Morgunblaðið - 09.03.1975, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. MARZ 1975
35
desember s.l. og rafstöðin mín
hætti að snúast fyrir þremur ár-
um, rafstöðin sem hann Skarp-
héðinn setti upp af svo góðum
hug.
Ég má ekki láta Skarphéðinn
liggja alveg óbættan hjá garði;
þess vegna ætla ég að drepa á
helstu atriðin úr lifi hans með
þessum línum. Skarphéðinn var
þekktur víðast um þetta land; og
þá m.a. fyrir leiðbeiningar sínar
og aðgerðir að veita ljósi, yl og
vatni í bæina sem fólkið þarfnað-
ist svo tilfinnanlega á þeim árum
sem Skarphéðinn var í blóma lifs-
ins. Vatnsburðurinn í bæina var
áþján fyrir fólkið, víða langur og
erfióur vatnsvegur sem þreytti þá
sem framkvæma þurftu verkið.
Þetta fann Skarphéðinn; þess
vegna vann hann með fullum
áhuga að þvi að sjálfrennandi
vatn kæmist á sem flest heimili,
en þar sem var ekki aðstaða að
taka vatnið sjálfrennandi þá að
taka það með þrýstidælu (hrút)
þó móti brekku þyrfti að þrýsta
og hæðarmunur skipti metrum.
Ég hygg að margir séu um okkar
land sem nutu aðstoðar Skarp-
héðins í þessu efni þó mest hafi
hann hér aó unnið fyrir Austur-
Skaftfellinga, enda þar búsettur.
Þó var hann ráðunautur Búnaðar-
sambands Austurlands i vatns-
ieiðslu- og rafveitumálum
1926—1929, og að sama vann
hann hjá Búnaðarsambandi Suó-
urlands 1925 og 1927. Einhver
veginn finnst mér að hann hafi
bæði beint og óbeint komið vió
sögu i þessum málum viðar en
þegar er getið. Hann ferðaðist um
mikinn hluta þessa lands, hefur
hann þá eflaust átt tal við fólk um
sín áhugamál, og þess mestu
nauðsynjamál, sem á þeim tima
var talin rafvæðing fyrir bæina
og vatni í þá. Margar rafstöðvar
setti Skarphéðinn upp viða um
landið og hafa sumar þeirra unnið
að þessu.
Á þeim árum sem hinir sjálf-
menntuðu bændasynir i rafur-
magnsDjæði voru að setja upp raf-
stöóvaf vitt um landið,þeir Skarp-
héðinn á Vagnsstöðum, Helgi á
Fagurhólsmýri og Bjarni í Hólmi,
var litið farið að tala um stór-
virkjanir, voru því rafstöðvarnar
sem þeir settu upp vitar sem lýstu
til stærri verka.
Skarphéðinn var vel gerður
maður bæði til líkams og sálar,
hann gat lagt gjörva hönd á allt
sem að hagleik laut enda leituðu
margir hjálpar hans. Hann mun
hafa smiðað um þrjátíu báta og
sett upp margar miðstöðvar til
húsahitunar; ótalin eru þau hand-
tök sem hann eyddi fyrir fólk i
viðgerð ýmsra heimilistækja og
véla. Skarphéðinn gerði mörg
tundurdufl óvirk sem rak á fjörur
hér í sýslu eftir seinna striðið, og
mig minnir að hann færi i Vestur-
Skaftafellssýslu til að eyðileggja
tundurdufl, þetta var vandaverk
ef vel átti að fara. En Skarphéðni
fipuðust ekki handtökin og allt
fór vél. Rafstöðvarstjóri var
Skarphéðinn hjá Þórhalli
Daníelssyni á Höfn tvo vetur
1922—1924. Fyrstu vatnsleiðsl-
una lagði hann í Suðursveit i
bæinn á Vagnsstöðum 1918. Fleiri
áttu eftir að koma. Hnakka- og
söðlasmíði nam hann ungur, eins
silfur- og gullsmíði en gerði
hvorugt að lífsstarfi. Þá má geta
þess að hann kunni vel að fara
með byssu, fyrir það dró hann
marga máltíðina i sitt heimili sem
á hans yngri árum var vel þegið.
Skarphéðinn var drengur góð-
ur, léttur i lund og skemmtilegt
við hann að ræða. Hann var fróð-
leiksfús fræðandi og víólesinn.
