Morgunblaðið - 27.03.1975, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 27. MARZ 1975
25
þessa ágæta sonar íslands. Þannig
getum við best heiðrað minningu
hans, og það á um leið að vera
löndum hans tilefni til að blása í
glóðir nýrra hugsjóna.
Matthias Jochumsson, sem
heimsótti Sigurð í banalegunni,
skrifaði þessi orð „sem sýna í
hnotskurn úr hvílikri eymd ís-
lenzk listmenning og þjóðernis-
vakning er sprottin": „Málara-
aumingin er að deyja — úr bjúg
og tæringu. — Hann lá í hundflet-
inu í einum bólgustokk, ískaldur
undir tuskum og aleinn — og ban-
vænn, alltaf að tala um, að ekkert
gengi með framför landsins" ....
Erindi þessa pistils er öðru
fremúr það að vekja athygli á
hinni stórmerku sýningu í Boga-
Merkileg
kvikmynd
STUNDUM eru myndlistarmenn
spurðir um það, hvernig verk þeirra
verði til og hvað þeir séu að gera i
verkum sínum. Stundum vill fólk
einnig fá ástæðuna fyrir, að lista-
menn fara ótroðnar götur og verða
oft óskiljanlegir almenningi. Allt er
þetta eðlilegt, og engin furða, þótt
margur spyrji á stundum. En það er
ekki á allra færi að útskýra myndlist
og heldur ekki að skilja hana á rétt-
an hátt. Það er því jafnan nokkur
fengur að þvi, er listamenn útskýra
opinberlega verk sin og vinnubrögð.
„Safn Sigurðar málara”
Sigurður málari mun vafalítið
einn merkasti Islendingur, sem
uppi var á siðustu öld. Hvort
tveggja var, að hann var einn
listfengasti maður þjóóarinnar á
öldinni og svo telst hann ótvírætt
frumkvöðull að stofnun Þjóð-
minjasafns íslands.
Söfnun og varðveizla forn-
minja, barátta fyrir endurnýjun
kvenbúningsins, leiklistarstarf-
semi, skipulag bæjarins og rann-
sóknir á ýmsum þáttum í menn-
ingarsögu Islendinga tóku allan
hans tíma á annan áratug fyrir
ótímabært fráfall hans, en hann
lést þjóðhátiðarárið 1874 aðeins
41 árs aö aldri. Hans síðasta verk
var einmitt að undirbúa þjóð-
hátíðarhaldið ásamt Sigfúsi Ey-
mundssyni. Hina listrænu skreyt-
ingu annaðist Sigurður og hlaut
mikla aðdáun fyrir hjá lands-
mönnum, en þeim mun færri
krónur, enda lést hann skömmu
seinna, eða 7. september af nær-
ingarskorti og tæringu, blásnauð-
ur, kaldur og vansæll.
Sigurður Guðmundsson fæddist
að Hellulandi i Skagafirði 9. marz
1833, sonur bóndans þar Guð-
mundu Ölafssonar og konu hans
Steinunnar Pétursdóttur.
Snemma kom í ljós, að hann var
óvenju listfengur, og rissaði hann
i æsku upp myndir af ýmsum
þekktum mönnum. Hagleikur
hans varð til þess, að ættingjar
hans, sveitungar og fólk víðsvegar
að af landinu styrktu hann til
náms í Listaháskólanum í Kaup-
mannahöfn og dvaldist hann þar i
9 ár, eða frá 1849 — 1858. Sigurð-
ur reyndist gæddur ágætum
myndlistarhæfileikum, svo sem
kemur fram í umsögnum kennara
hans við Listaháskólann, en þó
öllu fremur í myndum þeim, sem
til eru eftir hann, bæði frá náms-
árum hans og þeim, sem hann
gerði eftir heimkomuna, teikning-
um og málverkum af ýmsum
þekktum íslendingum og hinni
velkunnu sjálfsmynd hans, auk
sviðstjalda, sem þó eru skammar-
lega illa farin. Sjálfsmyndin mun
þó ekki með öllu raunsönn heim-
ild um útlit Sigurðar, þar sem
hún er máluð í anda óskadraums
málara 19. aldar um eigið lista-
mannsútlit, og þannig frjálslega
farið með mótun andlitsdrátta,
nokkurs konar stílisering, fremur
en portrett í venjulegum skiln-
ingi.
Sigurður Guðundsson mun að
mestu hafa hætt að mála og
teikna fáum árum eftir heimkom-
una, nema hvað hann gerði
Myndllst
eftir BRAGA
ÁSGEIRSSON
nokkur leiktjöld og er braut-
ryðjandi hérlendis á því sviði.
