Morgunblaðið - 12.12.1973, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 12. DESEMBER 1973
21
Jóhann Hjálmarsson
ÞEGAR sagt er frá ljöðskáldum
í Austur-Þýzkalandi er Wolf
Biermann oftast efstur á blaði.
Það er að mörgu leyti skiljan-
legt. Ljóð Biermanns höfða
beint til lesenda. Þau eru ein-
föld að gerð og fjalla án allrar
tæpitungu um ástandið í heim-
inum, ekki síst vanda þess að
eiga heima í AusturÞýska-
landi.
En í Austur-Þýskalandi eru
fleiri skáld en Wolf Biermann.
Þar eru Johannes Bobrowski
Volker Braun og Gtinter Kun-
ert. Peter Huehel, sem margir
telja mesta núlifandi skáld
þýskumælandi þjóða, bjó lengi
f Austur Þýskalandi en er farinn
úr landi Ath.vgli manna beinist
nú að ungu skáldi Reiner Kun-
ze-og þeim bókmenntamönnum
fjölgar sífellt, sem telja hann
meðal hinna útvöldu.
Reiner Kunze er fæddur 193-
3. Ilann lagði stund á heim-
speki og blaðamennsku í Leip-
zig og varð kennari við háskól-
ann þar 1957. Eftir tvö ár hafði
hann fengið nóg af hinu aka-
demíska andrúmslofti. Hann
lenti í deilum við yfirvöld skól-
ans, sem að hans dómi voru of
formföst og einstrengingsleg.
Hann gerðist iðnverkamaður og
síðar landbúnaðarverkamaður.
Hann dvaldist lengi f Tékkósló-
vakíu og kvæntist tékkneskri
konu. Eftir að hafa starfað við
listaakademfuna í Berlín ákvað
hann 1962 að freista þess að lifa
á ritstörfum. Ilann býr í Greiz
skammt frá Leipzig.
Rithöfundasamband Tékkó
slóvakíu veitti Kunze verð
laun fyrir þýðingar hans á
verkum tékkneskra skálda.
Kunze fékk verðlaunin vorið
1968, en það ár átti eftir að
verða örlagaríkt. í ágústmánuði
hófst innrás Rússa í Tékkó-
slóvakíu. Austur-Þýskaland tók
þátt í aðförinni að þeim lýðræð-
islega sösíalisma, sem Reiner
Kunze hafði lengi dreymt um.
Hann mötmælti með því að
segja sig úr kommúnistaflokkn-
um.
Svar austur-þýskra stjórn-
valda barst Kunze fljótt. Hon-
um var tilkynnt að bækur hans
yrðu ekki gefnar út framar í
Austur-Þýskalandi. Kunze tók
Sann-
_ q ReinerKunze.
leikurinn
milli
línanna
þá til bragðs að senda handrit
að nýrri Ijóðabók til Vestur-
Þýskalands. Hið kunna forlag
Rowohlt í Hamborg gaf út
Sensible Wege árið 1969, én sú
bók var tileinkuð tékknesku
þjöðinni. 1972 gaf sama fdrlag
út bök Kunzes Zimmerlaut-
stárke.
Kunze var dæmdur i 500
marka sekt fyrir þetta athæfi.
I dómsúrskurði var hann sekur
fundinn fyrir að hafa ekki snú-
ið sér til austur-þýsks forlags
áður en hann sendi handrit sín
til Rowohlt. Afstaða austur-
þýskra stjórnvalda til Kunze
hefur eitthvað mildast i seintii
tíð. Í apríl á þessu ári var hon-
um tjáð að ný ljóðabök eftir
hann myndi fást útgefin í Aust-
ur-Þýskalandi. Hann fékk að
fara til Miinchen til að taka við
bökmenntaverðlaunum Aka-
demie der schönen Kúnste in
MUnchen. Ilann hafði fengið
leyfi til að sækja alþjóðlegt rit-
höfundamöt f Mölle í Sviþjóð,
sem haldið var í ágúst sl., en á
siðustu stundu var honum sytíj-
að um vegabréf. Taiið er að
samtök rithöfunda hafi staðið
bak við þá ákvörðun. Harðorð
mötmæli bárust frá Mölle (tg
ákveðið var að nýstofnuð bök-
menntaverðlaun, kennd við
Mölle, skyldu veitt Kunze.
