Morgunblaðið - 23.10.1973, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. OKTÓBER 1973
r
Asgeir Ingólfsson;
UNDANFARIN ár hafa laxveiði-
málin oft verið til umræðu, og
margar greinar birzt um þau, auk
þess, sem um þau hefur verið
fjallað í erindaflutningi, bæði á
almennum vettvangi og lokuðum
fundum.
Astæðurnar eru margar. Eink-
um hefur verið dregin fram i
dagsljósið sérstaða Islands, sem
er sú, að hérlendis hefur laxveiði
tvöfaldazt á rúmum áratug, en á
sama tíma hefur dregið mjög úr
henni í löndunum beggja vegna
Atlantshafsins. Af þessum sökum
hefur Island boðið upp á betri
veiði en önnur Atlantshafsríki í
siauknum mæli; og það eru ein-
mitt afleiðingar þess, sem orðið
hafa aðalumræðuefnið: heim-
sóknir erlendra veiðimanna, sem
aukizt hafa ár frá ári, hækkað
verðlag veiðileyfa og ársleiga og
deilur um, hvernig skipta skuli
takmörkuðum veiðitíma ár hvert
milli innlendra og erlendra veiði-
manna. Inn í þessar umræður
hafa svo fléttazt deilur um kosti
og galla ræktunar- og umbótaað-
ferða, sem ýmist hafa verið gerð-
ar af einstaklingum eða opinber-
um aðilum, og oft hafa orðið að
illkvittnislegum blaðaskrifum.
Þessar umræður hafa flestar
orðið til þess að beina athygli
almennings að laxveiðimálunum,
en því miður mjög oft á nei-
kvæðan hátt. Heimur laxveiði-
mannsins virtist um langt árabil
vera venjuleg-fólki lokuð bók, og
stangveiðimönnum oft og iðulega
skipað á bekk með hreinum sér-
vitringum. Almenn afstaða lax-
veiðimannsins hefur hins vegar
verið sú, að hann væri að leita sér
hvíldar, fráhvarfs frá streitu
borgar og þéttbýlis, og reyndar
kann nú að vera svo komið fyrir
mörgum veiðimanninum, að
streitan við að afla fjárins til þess
að standa straum af veiðileyfa
kostnaðinum nær engan veginn
að hjaðna þær fáu stundir, sem
hann fær að dveljast við árbakk-
ann, eða svo segja að minnsta
kosti margir þeirra.
Tilgangur þessara skrifa er þó
ekki að ræða verðlagsþróunina
eða skiptingu veiðitíma milli inn-
lendra og erlendra veiðimanna;
ekki heldur að neinu ráði ástæð-
urnar til þess, að einstakar ár eru
nú að heita má eingöngu eða að
öllu leyti í höndum erlendra
veiðimanna, fyrir milligöngu ein-
staklinga eða samtaka. Það er
frekar verkefni samningamanna
landssambanda veiðiréttareig-
enda og stangaveiðifélaga.
Tilgangurinn er fyrst og fremst
sá að vekja máls á mikilvægu at-
riði, sem virðist vera að falla í
gleymsku, einkum er málglaðir
stangaveiðimenn skiptast á skoð
unum í einkasamræðum og á
fundum, ýmist yfir kaffibolla eða
öðrum veigum, og harma þá
gjarnan örlög sín. Ætlunin er að
fjalla um laxinn sjálfan, þegar
svo er komið, að þjóðnýting vatns-
ins, sem hann sækir í, er orðið
opinbert fundarefni.
Rétt er þó, áður en lengra er
haldið, að rekja nokkur atriði,
sem gert hafa þrætueplið svo
súrt, að margir hafa lagt það frá
sér, þegar þeir hafa kyngt fyrsta
bita. Laxveiði á stöng er nú nær
engin lengur í Kanada, Banda-
ríkjunum (Atlantshafsströnd), á
Bretlandseyjum og í Noregi, svo
að ekki sé minnzt á rfkin, sem
liggja austanvert við Atlantshaf-
ið, allt frá Eystrasalti til Norður-
Spánar, en í ám, sem þar renna til
sjávar, voru fyrrum heimkynni
laxins, og nægir þar að minna á
Rfn. Þróunin hérlendis hefur ver-
ið þveröfug. Hér hefur ræktun
verið stunduð, vötn afmenguð og
veiðifélög stofnuð, bæði af veiði-
réttareigendum og stangaveiði-
mönnum, svo að ekki sé minnzt á
gerð fiskvega og aðrar úrbætur.