Jafnframt teljast tjöld Sigurðar
við uppfærslu Utilegumanna
Matthíasar Jochumssonar vera
fyrstu landslagsmálverkin eftir
islenskan mann. Sigurður hafði
þegar á Kaupmannahafnarárun-
um fengið eldlegan áhuga á þjóð-
legum fróðleik. Augu hans fyrir
mikilvægi þess þáttar, er varðar
varðveislu menningarsögulegra
verðmæta, hafa vafalaust opnast
við heimsóknir á hið mikla Þjóð-
minjasafn í Kaupmannahöfn og
trúlega fleiri söfn. Hann hefur
skynjað, hve illa á vegi staddir
íslendingar voru á þessu sviði,
hann hefur haft aðstöðu til að
fylgjast með því hvernig ómetan-
legir dýrgripir voru seldir úr
landi eða einfaldlega sendir til
varðveislu í Þjóðminjasafninu
danska og voru þá í flestum til-
vikum um leið tapaðir Islandi. Að
ekki sé minnst á þá margvislegu
gripi og listmuni, sem voru hrein-
lega eyðilagðir hér heima vegna
þekkingarskorts eða hirðuleysis.
Löngun Sigurðar Guðmunds-
sonar til eflingar þjóðlegrar
menningar og endurreisnar þjóð-
arinnar i menningarsögulegu til-
liti hefur fljótlega fengið byr und-
ir báða vængi á Kaupmannahafn-
arárum hans, en þar lék vorblær
vaknandi þjóðernisvitundar um
sviðið á þessum árum, og jafn-
framt vaknar visinda- og fræði-
andinn, hann les sér mikið til um
þessi efni og gerist fjölfróður
mjög, ritar pistla um slik mál og
gerist ærið hvassyrtur í garð
landa sinna, „sem fara að geyspa
ef Island eða íslenzkt er nefnt“,
svo sem hann ritaði i bréfi, er
hann vitnar til hinnar sijóu þjóð-
ernisvitundar, sem þurfti endur-
vakningar við. En það var öðru
nær, að landar hans væru honum
þakklátir fyrir eldmóðinn og hug-
sjónirnar. Löngum litu menn
hann sem iðjuleysingja og ónytj-
ung, ög mönnum virtist vera bein-
línis illa við hann, svo sem kunn-
ingi hans Páll Briem sagði berum
orðum.
Þrem árum eftir heimkomuna,
og eftir að Sigurður hafði upplif-
að, hve rúið landið var að verða af
forngripum og listmunum, sker
hann upp herör og beitir sér fyrir
stofnun innlends forngripasafns.
Hann birtir í Þjóðólfi 24. apríl
1862 grein, sem bar yfirskriftina
„Hugvekja til íslendinga", þar
sem hann hvetur til stofnunar
þjóðlegs forngripasafns. Þar með
var ísinn brotinn og fljótlega fékk
hann ýmsa merka menn til liðs
við sig. Séra Helgi Sigurðsson á
Jörfa, sem einnig var mikill
áhugamaður um verndun forn-
gripa, sendi landinu að gjöf
nokkra valda og dýrmæta gripi
sem vísi að forngripasafni og
þökkuðu stiftsyfirvöld honum
gjöfina með bréfi dags 24.
febrúar 1863. Frá þeim degi telst
Þjóðminjasafn íslands stofnað.
