Morgunblaðið - 05.09.1974, Page 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. SEPTEMBER
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Eyjólfur Konráð Jónsson,
Styrmir Gunnarsson
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guðmundsson.
Fréttastjóri Bjórn Jóhannsson
Auglýsingastjóri Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn og afgreiðsla Aðalstræti 6, simi 10 1 00.
Auglýsingar Aðalstræti 6, simi 22 4 80.
Áskriftargjald 600,00 kr. á mánuði innanlands
í lausasolu 35,00 kr eintakið.
Ræða Geirs Hall-
grímssonar, forsætis-
ráðherra, á fundi sjálfstæð-
isfélaganna í Reykjavík sl.
mánudagskvöld, staðfesti
það, sem raunar hefur leg-
ið ljóst fyrir um margra
mánaða skeið, að við mjög
alvarleg vandamál er aö
etja f efnahags- og atvinnu-
málum þjóðarinnar að
loknu þriggja ára tímabili
vinstri stjórnar. Viðskiln-
aður Lúðvíks Jósepssonar
við sjávarútveginn er með
þeim hætti, að horfur eru á
2800—3500 millj. kr. halla
á þessu ári og viðskilnaður
Magnúsar Kjartanssonar
við útflutningsiðnaðinn er
á þann veg, að sú nýja at-
vinnugrein er á þrotum.
Ennfremur upplýsti for-
sætisráðherra, að verzlun-
in stæði í járnum og fjöl-
margar verðhækkanir
væru ekki komnar fram.
Þá skýrði Geir Hall-
grímsson, forsætisráð-
herra, frá því, að í ríkis-
kerfið vantaði um 4000 —
5000 millj. kr., að óbreytt-
um niðurgreiðslum yrði
halli ríkissjóðs á árinu um
1000 millj. kr., fjárskortur
opinberra fyrirtækja og
vegna einstakra fram-
kvæmda nemur um 2000
millj. kr. og fjárfestinga-
lánasjóði vantar um 1000
millj. kr. Hjá sveitarfélög-
unum er ástandið ekki
betra. Óðaverðbólgan hef-
ur leikið þau mjög grátt og
stærstu sveitarfélögin eiga
við geysileg fjárhags-
vandamál að strfða. Á það
bæði við um sveitarsjóði og
einstök fyrirtæki sveitarfé-
laga.
Sömu sögu er að segja á
öðrum sviðum opinberra
fjármála. Yfirdráttarskuld-
ir viðskiptabankanna við
Seðlabankann nema um
4000 millj. kr. og erlendar
skuldir hafa stóraukizt.
Viðskiptajöfnuðurinn er
neikvæður um 8000—9500
millj. kr., greiðslujöfnuð-
urinn er neikvæður um
4000 millj. kr., gjaldeyris-
varasjóðurinn nemur að-
eins um 1500 millj. kr. og
nægir rétt fyrir 1—2 vikna
innflutningi. Geir Hall-
grímsson upplýsti enn-
fremur, að ef tekið væri
tillit til ógreidds útflutn-
ings, útflutningsvöru-
birgða og stuttra vöru-
kaupalána hefði gjaldeyris-
staðan rýrnað um 6000
millj. kr. á fyrstu 6 mánuð-
um þessa árs miðað við
sama tímabil í fyrra.
Þá benti forsætisráð-
herra á, að verðbólguþró-
unin væri milli 40—50%.
Fyrr á þessu ári voru tvö
Evrópulönd með meiri
verðbólguvöxt en við ís-
lendingar, en nýlega var
upplýst, að ísland hefði
slegið þeim við og væri nú
Evrópumethafi í verð-
bólguvexti. Við þessar að-
stæður sagði forsætisráð-
herra, að almennar kaup-
hækkanir gætu ekki komið
til framkvæmda, en í raun
og veru hefði kaup átt að
hækka um 15% hinn 1.
sept. sl. og áætlað væri, að
kaup þyrfti að hækka um
30% 1. des. og jafnvel um
35% þegar tekið væri tillit
til áhrifa gengisbreytingar-
innar. Ef slíkar kauphækk-
anir kæmu til fram-
kvæmda, mundi það óhjá-
kvæmilega leiða til stöðv-
unar í atvinnulífi og at-
vinnuleysis.