Fyrsta 1 jóðabók Reiner Kunz-
es kom út í Austur-Þýskalandi
1959. Hún hét Vögel tlber dem
Tau. En þaðer einkum í siðustu
bökunum tveimur, sem ljöð
hans öðlast festu. Kunze er lítt
kunnur á Norðurlöndum.
Nokkur ljóð eftir hann birtust í
bókinni En diktare ár ingen
sockersáck (1968). en í henni
eru þýðingar á Ijóðum margra
austur-þýskra skálda eftir þá
Jan Andrew Nilsen og Sebast-
ian Lybeck. Fyrir nokkru kom
út á vegum Eremit-Press i Svi-
þjóð úrval úr ljóðum Kunzes í
þýðingu þeirra Karls II. Bolay
og Helmers Lang. Bökin, sem
nefnist Dikter över alla gránser
er góð kynning á skáldskap
Kunzes, ekki síst af þeirn sök-
um að frumkvæðin fylgja þýð-
ingunum. Þeir félagar rita for-
mála að bökinni. þar sem þeir
leitast við að skýra Ijöð Kunzes.
I Dagens Nyheter (26. 1 1. 1973)
hefur einnig birst viðamikil
grein um Kunze eftir Helmer
Lang.
I grein sinni í Dagens Nyhet-
er bendir Ilelmer Lang á að
Brecht hafi hafi verið nefndur
meðal fyrirmynda Kunzes. En
hið rétta sé að Kunze taki mið
af skáldum eins og Ilölderlin.
Rilke og Stefan Geórge. Það.
sem lesa má milli línanna.
skiptir mestu máli 1 skáldskap
hans. Vegna þess að Ijóð Kunz-
es eru ort í andrúmslofti þving-
ana og ögnana verða þau stutt.
oft lokuð og torræð, en slund-
um margræð. Myndir hans eru
táknrænar og oft notar hann
orð, sem hafa fleiri en eina
merkingu. Svo langt gengur
Kunze 1 hnitmiðun að sum Ijóða
hans eru aðeins tvær eða þrjár
línur. Aðeins mikil skáld geta
höfðað til lesenda með slíku
móti.
Ljóð Kunzes eru innhverf
vegna þess að umhverfið gerir
þau þannig. Eins og öll skáld er
Kunze háður umhverfi sínu,
þeim veruleika, sem við honum
blasir. Hann er ekki sáttur við
umhverfið. En íjöð hans öðlast
dýpt vegna þess að þau eru
sprottin úr innri .átökum. Það
er gömul saga að skáldskapur
eflist oft af háska. Og hantt
verður ekki verðminni fyrir
það að storka ríkjandi stjórnar-
fari.
Þótt mörg Ijöð Kunzes séu
þannig að nauðsynlegt sé að
skýringar fylgi þeim eru sum
þeirra svo nakin í túlkun sinni
að boðskapurinn liggur f aug-
um uppi. Skáldið getur ekki
alltaf hamið reiði sina. Eg neftii
sem dæmi ljöðið um brottför
Framhald á bls. 25.
„I fimmtu lotu
stóð hann
IV Aðalpersónan
— og höfundur
Guðsgjafaþulu.
