Morgunblaðið - 26.01.1975, Síða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. JANÚAR 1975
Hafréttarráðstefnan í Caracas:
„Betra að
hafa enga
ráðstefnu
og ekkert
samkomulag’ ’
I bandaríska tímaritinu Fortune birtist í október sl. grein um hafréttarrád-
stefnuna í Caracas eftir blaðamann að nafni Tom Alexander. Grein þessi
fjallar um hafréttarráðstefnuna og hafréttarmál út frá allt öðrum sjónar-
miðum en að jafnaði er um þessi mái rætt hér á íslandi. 1 henni eru reifaðir
ýmsir þættir í starfi ráðstefnunnar, sem lítið hefur verið skýrt frá hér en
fyrst og fremst vekur hún þó upp spurningar um, hvort of mikillar bjartsýni
gæti hér á landi um hagstæða niðurstöðu ráðstefnunnar fyrir málstað okkar.
Af þeim sökum er greinin birt hér í heild.
ÞAÐ var síóla ársins 1967, að
sendiherra Möltuhjá Sameinuðu
þjóðunum, dr. Arvid Pardo, reis á
fætur í Allsherjarþinginu og hóf
flutning 3lA klst. ræðu — sem er
löng ræða jafnvel á mælikvarða
S.Þ. Dr. Pardo, sem er maður fág-
aður í framkomu og flutti tölu
sína á góðri ensku, benti þar á, að
nýjustu tækniframfarir væru að
leiða í ljós, að gífurleg auðæfi
væri að finna í djúpum sjávar,
einkum oliu og gas, en einnig
málma. Sakir þessarar auðlegðar
sagði hann, að heimurinn stæði
nú andspænis þeirri hættu, að
strandríki helltu sér út í harða
kapphlaup um kröfugerðir til haf-
svæða, þar sem hin óformlega
grundvallarhugmynd um „frelsi á
hafinu“ hefði verið ríkjandi öld-
um saman.
Meðal þeirra afleiðinga, sem
Dr. Pardo taldi slíkt ástand eiga
eftir að hafa i för með sér, voru
truflanir á skipaferðum og um-
hverfisspilling á hafi, svo ekki
væri minnzt á hugsanleg átök, þar
sem fleiri en eitt strandríki gerðu
tilkall til sömu svæða. Hann sagði,
að ekki væri hægt að vænta þess,
að landluktar þjóðir horfðu með
velþóknun á, að aðrir hrifsuðu
þannig tii sín yfirráð yfir tveimur
þriðju hlutum af yfirborði jarðar,
— svæðum sem alltaf hefðu verið
talin sameign allra.
Þetta ástand kvað Pardo gefa
Sameinuðu þjóðunum tækifæri
til að takast á hendur nýtt mikii-
vægt hlutverk, — að setja alþjóða-
lög og hafa frumkvæði og forystu
um sameiginlegt átak í þessum
efnum.
Hann gerði nánari grein fyrir
draumsýn sinni; að því yrði form-
lega lýst yfir, að lífrænar og ólif-
rænar auðlindir utan landhelgi
hvers einstaks ríkis væru „sam-
eiginlegur arfur alls mannkyns"
og að nýrri alþjóðastofnun yrði
komið á laggirnar til þess að
vinna þessar auðlindir og úthluta
þeim, öllum til hagsbóta, en þar
sem sérstaklega skyldi hugað að
þörfum þróunarrikjanna. Hann
áætlaði, að þegar árið 1975 gætu
þannig fengizt til ráðstöfunar um
5 milljarðar dala.
Dr. Pardo skildi við hlustendur
sína, sérstaklega fulltrúa van-
þróuðu ríkjanna, frá sér numda
af hrifningu yfir þeim framtíðar-
möguleikum, sem þeir sáu í þess-
um óvænta arfi og þá stundina
voru þeir gagnteknir af alþjóða-
hyggju ræðumannsins.
Sameinuðu þjóðirnar tóku að
fjalla um málið á sinn margorða
og hægfara hátt og árið 1970 hafði
verið samþykkt ályktun þar sem
þvi var ekki einasta lýst yfir, að
auðlindir hins alþjóðlega haf-
svæðis væru „sameiginlegur arf-
ur alls mannkyns heldur var
einnig kveðið svo á, að engin þjóð
hefði heimild til að slá eign sinni
á þessar auðlindir. Jafnframt
skyldi kalla saman sem fyrst al-
þjóðlega ráðstefnu um lög hafsins
þar sem gerður skyldi samningur,
er uppfyllti draum dr. Pardos.