Þá hefur sjávarveiði á laxi verið
bönnuð hér við land, á sama tíma
og hún er stunduð í miklum mæli
við Grænland og Noreg, með
hörmulegum afleiðingum.
íslendingar hafa því orðið að
horfast í augu við það, að þeir,
engu síður en aðrir, sem búa þar,
sem peningar eru viðtekinn gjald-
miðill, verða að lúta lögmáli fram-
boðs og eftirspurnar. Þar við bæt-
ist, að Island er í þjóðbraut.
Launungarmál er það ekki, að
íslenzkir stangaveiðimenn hafa
nú skipzt f hópa. Sumir viður-
kenna staðreyndir lífsins, aðrir
mótmæla en benda ekki á leiðir
til úrbóta og enn aðrir heimta
opinber afskipti, ef til vill þjóð-
nýtingu; en svo ber að líta á hinn
hópinn, veiðiréttareigendur, sem
nú hefur bætzt ný tekjulind, eða
réttara sagt aukin. Þessi mismun-
andi sjónarmið verða ekki tekin
til umræðu hér, heldur verður,
eins og fyrr segir, fjallað um lax-
inn sjálfan. Hann er að faila í
skuggann fyrir þrætunni, sem
stendur um, hverjir eiga að fá að
veiða hann, hvernig og fyrir hve
mikið fé.
Marga áratugi tók að koma á því
skipulagi veiðimála, sem leiddi til
þeirrar hagstæðu þróunar, sem
bezt sést af síauknu veiðimagni.
Nú eru aðrar hliðar laxaveiðimál-
anna ofar á baugi, eins og fyrr
segir, eftir að erlendir veiði-
menn, yfirleitt fjársterkari en
þeir innlendu, tóku að leggja leið
sína hingað, sumpart fyrir það
orð, sem af laxveiði hérlendis fer,
og sumpart fyrir tilstilli þeirra, er
vilja hagnýta sér lögmál framboðs
og eftirspurnar.
Tvö eru þau ársvæði á landinu,
sem mest orð fer af fyrir laxa-
göngur, Borgarfjörður og Ames-
sýslusvæðið, þótt æði mikill mis-
munur sé þar á veiðiaðferðum.
Löngum var það helzta þrætumál-
ið, er saman komu fulltrúar
stangaveiðimanna og veiðiréttar-
eigenda, áður en erlendu veiði-
mennirnir tóku að venja komur
sínar hingað í stórum stíl, hve
mikið skyldi veiða á stöng og hve
mikið í net. Stangaveiðimenn
vildu hlut netabænda sem
minnstan, og öfugt, víðast hvar,
að minnsta kosti. Báðir aðilar
komu fram með rök, sem sum
hver eru ekki þess virði, að um
þau sé fjallað, því að kjami máls-
ins var sá, og er reyndar víða enn,
að þar var fyrst og fremst um að
ræða málskrúð, er dulbúa átti
það, er að baki bjó: tekjurnar af
veiðinni og skiptingu þeirra, svo
og gjald það, er stangaveiðimenn
töldu sér fært að greiða, hverju
sinni.
Þótt fjársterkir erlendir aðilar
hafi nú vfða náð undirtökunum, í
samvinnu við Islendinga, og með
vilja hóps þeirra, þá ber svo við
hér á landi, að hér á sér stað
þróun, sem fæstir munu hafa
veitt eftirtekt.
Þessi þróun er afar sjaldgæf, ef
ekki einstæð, á tímum tækniþró-
unar, mengunar og peningakapp-
hlaups. Fjármagnið, sem erlendu
veiðimennirnir flytja með sér til
landsins, er nú laxastofninum til
styrktar; með öðrum orðum, hér
fer saman, og á væntanlega eftir
að fara saman í auknum mæli, að
óbreyttu ástandi í öðrum löndum,
peningarog náttúruvernd.
Þessa fyrirbæris hefur greini-
lega orðið vart norðanlands, og
nægir þar að minna á Laxá í Þing-
eyjarsýslu þar sem aflamagn hef-
ur nær fimmfaldazt á tæpum ára-
tug, með skipulegri ræktun stór-
lax, með stangaveiði eina í huga.