Hann var athugull mjög, og vann
að því að tryggja mætti öryggi
manna gegn ýmsum hættum. 1 þvi
sambandi minnist ég að hann
gekkst fyrir stofnun slysavarna-
deildar hér i hreppnum, og val
flugvallar fyrir minni flugvélar
til sjúkraflugs. Skarphéðinn var
félagsmaður ágætur, honum var
félagsandinn í blóð borinn eins og
fleiri þeim systkinum. Hann var
einn af máttarstoðum U.M.F. Vísi
sem vann að því á sínum tima að
skapa félagsmenningu i Suður-
sveit, það var í anda Skarphéðins.
(Visir var stofnaður 8. april 1912)
Arið 1930 lagði Skarphéðinn
simalinu frá simstöðinni á Kálfa-
fellsstað heim að Vagnsstöðum.
Verkið fékk hann að framkvæma
sjálfur. Þetta greiddi mikið fyrir
að fá sveitalínu austur eftir
Suðursveit 1943, leyfði Skarphéð-
inn að tengja sveitalínuna vió
sína, og stytta þannig sveitalíuna
sem Landsíminn lagði. Eitt af þvi
sem Skarphéðinn lagði gjörva
hönd á var að smiða likkistur,
gerði hann nokkuð að því á tima-
bili. Ferðir á Vatnajökul fór hann
margar upp frá Staðarhálsum til
mælingar á jöklinum. Mælingar
skriðjökla hér hafði hann með
höndum mörg ár á vissum stöð-
um. Skarphéðinn var fæddur á
Vagnsstöðum í Suðursveit 18.
janúar 1895. Foreldrar hans voru
Gísli Sigurðsson og Halldóra,
Skarphéðinsdóttir bæði af góðu
bergi brotin. Þau reistu sér nýbýli
á Vagsstöðum 1884, ekki með
styrk af opinberu fé, heldur af
eigin rammleik. Vagnsstaðir eru í
landi Borgarhafnar. 1 þeirri jörð
áttu þau Vagnsstaðahjón einhver
hundruð, á þeim rétti byggðu þau
nýbýlið, og nytjuðu sin hundruð í
heimajörðinni. Búskapur þeirra
hjóna var farsæll þótt efnin væru
ekki mikil. Gísli var aðdráttar-
maður góður með allt veiðifang,
sem bætti vel í búi, hann var
dugnaðarmaður og laghentur vel.
Halldóra var góð húsfreyja vel
vinnandi til handa, hreinleg í allri
umgengni og matartilbúningi, þá
var gestrisni á Vagnsstöðum við-
brugðið.
Börn þeirra Vagnsstaðahjóna
voru átta, í eftirtalinni aldursröð:
Lárus, trésmiður Eskifirði.
Kvæntur Hallfríði Guðmunds-
dóttur frá Skarði i Lundarreykja-
dal. Sigríður, gift Kristni Jóns-
syni frá Ausu í Andakil. Bjuggu í
Holtum á Mýrum, Þernunesi og
Hafranesi. Sigurður, kvæntur
Þorbjörgu Teitsdóttur frá
Lambleiksstöðum bjuggu í
Borgarhöfn. Páll Sigbjörn Þórar-
inn.' Dó á fyrsta ári. Sigbjörn
Jörgen Skarphéðinn heimili hans
Vagnsstaðir ókvæntur. Rannveig
Þórunn, gift Vigni Jónssyni múr-
ara frá Arnanesi; búsett á
Höfn. Valgerður, gift Gisla
Teitssyni bróður Þorbjargar konu
Sigurðar. Bjuggu þau á Höfn.
Gunnar Jens kvæntur Sigríði Þór-
arinsdóttur frá Borgarhöfn.
Bjuggu þau á Vagnsstöðum. Sig-
ríður andaðist fyrir nokkrum ár-
um. Búa þeir Gunnar og Þórarinn
sonur hans félagsbúi á Vagsstöó-
um og er kona Þórarins Ingunn
Jónsdóttir frá Smyrlabjörgum. Er
nú Húsfreyja á Vagnsstöðum og
stýrir þar búi innan stokks með
mestu rausn eins og fyrrverandi
húsfreyjur á því heimili hafa
gert.