1 Guðsgjafaþulu segir, að íslandsbersi
hafi beðið höfundinn að skrifa ævisögu
sína. „Öskar Halldórsson minntist
aldrei á neitt slíkt við mig,“ segir Hall-
dór Laxness, „og er það diktur eins og
margt annað i sögunni. Aftur á móti
kallaði Óskar mig aldrei með nafni eins
og segir í sögunni. Hann sagði „dreng-
ur“ og „vinur“ við mig, eins og í sög-
unni, og einlægt þegar við kvöddumst
hafði hann yfir sama formálann: „Vinir
fyrir lifið," éins og í sögunni. Einu sinni
sagði hann við mig: „Heyrðu vinur, er.tu
kominn upp á kant við samfúnið?" (i
Þulunni er þjóðfélagið á einum stað
kallað samfúnia. myndað úr sinfónfa og
samfundet). Eg hygg, að hann hafi
aldrei lesið eftir mig bók, og helzt hald-
ið, að ég væri asni („normalasni" kem-
ur fyrir i sögunni), en honum þótti
vænt um mig fyrir því. Við ferðuðumst
stundum saman á skipum, eða sáumst á
hótelum, og ég kom heim til hans, þegar
hann bjó í Ingólfsstræti 21. Lýsing kap-
teins Egils D. Grimssonar á íslands-
bersa í Guðsgjafaþulu er einnig „rétt“
lýsing áÓskari Halldórssyni." Þar segir:
„í útlendum blöðum hefur staðið að
vegna gjaldþrota sinna hafi Bersi
Hjálmarsson verið margfaldur afbrota-
maður á Islandi. Þessu vil ég andmæla.
Mér er vel kunnugt um að gjaldþrota-
menn í útlöndum verða venjulega að
þola laung tukthús. Þrátt fyrir þrjú
raunveruleg gjaldþrot Bersa, og hið
fjórða mest, var hann aldrei sóttur til
saka né dæmdur, heldur altaf gerður út
af hendi Bánkans á nýaleik undir ein-
hverju formi eða yfirskini. Einhvern-
veginn vann þessi maður sér traust
þrátt fyrir alt. Landslýðnum þótti vænt
um hann einsog nokkurskonar hetju á
borð við Gretti sterka Ásmundarson.
Einginn bað honum óbæna, ekki einu-
sinni þeir sem áttu hjá honum kaupið
sitt áratugum saman. Þó voru þeir hon-

um tryggastir, sem þektu hann best."
„Öskar Halldórsson hafði sérkennilega
persónutöfra sem heilluðu menn hvar
sem hann fór,“ segir Halldór Laxness.
Og ennfremur: „Hann borgaði öllum
upp í topp á endanum. En það gátu liðið
áratugir, þar til hann borgaði gamla
vinnuskuld; og það var meðal annars af
því að þegar hann hafði peninga hand-
bæra, þurfti hann að bjóða bankastjór-
um, stjórnmálamönnum og sildarkaup-
mönnum til veizlu, en var gjaldþrota
þess á milli. Samt missti hann aldrei
traust. Hann var að borga síldarstúlkum
sínum kaupið frá 1919, aldarfjórðungi
síðar, hefur mér verið sagt."
Eins og lesendur sjá, er íslandsbersi
ævinlega að vitna i visnaskáldskap ým-
islegan og getur höfundur þess i eftir-
mála, hvaðan nokkrar vísurnar eru ætt-
aðar. Óskar fór ekki með aðra vísu við
Halldór Laxness en þá, sem stendur á
292. bls. i Guðsgjafaþulu (Undir Skag-
firðíngastemmu). Hann hafði, að sögn
Ernu Oskarsdóttur. fengið hana senda á
merkum afinælisdegi:
Heims i boxi hart frarn sté
við heimsmeistara góðan:
fjórum sinnurn féll á kné.
i fimmtu lotu stóð hann.
Fyrri partur þessarar vísu var ein-
hvers konar klamburball, svo að Hall-
dór Laxness prjónaði framan við hana.
„Þó það sé ekki gott, þá er það kannski
skárra en það var," sagði skáldið í sam-
tali okkar og bætti við: „Siðari línurnar
tvær fór Óskar oft með. Ég vissi aldrei
hver gert hafði vísuna fyrr en þú sagðir
ntér að hún væri eftir Sigurð frá
Laugabóli, gantlan og góðan kunningja
minn.
Við Öskar Halldórsson vorum sam-
skipa frá Kaupmannahöfn til Álasunds
nokkru eftir striðið og það var þá, sem
hann fór æ ofan i æ með þessa vísu og
keyrði hnefann i borðið i hvert skipti.