Þessi þróun er og tekin að gera
vart við sig í Borgarfirði. Þar haf a
tekjur veiðiréttareigenda af
stangaveiði aukizt á skömmum
tíma með tilkomu erlendra veiði-
manna, og þær bergvatnsár, sem
sameinast í Hvítá, gefa nú langt á
þriðja tug milljóna króna í tekjur
árlega — fyrir stangaveiði eina
saman, og eru þá ótaldar ýmsar
þjónustutekjur. Og þá rís spurn-
ingin: Er hægt að auka þessar
tekjur enn meir, og þá hvemig?
Svarið virðist liggja ljóst fyrir.
Með því að stórminnka eða stöðva
alveg netaveiðina í Hvítá, sem
gefur minna af sér fyrir hvern
veiddan lax en stangaveiddi berg-
vatnsárlaxinn, en fjölga þess I
stað stöngunum. Þetta gerist auð-
vitað aðeins samhliða netaupp-
töku; og þá er aftur komið að
gömlu þrætuepli. Þvf miður hef-
ur, allt fram á síðustu ár, látið til
sín heyra hávær hópur stanga-
veiðimanna, sem hafa talið neta-
bændur varg í véum, og viljað
þvinga þá, með löggjöf, ef ekki
öðru, til þess að gefa frá sér
hlunnindi sín, án þess að bjóða á
móti sanrigjarna greiðslu. Rök-
semdin hefur venjulega verið sú,
að borgarbúinn þreytti og útslitni
eigi fullan rétt á að njóta sveita-
sælunnar og veiðanna á eignar-
landi bænda, fyrir það verð, sem
hann telur sér viðráðanlegt,
hverju sinni. Hér er því miður oft
um að ræða dulbúna röksemda-
færslu, sem hefur orðið til þess að
gera málið enn vandleystara, þvf
að af reynslu vita menn, að af
hálfum sannleika leiðir sjaldan
allan, heldur þveröfugt; og þessi
röksemdafærsla hefur leitt til
þess, að netabændum er ekki sfzt
um það kennt, að stangaveiðimað-
urinn sé ekki lengur réttindamað-
ur í eigin heimalandi.
Ég geri mér fulla grein fyrir
því, að þessi orð mín eiga ekki
eftir að falla í góðan jarðveg hjá
ákveðnum hópi manna, en til þess
að taka af allan vafa, vil ég taka
fram, að þau eru ekki rituð til
þess að efna til deilu við einn eða
neinn í ræðu eða riti, heldur
einungis til þess að vekja menn til
umhugsunar um, hvernig bregð
ast skuli við staðreyndunum, eins
og þær eru í dag.
I Borgarfirði er laxveiðin talin
skiptast nokkurn veginn jafnt
milli netabænda og stangaveiði-
manna. Samkvæmt lögum og regl-
um, er reynt að miða stangafjölda
við þann laxaf jölda, sem viðist að
jafnaði í hverri á, og reyna þannig
að halda jafnvægi. Borgarfjörður-
inn hefur þó þá sérstöðu, miðað
við Amessýslusvæðið, að i
Borgarfirði veiðist, eins og fyrr
segir, að jafnaði helmingur í net
og helmingur á stöng, en í Ámes-
sýslu eru um níutíu af hundraði
veiðinnar netaveiði, en um tíu af
hundraði stangaveiði.
Ljóslega hefur komið fram, að
hver stangaveiddur Iax gefur
meira f aðra hönd en netaveiddur,
og það svo, að miklu munar. Eigi
að fjölga stöngum við bergvatns-
árnar, og fækka netum, verður að
haga málum þannig, að neta-
bændur beri ekki skaða af. Því
mun nú sú hugmynd uppi meðal
framámanna veiðimála í Borgar-
firði að stofna eitt veiðifélag um
allt ársvæðið, þ.e. Hvítá, þar sem
netaveiðin fer fram, Gljúfurá,
Norðurá, Þverá, Reykjadalsá,
Flókadalsá, Grímsá og Tunguá.
Stangaf jölgunina yrði, samkvæmt
laxveiðilögunum og almennri
hefð, að miða við þann aukna
fjölda laxa, sem gengi í bergvatns-
árnar, en lenti ekki lengur í net-
unum. Hér þurfa ráðherra, Veiði-
málastofnunin og Veiðimála-
nefnd að taka saman höndum, og
vinna úr þeim gögnum, sem fyrir
liggja um netaveiði og tekjur af
henni. Takist, með hæfilegri
fjölgun stanga, að afla fjárins,
sem þarf til þess, að netabændur
bíði ekki tjón af, ætti málið að
vera tiltölulega auðleyst, ef um er
að ræða eitt félag, sem skiptir
tekjum af ársvæðinu eftir löglega
samþykktum félagsreglum. Yrðu
tekjur af ársvæðinu meiri, eftir
netaupptökuna, yrði um beint
hagsmunamál að ræða, ekki
vandamál, ef sanngirni ræður.