Á Vagnsstöðum ólst Skarphéð-
inn upp í glöðum systkinahóp, þar
lágu æskusporin, og þar dreymdi
hann fallega framtiðardrauma,
eins og fleiri sem tilheyrðu alda-
mótakynslóðinni. Þar hefur hann
smalað kvíám og rekið kýr á
stöðul, einhver ár eins og títt var
með aðra unglinga i sveit á þeim
tíma. Þetta starf gat gefið ungl-
ingunum tækifæri að hugsa um
lífið og gróanda þess. Skóla-
menntun barna og unglinga var
ekki mikil á þessum árum, þó
mun Skarphéðinn hafa notið
fárra vikna kennslu á vetri 2—3
vetur eftir að fræðslulögin gengu
i gildi 1907 til fermingar. Aldur
sinn ól Skarphéðinn á Vagnsstöð-
um að fráteknum þeim missurum
sem að framan getur. Hann vann
að uppbyggingu Vagnsstaða-
heimilisins með Gunnari bróður
sínum og Sigríói konu hans, og
sióar ungu hjónanna Þórarins og
Ingunnar, þá komu sér vel hans
högu hendur og skapandi andi,
Vagnsstaðaheimilió má telja i
fremstu röð heimila í þessu
héraði.
Skarphéðinn var jarðsettur 28.
desember við Kálfafellsstaðar-
kirkju að viðstöddu miklu fjöl-
menni. Húskveðju heima á Vagns-
stöðum, og ræðu í kirkju hélt
sóknarpresturinn séra Fjalar
Sigurjórisson. Dagana fyrir
jarðarförina var rysjótt veður. Ég
var að segja við mitt heimafólk,
skyldi hann Skarphéðinn ekki
ætla að fá gott veður að kveðja
sveitina sína hinzta sinn, hann
hafði þó átt það skilið. 1 dagbók
minni stendur um veðrið að
kvöldi jarðarfarardagsins: Logn
fyrst, fór að gola á vestan um
hádegi, kaldi af og til, eftir það
lengst af sólskin. Svo hef ég bætt
við, eini sólskinsdagurinn um
langan tíma. Þannig fylgdi sólin
Skarphéðni síðasta áfangann eftir
þvi sem skammdegissól getur
gert. Var það ekki vióurkenning
frá almættinu fyrir það að hann
hjálpaði svo mörgum að standa
sólarmegin í Iifinu.
Deyr fé deyja frændur, deyr
sjálfur eg, en orðstír aldrei deyr
hver sér góðan getur.
Já, hanh Skarphéóinn er dáinn
og gamla rafstöðin mín hætt að
snúast. En áfram veltur timans
hjól með sínum jafna og þunga
iiraða. Það skilar okkur ýmsu á
leið sinni bæði góðu og vondu en
er ekki litið um að það skili okkur
eins fórnfúsum mönnum og
Skarphéðinn á Vagnsstöðum var
sem vildi svo margt fyrir fólkið
gera til að létta því lífsbaráttuna
og tryggja öryggi þess, án þess að
heimta daglaun að kvöldi.
Eg þakka honum allt.
Steinþór Þórðarson.
Brynjólfur B. Melsted
á Bólstað — Minning
F. 3. júlí 1889. með sinar skepnur. Féð hjá hon-
D. 17. desember 1974. um þótti afurðameira en á flest-
Vorið 1890 fluttu ung hjón að
Framnesi á Skeiðum og bjuggu
þar allan sinn búskap. Þetta voru
Þórunn Guðmundsdóttir frá Mið-
engi i Grimsnesi og Bjarni J. Mel-
steð frá Klausturhólum í sömu
sveit. Framnesið hafði átt þá um
tæpra 40 ára skeið Kristin Ólafs-
dóttir er var seinni kona Ófeigs
Vigfússonar i Fjalli. Kristín hafði
látist i ársbyrjun 1890 og höfðu
þau Bjarni keypt Framnesið af
erfingjum hennar.
Þegar þau fluttu að Framnesi
var þeim fæddur einn sonur, var
það Brynjólfur, sem hér verður
litillega minnst. Hann fæddist í
Miðengi 3. júlí 1889 en dó á Sel
fossspitala 17. desember siðast
liðinn.
Bjarni Melsteð og Þórunn
bjuggu allan sinn búskap í Fram-
nesi eða i tæp 30 ár. Þau eignuð-
ust ellefu börn og komust átta
þeirra til aldurs og er nú aðeins
eitt þeirra á lifi, Soffía sem á
heima i Reykjavik.
Þegar foreldrar mínir hófu
búskap í Fjalli skömmu eftir alda-
mótin, varð fljótlega kunnings-
skapur með þeim og hjónunum i
Framnesi.Varð kær vinátta á milli
Þórunnar og móður minnar, sem \
hélst meðan báðar lifðu. Ég man I
hvað móðir min minntist Þórunn-
ar i Framnesi með mikilli hlýju
og sagði jafnframt að það hefði
verið sér ómetanlegt að eiga hana
að trúnaðarvinkonu er hún ung
og óreynd geróist húsfreyja á um-
svifamiklu heimili.