SAMMALA um
AÐHRIFSA
Loks síðastliðið sumar var þessi
hafréttarráðstefna Sameinuðu
þjóðanna haldin í Caracas; fjöl-
mennasta alþjóðaráðstefna, sem
nokkru sinni hefur verið haldin.
Hún var einnig sú flóknasta. I
millitfðinni, frá því dr. Pardo
setti hugmyndir sínar fram, hafði
hið einfalda verkefnasvið, sem
hann gerði ráð fyrir, verið fært
svo út, að það spannaði nú 25
meiriháttar málaflokka, er vörð-
uðu málefni hafsins, og 89 undir-
flokka.
Eftir tíu vikna sleitulausar rök-
ræður og samningaumleitanir
lauk ráðstefnunni án samkomu-
lags um svo mikið sem grófustu
samningsdrætti. Ráðstefnunni
verður haldið áfram á næsta ári,
þar sem gerðar verða síðustu til-
raunir til þess að setja saman
rammasamkomulag, sem hinar
ýmsu þjóðir, með sfna marg-
breytilegu og mismunandi hags-
muni, geta skrifað undir án þess
að skuldbinda sig um of.
A hinum langvarandi undir-
búningsfundum og á ráðstefn-
unni sjálfri hafa þátttakendur á
hinn bóginn f raun og veru komið
sér saman um einmitt það, sem
Pardo leitaðist við að hindra —
sem sé að hrifsa til sín hafsvæði.
Hvert einasta strandríki — og
sennilega hvert einasta eyland,
hver smáeyja og hver klettur í
hafi — getur sett fram kröfur um
efnahagslögsögu. Enn á eftir að
koma sér saman um nákvæma
merkingu þess hugtaks, en efna-
hagslögsaga mun sennilega jafn-
gilda nær fullum yfirráðum yfir
hafsvæði og hafsbotnssvæði, sem
nær 200 sjómílur frá ströndum
ríkis eða til endimarka land-
grunns þess, sem er enn lengra.
Sérhver eyjaklasi, svo sem Indó-
nesfa og Hawaii, fær þar með yfir-
ráð yfir svæði innan tiltekinnar
línu, sem dregin er utan yztu eyja
i klasanum. Það hafsvæði, sem
þannig lokast innan efnahagslög-
sögu eða lögsagnarumdæmis til-
tékinna ríkja, er viðáttumeira en
allt landsvæði á jörðunni — og
sennilega eru innan þessara haf-
svæða meira en 90% þeirra auð-
æfa hafsins, sem til stóð að yrði
sameign mannkynsins. Við þessa
úthlutun verða að mestu útundan
meira en 75 iandlukt ríki og rfki,
sem telja sig landfræðilega af-
skipt eða illa sett. „Þetta er mesta
landarán í allri sögu mannkyns-
ins,“ segir Chao Hick Tin fulltrúi
borgríkisins litla, Singapore. Eins
og margar aðrar þjóðir þeirra á
meðal Sovétríkin, myndi Singa-
pore verða „svæða“lukt þ.e. að-
gangur þess að hafi yrði um land-
svæði annarra þjóða, og hugsan-
lega háður duttlungum þeirra.
Malaysia og Indónesfa hafa þegar
ógnað efnalegri velferð Singa-
pore með þvi að reyna að loka
Malakkasundi fyrir umferð olíu-
skipa.
Þátttakendum í hafréttarráð-
stefnunni hefur að verulegu leyti
tekizt hið gagnstæða við sínar
góðu fyrirætlanir i upphafi. Þeir
hafa sáð fræjum ofbeldis í milli-
landasamskiptum, ýtt undir álits-
skerðingu Sameinuðu þjóðanna,
skerpt andstæðurnar milli vel-
megandi þjóða og fátækra og
aukið á ójöfnuð í dreifingu auðs,
einkum á kostnað þeirra ríkja,
sem eru landfræðilega illa sett.
