Morgunblaðið - 05.09.1974, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. SEPTEMBER
15
Dr. lurls Carl
flupust Flelscher, prólessor:
Er Haag
dömurinn
hálfur slgur íslendinga?
Ákvörðun Alþjóðadómstólsins f deilu Bretlands og Islands lesinn upp.
Dómur sá, sem Alþjóðadóm-
stóllinn hefur nú kveðið upp í
fiskveiðilögsögumálinu, er höfð-
að var á hendur Islendingum hlýt
ur að hafa komið sem kalt steypi-
bað yfir marga. Sú er Ifka raunin
f sambandi við áætlanir um
norska útfærslu. Dómstóllinn
skiptist f tfu dómara meirihluta
og fjögurradómara minnihluta.
Meirihluti dómenda komst að
þeirri niðurstöðu, að útfærsla !s-
lendinga í fimmtfu mflur gæti
ekki verið gild gagnvart Bret-
landi og Þýzkalandi, en hins veg-
ar ættu hinir þrfr málsaðiljar að
semja um skiptingu aflans milli
fimmtfu og tólf mflna. Islending-
ar ættu kröfu á forgangsrétti
(„f ortri nnsrett"; „preferential
rights“), en einnig ætti að taka
tillit til sögulegra réttinda Breta
og Þjóðverja.
Dómararnir fjórir, sem greindi
á við meirihlutann, neituðu einn-
ig að viðurkenna lögmæti ís-
lenzku útfærslunnar. Raunveru-
lega stóð málið því 14:0 gegn ís-
landi. Minnihlutinn vildi ekki
samþykkja, að hugmyndirnar um
forgangsrétt handa íslendingum
hefðu nokkurt gildi, en þær eru
eitt helzta atriðið í forsendum
meirihlutans. Minnihlutinn vildi
ekki einu sinni fallast á, að dóm-
stóllinn ætti að taka slíkt atriði til
athugunar.
Þetta getur litið illa út við
fyrstu yfirsýn. Þannig hefur dóm-
urinn líka verið skilinn.
Þetta er samt allt of neikvætt
mat. Ætlum vér að skyggnast of-
an f dóminn og skilja hann fylli-
lega, verðum vér nauðsynlega að
lesa hann mjög nákvæmlega al-
veg niður í kjölinn og einnig öll
sératkvæðin og hinar ólfku sérá-
litsgerðir. Ekki færri en nfu af
dómurunum tíu í meirihlutanum
sömdu hver sína álitsgerð, sem
fylgja dóminum f viðauka. Mat
vort á dóminum verður einnig að
miðast við meginreglur þjóðar-
réttar og venjur f samskiptum
ríkja. Þá fyrst getum vér gert oss
grein fyrir því, hvað raunveru-
lega felst í dóminum.
Við gaumgæfilegan lestur
dómsins kemur í ljós, að hann er
raunverulega langt á leið með að
vera sigur — eða hálfur sigur —
fyrir tsland.
Af ásettu ráði hefur meirihluti
dómaranna látið það alveg eiga
sig að fallast á það, sem var höfuð-
fullyrðing Breta og Þjóðverja:
Þ.e., að útfærsla Islendinga stydd-
ist ekki við þjóðarétt og væri þess
vegna ógild. Þessi staðhæfing var
ekki tekin til greina.
Fimm dómaranna í meirihlut-
anum (Foster, Jimenez de Arech-
aga, Nagendra Singh, Ruda og
Bengzon) gáfu sameiginlega út
yfirlýsingu f viðaukanum, þar
sem þeir taka skýrt fram, að í
þjóðarétti sé ekki núna undir-
staða þeirrar skoðunar, að tólf
mílna breidd sé hámark fiskveiði-
lögsögu, þannig að ekki megi
draga mörkin lengra úti. Spánski
dómarinn de Castro hefur svipaða
skoðun í séráliti sínu.
Meirihluti innan meirihlutans
(6 af 10) er þvf sömu skoðunar
sem ég lýsti í álitsgerð minni til
norsku ríkisstjórnarinnar í vor
(og á þessari skoðun er Jens
Evensen, ráðherra): Samkvæmt
þjóðarétti nú eru 12 mílur ekki
hámark. Mörkin geta legið utar.
I dómstólnum fékk andstæð skoð-
un ekki hreinan stuðning nema
hjá einum dómaranna, Valdock
hinum brezka.