Þórunn í Framnesi var dóttir
Guðmundar Jónssonar bónda í
Miðengi i Grímsnesi. Hann var
atkvæðamaður og mikill búhöld-
ur. Móðir hans var Aldis hús-
freyja á Árbæ í Ölfusi, en hún var
systir Ófeigs Vigfússonar í Fjalli.
Kona Guðmundar í Miðengi var
Kristrún Jónsdóttir frá Kiðafelli í
Kjós. Fluttist hún að Framnesi er
maður hennar andaðist og dvaldi
þar tíl æviloka. Bjarni í Framnesi
var sonur sr. Jóns Melsteð er
prestur var i Klausturhólum. Sr.
Jón var sonur Páls Melsteð
amtmanns á Möðruvöllum i
Hörgárdal. Kona sr. Jóns í
Klausturhólum var Steinunn dótt- I
ir Bjarna Thorarensen, skálds og
amtmanns á Möðruvöllum.
Bjarni i Framnesi hafði ekki
stórt bú enda jörðin landlítil, en
hann var hiróumaður og fór vel
um bæjum í nágrenninu. Bróðir
Bjarna i Framnesi var Bogi sagn-
fræðingur, sem dvaldi megin-
hluta ævi sinnar í Kaupmanna-
höfn. Bogi studdi fjölskylduna i
Framnesi á margvíslegan hátt.
Þáttur Boga Melsteð i framfara-
baráttu sunnlenzkra bænda hefur
vart enn verið metinn sem skyldi.
Strax og hann kemur til háskól-
ans í Kaupmannahöfn fer hann að
kynna sér verslunarmál danskra
bænda, bæði söluskipulag og
einnig meðferð vörunnar frá því
hún kom frá hendi bóndans og
þar til hún hafnaði á borði neyt-
andans.
Þessi mál var hann óþreytandi
að kynna löndum sínum. Hann
var fyrstur manna til þess að
kynna Islendingum skilvindur. I
kjölfarið kom svo kynning á
rjómabúunum dönsku. Um þessi
mál skrifaði Bogi i blöó og timarit
og gaf út sjálfstæða ritlinga um
þau. Þá skrifaði hann um hafnar-
mál austan fjalls. Sumarið 1905
hélt hann fyrirlestur við Þjórsár-
brú er hann nefndi: Verzlun Is-
lendinga og samvinnufélagsskap-
ur. 1 þessum fyrirlestri eggjar
Bogi bændur lögeggjan að bind-
ast samtökum um stofnun sam-
eignarsláturhúss. Á þessum fundi
var kosin að tillögu Bogajþriggja
manna nefnd til þess að undirbúa
stofnun samvinnufélagsskapar,
sem skyldi reka sláturhús og sjá
um sölu á afurðum þess. Nefndin
sem kosin var á þessum fundi
undirbjó svo, og hratt í fram-
kvæmd stofnun Sláturfélags
Suðurlands 28. jan. 1907.
Brynjólfur Melsteð var ekki
gamall er hann fór að taka þátt í
störfum heimilisins enda var full
þörf fyrir aðstoð hans. Hann tók
fljótt út mikinn þroska og var
með stærstu mönnum og afrennd-
ur að afli. Veturinn eftir að
Brynjólfur fermdist var honum
að ráði Boga föðurbróður sins
komið aó Torfastöðum til sr.
Magnúsar Helgasonar. 1 upphafi
var svo ráð fyrir gert að hann yrði
þar við nám allan veturinn. Um
haustið var tekinn vetrarmaður
að Framnesi. Með vertíð fór hann
til sjávar, en efnahagur foreldra
hans leyfði ekki að tekinn yrði
annar maður. Varð það að ráði að
sent var eftir Brynjólfi þar sem
heimilið var illa statt. Ekki varð
frekar af námi hjá Brynjólfi i það
sinn. Brynjólfur brást hvorki fyrr
né siðar skyldum sinum. Mun
hann fljótlega eftir fermingu
hafa verið orðinn aðalmaóur
heimilisins þar eð faðir hans
bilaði snemma á heilsu.
Þegar Brynjólfur var orðinn
fulltíða maður fór hann að stunda
sjóróðra á vertíðinni bæði í Þor-
lákshöfn og við Faxaílóa. Þótti
hann hinn gildasti maður á þeim
vettvangi, en ekki féll honum sjó-
mennskan enda alltaf sjóveikur.