Hins vegar er ljóst, að sennilega
yrði farið varlega I það f fyrstu að
fjölga stöngum, þvf að hver við-
bótarstöng yrði að sanna ágæti
sitt, þ.e. gefa af sér um það bil
sama magn af laxi hver og þær
stangir, sem fyrir eru. Eini agnú-
inn á þessu fyrirkomulagi, í byrj-
un, gæti orðið sá, að aukatekjurn-
ar nægðu ekki til þess að tryggja
netabændum þær tekjur, sem
þeir nú hafa.
Sannmæli er, að friður er bezta
ræktunin. Sé litið á lax- og
silungsveiðilögiii frá 1970, má ef
til vill finna lausn þessa vanda
sem virðist helzt geta staðið í vegi
fyrir þvi, að sú leið verði farin,
sem minnzt er áNhér að ofan. í
VIII. kafla laganna, um veiði-
félög, 44. grein, 2. málsgrein, er
setningin: „Fiskrækt telst friðun
fisks“. Virðist fátt því til fyrir-
stöðu að túlka þessa setningu
þannig, að netafriðun teljist frið-
un fisks. I XIV. kafla þessara
laga, um fiskræktarsjóð og styrk-
veitingar til fiskræktar, 92. grein,
1. málsgrein, segir svo: „Lán og
styrki skal veita úr fiskræktar-
sjóði til framkvæmda er lúta að
fiskrækt (leturbreyting höf.) eða
fiskeldi, enda samþykki veiði-
málastjóri tilhögun framkvæmda,
þær séu gerðar undir eftirliti
hans og hann mæli með styrkveit-
ingu. „ I næstu málsgrein á undan
segir svo, að með stjórn fisk-
ræktarsjóðs fari Veiðimálanefnd
og veiðimálastjóri.
I lögunum virðist því ekki fara
milli mála, að fiskrækt telst frið-
un fisks, og fiskræktarsjóður skal
veita lán eða styrki til fram-
kvæmda, er lúta að fiskrækt. Sýn-
ist því fátt því á móti, að fisk-
ræktarsjóður verði látinn styrkja,
um visst árabil, a.m.k., þá tilraun
er fælist I því að taka upp að
mestu eða öllu leyti net úr
Borgarfirði, nægi stangafjölgun
ein í fyrstu ekki til þess að greiða
fyrir netaupptökuna. Hvort
tveggja, stangafjölgun og styrkur
úr fiskræktarsjóði, undir stjórn
eins veiðifélags alls Borgarfjarð-
ar, ætti að skera úr um það, innan
eins áratugar, ef ekki á skemmri
tfma, hvort þannig mætti ekki
stórauka heildartekjur allra veiði-
réttareigenda; og svo gæti farið,
að styrkurinn gerði sjálfan sig
óþarfan, er fram í sækir. Þá ber
og að hafa i huga, að netaveiði er
ekki með öllu kostnaðarlaus,
hvorki að þvf er varðar veiðitæki
né eftirlit og vitjanir. Hitt má
ljóst vera, að sú gamla skoðun, að
netaveiði beri að hætta til þess
eins að auka stangaveiði, án tillits
til hagsmuna þeirra manna, er
netaveiði hafa stundað, á alls ekki
rétt á sér.
Netaveiðin hefur verið dæmd
frá náttúruverndarsjónarmiði, og
það vissulega oft réttilega. Hún
hefst venjulega mun fyrr á sumr-
in en stangaveiði, en venjulega
gengur stærsti laxinn snemma á
vorin, og er hann undirstaða
meðalstærðar laxastofns hverrar
ár, miðað við stærð hennar og
aðrar aðstæður. Tflraunir, sem
gerðar hafa verið, benda til þess,
að stærð laxins sé arfgeng: að lax,
sem er eitt ár f sjó, og því smálax,
er hann gengur í ár til hrygning-
ar, geti af sér smálax. Astæðan er
af ýmsum álitin sú, að í smálaxi
taki hrogna- og svilamyndun að
gera vart við sig á fyrsta ári í sjó,
og þannig vakni hvötin til þess að
snúa til heimkynnanna; en
hrogna- og svilamyndun stórlax-
ins gerist á öðru eða jafnvel
þriðja ári í sjó. Þeim mun fleiri
stórlaxar, sem veiddir eru í net,
þeim mun færri stórlaxar hrygna,
og þetta er, í framhaldi af fram-
ansögðu, af mörgum, lærðum og
leikum, talin skýringin á því, að
lax fer víða smækkandi, bæði í
Borgarfirði og annars staðar, þar
sem netaveiði er stunduð; enn
kemur þar og til, að smálaxinn
smýgur möskva, sem ná trausta-
taki á stórlaxi.