Réttur launþega til kaup-
gjaldsvísitöluhækkunar er
samningsbundinn og aug-
ljóst er, að þar er þvf um
mikið vandamál að ræða. í
samræmi við þetta hefur
forsætisráðherra nú óskað
eftir viðræðum við aðila
vinnumarkaðarins, m.a. í
því skyni, að tryggja hag
hinna lægstlaunuðu og eru
þær viðræður að hefjast
um þessar mundir. Geir
Hallgrímsson sagði í ræðu
sinni á fundi sjálfstæðisfé-
laganna, að í þeim efnum
kæmu til greina launa-
hækkanir í lægstu launa-
flokkum, en vandinn við þá
aðferð væri að láta hana
kom þeim að gagni fyrst og
fremst, sem lægst hefðu
launin. Þá væri hugsanlegt
að hækka fjölskyldubætur
og niðurgreiðslur og loks
kæmi til greina lækkun á
beinum sköttum, en von
ríkisstjórnarinnar væri sú,
að almennur skilningur
væri á þeirri aðstöðu, sem
þjóðarbúið væri nú í og það
væri hagur allra launþega,
að full atvinna yrði tryggð.
Óþarfi er að deila um við-
skilnað vinstri stjórnarinn-
ár í efnahags- og atvinnu-
málum þjóðarinnar. Hann
er öllum ljós og var raunar
staðfestur af vinstri stjórn-
inni sjálfri með þeim bráða
birgðalögum, sem hún gaf
út í maílok, þegar 15,5 stiga
hækkun kaupgjaldsvísitölu
var tekin af launþegum.
Engin ríkisstjórn gerir sér
leik að slíkum aðgerðum og
allar staðreyndir liggja á
borðinu með þeim hætti, að
tilgangslaust er fyrir hina
föllnu ráðherra vinstri
stjórnar að reyna að fegra
myndina eftir á. Það, sem
máli skiptir nú, er, að ríkis-
stjórn Sjálfstæðisflokks og
Framsóknarflokks geri
þegar í stað nauðsynlegar
ráðstafanir, sem leggi
grundvöll að endurreisn
efnahagslífsins og standi
að þeim aðgerðum á þann
hátt, að þeir verði fyrir
minnstum áföllum, sem við
bágastan hag búa.
VIÐSKILNAÐURINN
Kvöldroðinn í draumalandi
Guðmundur Guðmundsson var á
sínum tíma sagður vera skáld logns-
ins og var þá höfð hliðsjónaf Hannesi
Hafstein sem var að hinu leytinu
kallaður skáld stormsins. Samanburð-
urinn er ekki út í hött, þvert á móti
lýsandi ef hann er ekki skilinn of
bókstaflega. Guðmundur stóð ekki í
stórræðum í lífi sínu, og í heimi
skáldskaparins leitaði hann sér skjóls
í tvennum skilningi: fann sér athvarf
með því að lesa Ijóð og yrkja Ijóð; og
gerði sér — I eigin Ijóðum — sælu-
reit sem veitti skjól og yl. í kvæðinu
Heima lýsir hann því sem honum
þótti veita lífi slnu tilgang og fylling:
Eg uni mér bezt við arin minn,
er elskan mín situr með bros á kinn
og raular á vökunni sönginn sinn
við sofandi glókolla m!na.
Eg sit við borðið og les þar Ijóð,
er loginn snarkar á aringlóð,
og brosandi geislar af gömlum óð,
sem góðvina bráleiftur skína.
Þarf að mina á að þetta er ort fyrir
daga olíukyndingar og hitaveitu og
löngu fyrir þá tíð er „hygge" af því
tagi sem skáldið bregður hér upp
taldist til sjálfsagðra lífsþæginda? Sá
heimilisfriður sem skáldið lofsyngur
var því nokkuð sem þakka bar.
Hugur Guðmundar var þjó sjaldn-
ast bundinn innan veggja; langflest
Ijóðsín orti hann um ósnortna náttúru
að hætti nýrómantískra skálda sinnar
tíðar. Ég minni á alkunnugt Ijóð,
Kvöld í sveit:
Kvöldblíðan lognværa kyssir hvern reit,
komið er sumar og fögur er sveit.
Sól er að kveðja við bláfjalla brún,
brosa við aftanskin fagurgræn tún.
Seg mér, hvað indælla auga þitt leit
íslenzka kvöldinu' í fagurri sveit!
Hafið með dul sinni og sefjandi
endurtekning jafnframt síbreytilegu
svipmóti varð Guðmundi líka
ótæmandi yrkisefni. Bæði var það
ákjósanlegt svið fyrir ævintýri þau
sem skáldið bjó til I huga sér auk þess
sem reglubundið hljóðfall öldunnar
gat verið eins og náttúruleg fyrir-
mynd að þeirri Ijóðrænu hrynjandi
sem Guðmundur gerði sér far um að
ná I kveðskap sínum. Valdi hafsins
yfir huga sínum og Ijóðlist lýsir hann
meðal annars I upphafserindi sam-
nefnds kvæðis:
Eg get ei varizt
valdi þínu, haf! —
Sjálft viljalaust þú viljans kraft
mér eykur,
þinn voðalegi, tryllti blindingsleikur
var sá, er fyrst mér yrkisefni gaf.