Svo líða árin, Brynjólfur er
heima meginhluta ársins en verð-
ur í burtu að fara hluta úr árinu
til þess að afla heimili foreldra
sinna tekna. A þessum árum er
margt að gerast í þjóðlífinu, sem
hafði varanlega þýðingu fyrir
þjóðina. Ungmennafélög eru
stofnuð í flestum byggðarlögum
landsins. Brynjólfur var einn af
stofnendum Ungmannafélags
Skeiðamanna og formaður þess
um skeið. Hann starfaði af áhuga
og fórnfýsi fyrir félagið meðan
hann átti heima í Skeiðahreppi.
Þá lét hann málefni héraðssam-
bandsins Skarphéðins til sín taka
og sat í stjórn þess um skeið.
Ungmennafélaghreyfingin varð
boðberi hins nýja tíma sem var að
renna upp með þjóðinni. Hún
vakti fólkið til umhugsunar um
ræktun lands og lýðs, og stuðlaði
að bindindi og hvers konar reglu-
semi. Brynjólfur var trúr hug-
sjónum ungmennafélaganna til
æviloka. Einlægur bindindismað-
ur á vín og tóbak var hann alltaf.
En Brynjólfur hafði alið meó
sér leynda von um að geta aflað
sér einhverrar menntunar og
leitaði hann í því skyni ráóa hjá
sr. Magnúsi Helgasyni skóla-
stjóra. Að hans ráði varð það úr
að Brynjólfur fór í bændaskólann
á Hólum haustið 1916. Taldi hann
sig hafa haft ómetanlegt gagn af
veru sinni þar undir leiðsögn hins
gagnmerka búnaðarfrömuðar,
Sigurðar Sigurðssonar síðar
búnaðarmálastjóra, þó dvöl hans
þar yrði ekki nema einn vetur.
Um veturinn ritaði hann
nákvæma frásögn af ferðinni
norður, en um haustið fór hann
einn síns liðs norður Kjöl og farn-
aðist vel. Birtist ferðasagan í
skólablaðinu á Hólum. Vafalaust
er hún þar enn til.
Vorið 1917 er Brynjólfur kom
frá Hólum tók hann við búi for-
eldra sinna í Framnesi og bjó
hann þar í fjögur ár. Vorið 1921
hóf hann búskap á Búrfelli i
Grimsnesi. Fóru móðir hans og
systkini með honum þangað, en
Bjarni faðir hans varð eftir í
Framnesi hjá Sigurði Haraldssyni
er tók við jörðinni og var hjá
honum til dauðadags. Frá þeim
árum man ég óljóst eftir honum
sem blindum öldungi er löngum
sat á rúmi sinu og hafði frá mörgu
að segja, bæði frá samtíð sinni og
gullöld tslendinga, sem hann
dáói.
Dvölin á Búrfelli uppfyllti ekki
þær vonir sem Brynjólfur hafði
vænst og hætti hann búskapnum
eftir tvö ár, og var með þungan
skuldabagga á bakinu eftir dvöl-
ina þar. Fyrst á eftir stundaði
hann ýmsa vinnu meðal annars
fór hann að fást við verkstjórn
sem átti eftir að verða siðar hans
annað aðalstarf. Vorið 1924 fór
hann ráðsmaður til sr. Ólafs
Briem á st. Núpi. Árið síðar fór
hann til Danmerkur og var þar í
eitt ár og stundaði ýmis störf, þó
aðallega er lutu að landbúnaði.
Heimkominn tók Brynjólfur svo
við fyrra starfi hjá sr. Ólafi. Sr.
Valdimar, sálmaskáldið góða,
dvaldi þá hjá sr. Ólafi syni sínum
og varð þeim Brynjólfi vel til
vina, enda mat öldungurinn mik-
ils þá hugulsemi, sem Brynjólfur
sýndi honuni.
Er Brynjólfur hafði verið á St.
Núpi í tvö ár eftir Danmerkurver-
una fór hann að starfa hjá Vega-
gerðinni.
Vorið 1929 varð hann fastur
verkstjóri hjá Vegagerðinni og
var það svo lengi sem aldur leyfði.
Fyrsta verkefni hans hjá Vega-
gerðinni var við lagfæringar og
vegagerð á Þingvöllum til undir-
búnings fyrir Alþingishátiðina
1930. Er þessum verkefnum lauk
tók við lagning á nýjum vegi suð-
ur með sjó. Var það mikið verk og
valt á miklu með framkvæmdina.
Þetta verkefni þótti Brynjólfur
leysa ágæta vel af hendi og varð
af þvi þekktur sem verkstjóri.
En þó Brynjólfur væri kominn
að föstu starfi hjá Vegagerðinni •
Framhald á bls. 37