Nýtt og sérstakt er það í dómin-
um, að meirihlutinn álítur, að
visst tillit verði að taka til hefð-
bundinna réttinda Breta og
þeirra héraða í Stóra-Bretlandi,
sem háð eru fiskveiðum og fisk-
vinnslu. Á þessu sviði fékk ís-
lenzka fiskveiðilögsögustækkunin
ekki stuðning. Dómurinn kveður
ekki á um það, hversu langt skuli
ganga í því að taka tillit til þess-
ara atriða, — að þvf undanskildu,
að forgangsréttur Islendinga er
aðalatriðið. Ekki segir heldur f
dóminum, hvað gera skuli, leiði
samningar um forgangsrétt Is-
lendinga og skiptingu aflans
(með ákveðnu veiðihlutfalli
handa Bretum) ekki til neinnar
niðurstöðu, sem báðir geta sætt
sig við. Alveg óákveðið hvað þá
ætti að gera, og hvort íslendingar
gætu þá til dæmis sett einhliða
reglur. Vandinn i þessu sambandi
kemur skýrt fram í merkilegu sér-
atkvæði, sem sænski dómarinn
Sture Petren skilaði.
Að mörgu leyti eru ákvæðin um
þessi réttindi útlendra fiski-
manna raunar „nýr þjóðaréttur",
og það er vafasamt, hve mikla
áherzlu hægt er að leggja á þenn
an hluta dómsins, og hve langt
hægt er að teygja þessar skoðanir.
1 málsrökum (forsendum dóms-
ins) er lögð áherzla á sérstakar
aðstæður í sambandi við samning
Islendinga og Breta frá 1961. Þar
er gert ráð fyrir 12 mílna fisk-
veiðilögsögu, og með skírskotun
til þess telur dómstóllinn hafið
þar fyrir utan vera opið haf. Dóm-
stóllinn hefur einnig tekið Islend-
inga á orðinu (eða réttara sagt
útgáfu Breta af því) einmitt þeg-
ar fjallað er um kröfuna um for-
gangsrétt úti á rúmsjó (opnu
hafi). Islendingarhlutualmennan
stuðning við kröfu, sem stiluð var
á þennan hátt þegar á árunum
1958—1960. Dómstóllinn hefur
síðan með stuðningi við brezku
röksemdafærsluna rökstutt mál
sitt sem svo: Forgangsréttindi
geta ekki aðeins verið handa öðr-
um aðiljanum, þannig að hljóti
annar slíkan rétt, útiloki það hinn
frá honum, heldur verða báðir að
geta notið slfks réttar með samn-
ingum um skiptingu aflans. Hér
hefur það án nokkurs vafa verið
óheppilegt, að Islendingar skildu
ekki senda fulltrúa á dómþingið.
Þetta hafði það i för með sér, að
önnur sjónarmið en hin þýzku og
brezku komu ekki fram. Ekki var
gerð nægilega glögg grein fyrir
því, að þjóðaréttur og réttarvenj-
ur í samskiptum ríkja hafa tekið
breytingum. Nú ættu ríki að geta
gert tilkall til veiðisvæða, sem
yrðu öðrum lokuð að meira eða
minna leyti, en á árunum 1958—
1960 var aðeins um vissan for-
gangsrétt að ræða.
Hverjar verða afleiðingarnar
svo fyrir 'Norðmenn og hugsan-
lega fiskveiðilögsöguútþenslu
þeirra?
Ekki er hægt að dylja það, að
ástandið er orðið erfiðara en það
hefði orðið með jákvæðara dómi.
Vér verðum aó búast við harðari
afstöðu ríkja eins og Bretlands,
Þýzkalands og Sovétrfkjanna.
Meta verður hugsanlega útfærslu
bæði með dóminn í huga og allar
hinar flóknu aðstæður á sviði ut-
anrfkisstjórnmála og viðskipta-
stjórnmála, sem vér höfum reynd-
ar gert oss grein fyrir fyrirfram.
Annars er samband vort við þessi
riki nú gott. Ríkisstjórnir þeirra
munu gera sér ljóst, að sanngjörn
lausn nú er betri en að þróunin
beinist enn meira f þá átt, að
strandrikjalögsöguvaldið styrkist
enn á höfunum, en allavega má
reikna með þvf. Norðmenn munu
víst heldur ekki fyrirfram gera
ráð fyrir einhliða útfærslu, þar
sem ekki væri yfirleitt tekið tillit
til hagsmuna annarra þjóða, held-
ur munu þeir setjast að samninga-
borðum með þeim. Hin endanlega
og raunverulega niðurstaða samn-
inga-aðferðarinnar þarf ekki að
vera verulega frábrugðin endan-
legri niðurstöðu einhliða útfærslu
án samninga.
Allt og sumt, sem hægt er að
segja núna, er, að staðan, sem nú
er komin upp f þessum málum, er
alveg feikilega flókin. Hún mun
gera miklar kröfur til stjórnmála-
manna og annarra, sem eiga að
meta málið og vera í fyrirsvari
fyrir hagsmuni Noregs.
(Grein úr Norges Handes- og Sjö-
fartstidende 16. ágúst 1974).
Torfi Ólafsson:
„Enginn vildi deyja”
Að kvöldi miðvikudagsins 21.