Einn af vonsviknum ráðgjöfum
bandarisku sendinefndarinnar,
hafréttarfræðingurinn Gary
Knight, gengur svo langt að tala
um ráðstefnuna sem mesta áfall f
milliríkjasamskiptum frá heims-
styrjöldinni sfðari.
Þaó þarf ekki mikið hugmynda-
flug til þess að sjá hverjum usla
samningurinn, sem nú er í bfgerð,
getur valdið. Til dæmis mundi
væntanlegt samkomulag um 200
mflna efnahagslögsögu hafa í för
með sér að meira en 125.000 fer-
mílna hafsvæði og hafsbotns-
svæði verður utan um sérhverja
ómerkilega smáeyju. Sérhver
klettur gæti fengið yfirráð yfir
jafn miklu svæði og ríki, er hefði
628 mílna strandlengju, með öll-
um auðlindum, lifandi og dauð-
um. Umdeilt er hverra eign
margar slikar smáeyjar eru, en
það hefur til þessa ekki orðið til-
efni átaka vegna þess, að þær
skipta engu máli sem landsvæði.
HEIMURINN
HÆTTULEGRI
EN ÁÐUR
Kínverjar hafa séð hvað verða
vildi, þegar þeir hröktu S-
Vietnama frá Paracel-eyjum fyrr
á þessu ári og náðu þannig yfir-
ráðum yfir mestum hluta þeirrar
olíu, sem kann að vera á suður-
hluta Kinahafs. Og Sovétmenn
hafa nýlega lagt hart að Norð-
mönnum að gefa eftir hluta yfir-
ráóa sinna á Spitzbergen-
eyjaklasanum i Ishafinu.
Það þyrfti engan að undra þó
einhver landluktu ríkjanna, sem
virt voru að vettugi og valdið von-
brigðum í Caracas, tækju sig allt í
einu til, ’ef tækifæri byðist, og
legðu hald á einhverja fjarlæga
eyju og gerðust þannig „strand-
ríki“. „Heimurinn verður hér eft-
ir hættulegri staður til búsetu,"
segir Edward Miles, stjórnmála-
fræðingur frá Washingtonhá-
skóla, en hann hefur kynnt sér
samningaviðræðurnar á haf-
réttarráðstefnunni.
Minnkandi líkur fyrir því að
viðunandi samkomulag náist á
hafréttarráðstefnunni mun hafa
það í för með sér, að óþolinmóðar
ríkisstjórnir grípi til einhliða að-
geröa, hugsanlega áður en ráð-
stefnan hefst aftur á næsta ári og
næstum áreiðanlega áður en
nokkur afgerandi fjöldi undir-
skrifta hefur fengizt hverskonar
samkomulagi til staðfestingar.
Sennilega myndu slíkar að-
gerðir brjóta niður þá veiku grind
málamyndasamninga, sem þegar
hafa verið gerðir, til dæmis um
siglingafrelsi, umsjón með fisk-
veiðum, mengunareftirlit,
visindalegar rannsóknir og efna-
hagssamvinnu. Og það er kald-
hæðnislegt að miklar likur eru á
því, að Bandaríkin hafi forystu
um einhliða aðgerðir.
HVERNIG SKILJA
SKAL SAKLEYSIÐ
Þar sem Bandaríkjamenn áttu
svo fjölbreytilegra hagsmuna að
gæta varðandi nýtingu hafsins,
hafði þess verið vænzt, að þeir
myndu eiga stóran þátt í því að
koma saman málamiðlun miili
hinna andstæðu sjónarmiða, sem
fram komu í Caracas. Svo fór á
hinn bóginn, að ráðstefnan sjálf
varð ein fyrsta vísbendingin um
þann athyglisveróa afturkipp,
sem komið hefur í stöðu Banda-
ríkjanna á alþjóðavettvangi. I
stað þess að hafa hugann fyrst og
fremst við það hvernig halda
megi friði erum við nú farnir að
leggja allt upp úr auðlindum og
afrakstri. Árekstur milli þessarar
nýju afstöðu Bandaríkjanna og
hugsjónamála þeirra þjóða, þar
sem þróun er skemmra á veg
komin, leiddi hafréttarviðræðurn-
ar 1 Caracas í strand.