Guðmundur bar jafnan nafnbótina
„skólaskáld" og svo er hann oft
nefndur enn I dag. Það segir sína
sögu um hvílíkar vonir voru við hann
bundnar sem skáld strax I skóla.
Engin Ijóð hans, hvorki þá né síðar
voru þó meðtekin af meira bráðlæti
og áfergju en Alþingisrímurnar sem
birtust í Fjallkonunni um aldamótin.
Hvorki í því blaði né heldur þegar
Alþingisrímurnar síðar komu út I bók
var getið höfundar, aðeins útgef-
anda, Valdimars Ásmundssonar, og
er talið að hann hafi unnið að rímun
um með Guðmundi, meðal annars
lagt til hugmyndir. Rímurnar vöktu
svipaða kátlnu og Heljarslóðarorusta
Gröndals: menn og atburðir skoðaðir
I spaugilegu Ijósi með því að notast
við form sem fólk hafði vanist I
tengslum við allt annars konar efni og
samhengi.
Alþingisrímurnar, fjórtán talsins,
eru ortar af snerpu og tilþrifum og
auðséð að ekki hafa verið að verki
neinir viðvaningar. En þegar svo þar
við bættist að I þeim sagði frá at-
burðum þeim sem mesta athygli
vöktu með þjóðinni þá stundina var
ekki að furða þó lesendur væru áfjáðir
I að fylgjast með þessari þjóðlegu
revíu.
Jónas Jónsson frá Hriflu sem
skrifaði formála fyrir útgáfu Alþingis-
rímna hálfri öld slðar komst vel að
orði er hann sagði um Guðmund að
„hugur hans fór víða, en sjálfur kom
hann aldrei út fyrir landsteinana".
Guðmundur varð aldrei rlkur af
veraldarauði og gerði því ekki víðreist
um ævina. Ekki er vafi á — svo mjög
sem hann lagði rækt við formið — að
list hans hefðí hafist til meiri fágunar
og fjölbreytni ef hann hefði fengið
tækifæri til að skoða sig um I heimin-
um og kynnast skáldbræðrum með
öðrum þjóðum. En þar sem nú þau
tækifæri gáfust ekki leitaðist hann við
að bæta sér upp einangrunina með
lestri erlendra skálda, samtíma og
eldri, og fimm árum eftir dauða hans
kom út lítil bók, Erlend Ijóð, með
þýðingum eftir hann. Athygli vekur
hversu mörg skáld frá mörgum þjóð-
um eru i þeirri bók; sýnir að
Guðmundur var ekki aðeins víðles-
inn, heldur beinlínis stúderaður i Ijóð-
listinni.
í dag eru liðin hundrað ár frá
fæðingu Guðmundar Guðmundsson-
Minnst
aldarafmæiis
Guðmundar
skólaskálds
ar — langur tími eða skammur, allt
eftir því hvernig á það er litið. Vegna
ágætra sönglaga sem samin hafa
verið við mörg Ijóð hans lifa þau enn
á vörum þjóðarinnar. Færri þekkja
þau af bókum. Og það er I raun og
veru skiljanlegt. Kveðskapur af
því tagi sem Guðmundur lét
eftir sig (að Alþingsirímum
undanskildum) er líkast til
of faglegur til að verða nokkru
sinni almennt lesefni, höfðar fremur
til skálda og fagurkera. Allt um það
stendur gervallt Ijóðasafn Guðmund-
ar Guðmundssonar sem einkar merk-
ur minnisvarði um tímabil sem var
bæði gróskumikið og viðburðaríkt I
íslensku þjóðlífi og bókmenntum.
Guðmundur verður alltaf lesinn af
skáldum. Hann var I rauninni
skýrasta dæmi sinnar stefnu,
sýmbólisma og nýrómantíkur, sem
ung Ijóðskáld hölluðust að hér um og
upp úr aldamótum, þreytt á realisma,
þjóðfélagsádeilu og prestahatri. Hann
orti I málið ef svo má segja, notaði
orðin eins og þræði I skrautvefnað,
valdi sér yrkisefni sem eru fögur I
sjálfu sér og taldi sér þá að þvi skapi
skylt að nota orð við hæfi, orð sem
tákna fegurð, orð sem kalla fram
unað og sælu I sálinni.
Ljóð hans eru vökudraumur; þrá,
von; kannski takmark sem aldrei
næst, líf sem aldrei verður lifað, en
allt um það ofurlítil sæluveröld út af
fyrir sig, loforð sem getur að minnsta
kosti orðið að efnd I hugskotinu, verði
það ekki annars staðar.
Erlendur Jónsson