Sé helmingur alls laxastofnsins
í Borgarfirði veiddur í net ár
hvert, má í hendi sér sjá, að mikil
breyting yrði á, ef sú veiði hætti.
Meira yrði um hrygningu stór-
laxa, laxinum fjölgaði, og minni
þörf yrði fyrir klak- og eldisstöðv-
ar, sem dýrt er að reisa og reka;
þær mætti hins vegar hafa
smærri í sniðum, og miða þá fyrst
og fremst að ræktun stórlaxa
stofna hverrar ár fyrir sig, en það
eykur að sjálfsögðu verðgildi
hverrar ár, er meðalþyngd laxins
eykst.
Hinu ber hins vegar ekki að
gleyma, að með fjölgun stanga,
myndi á ný vænkast hagur inn-
lendra veiðimanna. Framboð á
stangadögum ykist. Hér sýnist
skynsamlegt tækifæri til þess, á
vorum tímum, er iðnvæðing eyðir
hverju náttúrufyrirbærinu á fæt-
ur öðru, að láta haldast í hendur
peninga, náttúruvernd og
náttúrubætur. Það er ekki til
neins, eins og málum er nú hátt-
að, að blekkja einn eða neinn með
innantómum náttúruverndarslag-
orðum, til þess er fjármagn —
peningar — allt of áhrifamikið
afl. Vafalaust vilja Borgfirðingar,
eins og aðrir íslendingar, ekki sjá
sveit sína verða iðnvæðingu að
bráð, er spilla myndi vatni og
lofti, og í Borgarfirði, eins og ann-
ars staðar, hefur landbúnaður sín
takmörk. Laxveiðarnar gætu orð
ið nýr atvinnuvegur, og tekju-
aukning af stangaveiði hefur þeg-
ar sýnt og sannað á órækan hátt,
að svö getur orðið.
Vafalítið má segja, að bæði
stangaveiðimenn og netabændur
hafi gert sig seka um eitt og ann-
að, sem betur hefði mátt fara, á
liðnum tíma, en með það í huga,
hve sterkt afl fjármagn er í nú-
tímaþjóðfélagi, og fari svo um
þróun laxveiðimála í Borgarfirði
sem margt bendir nú til að verði,
er ósennilegt, að bændur í öðrum
landshlutum, og þá á ég sérstak-
Iega við Amessýslusvæðið, læri
ekki af reynslu stéttarbræðra
sinna í öðrum landshlutum, og
reyni, með sanngjarnri veiði-
félagsstarfsemi, að breyta I fé
þeirri staðreynd, að hver stanga-
veiddur lax er netaveiddum verð-
mætari. I Ámessýslu er hver
bergvatnsáin annarri fallegri en
öðrum laxlausari til stangaveiði, á
meðan niutiu af hundraði aflans
fæst í net í Hvítá og ölfusá.
Enginn sanngjarn maður getur
hins vegar krafizt þess, að netum
sé lyft fyrir hálft gjald eða ekk-
ert, en hitt ber og að hafa í huga,
að varningurinn verður að vera á
boðstólum, áður en kaupandinn
er reiðubúinn að greiða fyrir
hann; en eins og nú horfir í lax-
veiðimálum Atlantshafsríkjanna,
virðist lítil hætta á þvi, að aukið
framboð stangaveiðidaga dragi
svo úr verði stangaveidds lax, að
netaveiði verði á ný ábatasamari;
hins vegar yrði niðurstaðan vafa-
lítið sú, að innlendir stangaveiði-
menn ættu aftur greiðari aðgang
að „ánum sinum“, og veiðiréttar-
eigendur nytu aukinna tekna.
Ríkisvaldið ætti að láta sig einu
máli skipta, hvort það veitir styrk
úr fiskræktarsjóði til ræktunar í
formi netafriðunar eða eflingu
klak- og eldisstöðva, jafnvel langt
umfram það, sem nauðsynlegt er,
ef réttlát netafriðunarleið er far-
in.
Friðun er bezta ræktunin