Vissulega voru það þó efna-
hagslegar áhyggjur Bandarikja-
manna sem byrjuðu að skafa utan
af grundvallarhugtakinu um
frelsi á hafinu. Árið 1945 lýsti
Truman, forseti, því einhliða yfir,
að Bandaríkin væru eini eigandi
auðlinda á landgrunni þeirra, þar
sem olía og gas höðfu þá nýlega
fundizt. I kjölfar þessarar ráðstöf-
unar fylgdi fljótlega tilkall
annarra þjóða, ekki einasta til
auðlinda undan ströndum heldur
og um víðáttumeiri landhelgi en
hinar hefðbundnu þrjár mllur. 1
flestum tilvikum voru ný land-
helgismörk sett við 12 mílur en
sum riki kröfðust fullkominnar
lögsögu yfir svæðum, er næðu allt
að 200 sjómílum til hafs. Frum-
kvæði að slíkum kröfum höfðu
nokkur ríki rómönsku Ameríku.
Þegar þar var komið lukust
augu Bandaríkjamanna upp fyrir
því, hverju þeir höfðu hrundið af
stað, sérstaklega fyrir þeim af-
leiðingum, sem þetta gæti haft
fyrir siglingar og flug. Hefðbund-
in siglingalög hafa jafnan viður-
kennt rétt til „saklausrar um-
ferðar" um landhelgi allra þjóða
en merking þess hugtaks (inno-
cent passage) hefur alltaf verið
heldur óskýr. Með tilkomu nýrra
farartækja svo sem flugvéla, eld-
flaugakafbáta, kjarnorkuknúinna
skipa og risa-olfu flútningaskipa,
hafa hin ýmsu ríki lagt sinn eigin
skilning í hugtakið, svo sem að
það þýði bann við yfirflugi flug-
véla, að samkvæmt því þurfi að
tilkynna fyrirfram um férðir her-
skipa, kafbátar verði að koma upp
á yfirborðið eða að samkvæmt því
megi banna umferð olíuflutninga-
skipa til þess að komast hjá olíu-
lekum.
SUNDIN SURU OG
SKIPULEGGJENDUR
KALDA STRÍÐSINS
Þegar við þetta bættist, að þvi
sem næst um heim allan höfðu
ríki tekið sér landhelgi umfram
þrjár milurnar urðu þessar
hömlur á „saklausa umferð"
öllum siglingaþjóðum alvarlegt
vandamál, sérstaklega urðu þær
áhyggjuefni herflotum Banda-
ríkjanna og Sovétríkjanna.
Kjarni vandamálsins voru sundin.
Jafnvel með 12 mílna landhelgi
lentu meira en 100 mikilvæg sund
undir lögsagnarumdæmi ein-
stakra þjóða. Hernaðarskipu-
leggjendum kalda stríðsins óaði
við þeim möguleikum, að yfir-
ráðaþjóðir sunda gætu hindrað
ferðir skipa og truflað skipulagn-
ingu herflugvéla, sem senda
þyrfti til tiltekinna staða í neyðai-
tilfellum — eða neytt kafbáta
búna langdrægum eldflaugum
til að koma upp á yfirborðið i
allra augsýn á leið sinni til leyni-
legra stöðva.
Forystumenn landvarna- og
utanrikisráðuneytis Banda-
rikjanna, sem árum saman réðu
öllu um stefnumarkanir okkar í
hafréttarmálum, voru svo upp-
teknir af sundunum, að þeir voru
reiðubúnir til næstum hvaða til-
slakana sem var, ef það mætti
verða til þess að koma á alheims-
samkomulagi um nýja grund-
vallarsetningu er gerði ráð fyrir
„ótruflaðri umferð".
Meðan Bandarikjamenn unnu
að þvi að koma á slíku samkomu-
lagi héldu þeir af þrjózku við
þriggja milna landhelgi, þó 12
mílurnar væru þá þegar gildandi
víðast hvar. Sömu afstöðu höfðu
Sovétmenn, Japanir og nokkrar
Evrópuþjóðir, þar sem aðrir hags-
munir voru i veði; fiskiðnaður, er
byggði á afla stórra og afkasta-
mikilla Fiskiskipaflota, er stund-
uðu veiðar á fjarlægum miðum og
voru mikilvægur þáttur í öflun
eggjahvituefna í þessum löndum.
VERZLAÐ MEÐ
LANDGRUNNIÐ
Sundamálin mynduðu hinn
óhagganlega kjarna í stefnu