert Ág. Magnússon.
1 dag verður til moldar bor-
inn vinur minn og samstarfs-
maður, Ólafur Bergmann Erl-
ingsson, fyrrum prentsmiðju-
stjóri og bókaútgefandi, en
hann lézt sunnud'aginn 28. janú-
ar s.l. sjötíu og fjögurra ára að
aldri.
Síðastliðin 15 ár hefur Ólaf-
ur átt við vanheilsu að stríða,
sem kom í veg fyrir þá lífs-
ánægju, sem mikill og fagur
skerfur hans til þjóðfélagsins,
hefði veitt heilsuhraustum
manni, að loknu góðu lífsverki.
Ég kynntist Ólafi lítillega,
er hann veitti forstöðu Prent-
smiðjunni og Bókaútgáfunni
Leitftri hf, en þá vann ég hjá
Bókaverzlun Siigfúsar Eymunds-
sonar. Þar átti Ólafur góðan
vin og félaga, Stefán Stefáns-
son bóksala og var náin vinátta
ávallt með þeim. Ólafur var
djarfur og vandvirkur bókaút-
gefandi, og liggja að baki hon-
um margar perlur í úrvalsbók-
um bókatnanna og bókasafna,
hérlendis og erlendis! Fengi
Framhald á bls. 25
Minning:
Stefán Egilsson
F. 19. 1. ’40 — D. 28. 1. ’73.
„Því bilið er mjótt milli
bllí'ðu og éls“.
NÚ skortlr mig orð, svo snögg-
lega varstu kallaður frá okkur,
eás'ku frasndi minn. Ég veit að
þú hefðir ekki viljað neinn fag-
urgala sem síðustu orð mín til
þín. Ég ætta ekki heldur að láta
svo vera, en með mokkrum lín-
um verð ég þó að kveðja þig,
svo margar eru minningarnar
sem streymia að, þegar til baka
er litið. Góðviljaður og elsíku-
legur varstu og þegar að innsta
kjamanuim var komið þá var
þar margt, sam kom í ljós, sem
eniginn hefði getað trúað að til
væri þar, nemia þeir er til þekktu.
Oft þegar ég, lítil stúlka í sveit,
fjarri míinum foreldrum fékk
Leiðindaköst, þá voru fáir betri I
til þess að korna því í sarwt lagi
aftur, en þú. Eimnig hér í Reykja- j
vík hugsaðir þú alltiaf um að j
heiimisækj a móður mlína í hvert j
skipiti, sem þú komst, og var
hún ein af þeiim fáu, sem kom-1
ust að þér oig fðkk þig til að tala 1
um það aeim í brjósti bjó. Ég i
veit að hún vill þafcka þér fyrir
öll þau skipti, sem þú hjáipaðir
henni á erfiðum situndum.
Ég ætta ekki að hafa þessi
orð lengri, ein votta foreldrum,
sysfkinum og vandamiönnum,
sem nú eig.a um sárt að binda,
samiúð mína og bið góðan guð
að geymia þig og þau.
Þín fraenka Kiddý.