ágúst var sýnd í sjónvarpinu „lit-
háisk bíómynd með rússnesku
tali,“ sem nefndist „Enginn vildi
deyja.“ Myndin var kynnt þannig
í dagskrá sjónvarpsins:
„Myndin gerist við lok heims-
styrjaldarinnar síðari. Litháiskir
skógarmenn, sem forðuðu sér úr
þjónustu Þjóðverja, er leið að lok-
um stríðsins, gera samyrkjubænd-
um lífið leitt og drepa alla þá
menn f valdastöðum, sem þeir ná
til. Meðal fórnarlamba þeirra er
nýráðinn bústjóri, Björn að nafni.
Synir Björns koma heim til út-
fararinnar og ákveða að setjast
þar um kyrrt og leita óbóta-
mannanna."
Ég horfði á þessa mynd, og
næstu daga beið ég þess með
nokkurri eftirvæntingu, hver við-
brögð manna yrðu við henni. Þau
urðu þó minni én ég hafði búist
við, og kann ástæðan að vera sú að
fáir hafi nennt að horfa á hana.
Þó birtust f dálkum „Velvak-
anda“ Morgunblaðsins athuga-
semdir tveggja kvenna um mynd-
ina. Báðum hafði þótt hún ljót.
Ekki var ég þeim ósammála um
það, en annað eins hefur maður
nú séð. En mig furðaði mest á því,
að aðalatriðið virtist hafa farið
fyrir ofan garð og neðan hjá þess-
um ágætu konum, sem sé það
hvernig atburðir þessara tfma
voru túlkaðir í myndinni.
Allir vita hvað gerðist í Eystra-
saltslöndunum um þær mundir,
sem myndin er látin gerast, að
Sovétríkin innlimuðu þau í ríkja-
samband sitt. Ég geri ekki ráð
fyrir að neinn sé í vafa um að sú
ráðstöfun hafi ekki verið að skapi
allra íbúa þessara landa. Og þeir
sem ekki gátu hugsað sér að
beygja sig fyrir vilja stórveldis-
ins, háðu um stund hetjulega en
vonlausa baráttu gegn ofureflinu.
I öðrum löndum hafa slíkir menn
jafnan verið kallaðir föðurlands-
vinir, og sovétmenn kalla þá sjálf-
ir að maklegleikum hetjur og
föðurlandsvini, sem földust í
skógum hinna hernumdu svæða
og gáfust aldrei upp fyrir
innrásarherjum nasista en létu
heldur lífið. En í þessari mynd
var hlutunum snúið við, síðustu
sjálfstæðishetjurnar í Litháen
voru „vondu mennirnir“ en hand-
bendi ofrfkismannanná voru
„góðu mennirnir".
Auðvitað höfum við séð skita-
kvikmyndir af þessu tagi fyrr í
kvikmyndahúsum, þar sem svik-
arinn er gerður að engilhreinum
dýrðarmanni, t.d. indíánakvik-
myndir, þar sem einhver óþverr-
inn úr indíanaliðinu gengur f lið
með ofbeldismönnunum, eða
enska mynd frá Indlandi, sem
sýnd var hér fyrir löngu og lof-
söng „góða indverska drenginn",
sem hljópst á brott frá sínu fólki
og gerðist skóþurrka herraþjóðar-
innar.
Mín vegna mega menn þrátta
um hvort litháar séu betur komn-
ir undir ráðstjórn en ef þeir
hefðu fengið að njóta síns skamm-
vinna frjálsrateðis áfram, en ég tel
það ekki henta okkur að taka þátt
f að ata auri minningu þeirra
manna, sem þráðu það eitt að
mega lifa í friði í sjálfstæðu
föðurlandi sínu, en deyja ella.
Slíkt athæfi ýfir um of upp
minningarnar um þá harmsögu er
erlend ofbeldisöfl og handbendi
þeirra myrtu Jón biskup Arason
og syni hans undir því yfirskini
að þeir stæðu í vegi fyrir nýju og
betra skipulagi. Þess vegna finnst
mér það hrein ósvífni að bera
annað eins og þetta á borð fyrir
okkur. Svona mynd getur hentað
til að blekkja fólk austantjalds,
sem ekki á kost á hlutlausum upp-
lýsingum, en hingað átti hún
ekkert erindi.
Utvarpsráð mætti gjarnan gera
grein fyrir, í hvaða tilgangi þessi
mynd var sýnd, hvort þetta voru
mistök, hvort ráðið hefur haldið
að okkur þætti myndin skemmti-
leg eða spennandi, eða hvort því
finnst hún túlka sögulega atburði
af réttsýni og sannleiksást. Sé
sfðasttalda tilgátan rétt, væri
kannsi athugandi að breyta
„Lénharði fógeta" til samræmis
við þessi nýtilkomnu sjónarmið
meðan tími er til, áður en sjón-
varpið tekur þá mynd til sýning-
ar.