Hann var við skál þessa þrjá sólar-
Jiringa á ferðalaginu, og ég er hræddur
V grein
um, að þá hafi gengið upp ófáir viskí-
kassar, enda voru allir boðnir og vel-
komnir til sumbls. Þegar hann skenkti
flóði alltaf út af glösunum, sumu hellti
hann niður i stólinn eða á gólfið eða
ofan á hendur þeirra sem héldu á glös-
unum, enda talsverður veltingur á skip-
inu".
Aðra vísu í Guðsgjafaþulu, líka þess-
ari, orti Halldór Laxness sjálfur. Hún er
svona:
Nú á Íslandsbersi bátt,
Bánkinn misti trúna.
i fjórðu lotu féll hann látt.
Fivnta byrjar núna.
V Samtal við
Óskar.
1 samtali.sem Valtýr Stefánsson átti
viðöskar Halldórsson, 1 lífsins ólgusjó,
segir hann frá því, þegar hann fór „ung-
ur og lifsglaður" til Kaupmannahafnar
með ferðastyrk frá Búnaðarfélaginu að
læra garðyrkju hjá Andersen garð-
yrkjubónda á Amager (sbr. Þau gerðu
garðinn frægan). Óskar átti auðvitað
ekki túskilding „fékk 8 kr. á viku, og
varð að fæða mig sjálfur". Hann bjó i
hesthúsinu „þeirn megin sem svínastían
er'". Hann komst brátt að því, að til að
vera maður með mönnum þar í landi
þurftu menn að eignast þrennt: harðan
hatt, sem kemur við sögu hans í Guðs-
gjafaþulu, hjólhest og kærustu — en
fanggæzla hans i Guðsgjafaþulu er upp-
diktað islenzkt fyrirbrigði, Hnúlla.
„Hatturinn kostaði ekki nema kr. 3.75“
— en kærastan var ódýrust. Hún kost-
aði sama og ekkert: brjóstsykur og ball
urn helgar, hefur Valtýr Stefánsson eft-
ir Óskari. Andersen bauð Óskari með
sér á veðhlaupabrautina, gaf honum
nokkrar krónur og sagði honum. á
hvaða hest hann skyldi veðja.
Þannig varð vakinn áhugi hans á spá-
kaupmennsku og fjárhættuspili. sem
aldrei lét hanri í friði siðan. En í grein
Valtýs Stefánssonar um Óskar fimm-
tugan (Mbl. 17. júni 1943) segir hann,
að Öskar sé einn þeirra manna, sem eigi
fjársjóð .. — sem hvorki verðhrun. per-
sónulegt mótlæti eða heimskreppa" geti
svipt þá.
Málþing
um
Guðs-
gjafa
þulu
Þegar Óskar kom heim aftur, seldi
hann fyrst „dót í pottum og kössum", en
tók siðan garðland á leigu að Reykjum í
Mosfellssveit. Þar ræktaði hann 1913
fyrstu tómatana á islandi, að eigin sögn.
En að tveimur áruni liðnurn, þegar bú-
skapurinn mistókst, „lenti ég á ralli".
Hann sá. að þessi fjandi dugði ekki. eins
og hann kemst að orði, og gekk í félag
við mann fyrir austan um að setja upp
lýsisbræðslu. Félaginn sveikst um allt.
sembeturfór. þvi þá gat Óskar losað sig
við hann. „Eftir nokkurn tima átti ég
lýsisbræðslustöðvar. Þá fóru menn að
verða skotnir í mér sem fjáraflamanni.
Og þá varð ég brátt gjaldþrota. Síðan
hefur þetta gengið upp og ofan eins og
þú veizt. Þegar rnaður verður gjald-
þrota, þá rná maður ekki telja það eftir
sér að vinna, ef rnaður ætlar að komast
upp aftur . . ."
Ekki er að sjá at' Guðsgjafaþulu. að
sögumaður hafi leitað fanga i þessu
samtali Öskars Halldórssonar og Vúiltýs
Stefánssonar, þó að sumt i þvi minni á
Islandsbersa i Þulunni. t. a. m. garð-
ræktin. veðmálin og stafurinn.