Aðdáunarvert er, hve gaum-
gæfilega Sigurður skráði og lýsti
hverjum hlut, sögu hans og upp-
runa. „Hann reynir að krefja
hvern hlut til sagna, grandskoða
hann og láta hann skýra frá öllu
því, sem hann getur tjáð um
menningu liðinna kynslóða. Þetta
er það, semseturmeigineinkennið
á safnstörf Sigurðar, og til vitnis
eru hinar afar merku skrár, sem
hann samdi um safnið og annaðist
útgáfu á, svo og ritgerðir hans
menningarsögulegs efnis, sem
hann samdi sumar hverjar að
veruiegu leyti með hliðsjón af
safngripum. Nokkrar þeirra eru
prentaðar, en aðrar liggja óprent-
aðar.“
Sigurður Guðmundsson helgaði
sem sagt Þjóðminjasafninu
síðustu ellefu ár ævi sinnar, hug-
sjónastór en örsnauður maður, og
mitt í velmegun nútímans er
okkur hollt að líta i auðmýkt til
baka, einungis hundrað ár, — og
hafa í sjónmáli lífssvið og starf
stendur nú yfir sýning á grafik frá
Sovétrikjunum. Þar má lita verk eftir
37 listamenn, sem allir með tölu
virðast mjög vel að sér i graflist,
hvað tækni snertir, en vinna hins
vegar á svo hefðbundinn hátt, að þar
sýnist um visst akademi að ræða,
þ.e. allt er unnið eftir fastmótuðum
reglum, engar tilraunir gerðar og
hvergi farið út fyrir viðurkennd
mörk. Á þennan hátt verða að visu
til tæknilega óaðfinnanleg verk, en
ekki að sama skapi fjörug í andan
um. eins og sumir mundu segja. Og
það er einmitt þetta, sem blasir við á
þessari sýningu sovétmanna. Að-
dáunin á akademiskri list hefur ekki
verið mikil á vesturlöndum siðustu
áratugina, og yfirleitt er það ekki
talið hól um myndlist að nefna hana
þvi nafni, en þeir þarna fyrir austan
virðast halda stíft i þessa gerð mynd-
listar og krydda hana gjarnan með
lofi og áróðri fyrir pólitiskum hags-
munum stjórnvalda. Þannig sjáum
við á þessari sýningu Lenín bregða
fyrir, en Stalin gamli er þar að sjálf-
sögðu með öllu horfinn. Hér eru með
öðrum orðum ekki á ferðinni óþekkir
listamenn, sem gera uppsteyt gegn
yfirvöldunum, eins og stundum kem-
ur fyrir hjá okkur. Þeir koma ekki af
stað Kjarvalsstaðadeilu, þeir gera
salnum, sem flestir ættu að sjá og
skoða af alúð, en ekki það, að gera
starfi Sigurðar skil sem skyldi,
um það eru aðrir mér vafalaust
færari er betur þekkja til þess
þáttar í lífi hans. Heimildirnar
eru flestar teknar upp úr ágætu
yfirliti um líf Sigurðar i sýningar-
skrá, sem Þór Magnússon hefur
tekið saman, svo og bókinni ís-
lenzk myndlist eftir Björn Th.
Björnsson, fyrra bindi. Að því
hlýtur að koma að sérstök deild í
safninu verði helguð uppruna
þess og frumkvöðli, Sigurði Guð-
mundssyni, bæði þvi er lýtur að
manninum sjálfum og merku
brautryjandastarfi hans.
Einni spurningu fýsir mig að
varpa hér fram að siðustu: Er
ekki athyglisvert, að á þjóð-
hátiðarári skyldi ekki vera sleg-
inn peningur til minningar um
menningarvitana Sigfús Ey-
mundssonar og Sigurð málara, er
undirbjuggu hina fyrstu og
merku þjóðhátíð 1874, og ekki
gefið út eitt einasta frímerki með
mynd þeirra, eða þeirra minnst
sérstaklega opinberlega á annan
hátt? Þess skal þó réttilega getið
að þjóðminjasafnið gekkst fyrir
útgáfu á frímerki i tilefni af 100
ára afmæli safnsins árið 1963,
m.a.'með mynd af Sigurði málara.
Vissa mín er sú, að sómi þeirra
muni hijóta fulla viðurkenningu í
meðvitund þjóðarinnar er fram
liður, og að nafn Siguróar Guð-
mundssonar, málara, verði hærra
metið en fram kom á nýliðnu
þjóðhátiðarári.
ekki tilraun til að rugla fólk i riminu
eða að koma þvi til að hugsa. Ekkert
i verkum þeirra gefur tilefni til undr-
unar eða spurninga, og óhugsandi
er. að nokkur hneykslist. Sem sagt
gott. En að minu áliti verður sifelld
nýsköpun að eiga sér stað i öllum
listum. Með þvi einu móti verður
listin siung og forvitnileg, og með
þvi einu móti á hún sér tilverurétt.
Myndllst
eftir VALTÝ
PÉTURSSON
að hún sé vekjandi og gegni þvi
hlutverki sinu að hafa áhrif á um-
hverfi og hugsunarhátt samtiðar
sinnar. Að visu er það mannleg
dyggð að vera þjáll og lipur i sam-
félagi manna, en ósköp finnst mér
það löðurmannlegt hlutverk fyrir
listamann að halda jafnan gamlar
götur og hætta aldrei neinu i stað
þess að ryðja nýjar brautir og gera
tilraunir, sem kunna að brjóta i bág
Getur það auðveldlega gefið mörg-
um innsýn í það, er áður var þeim
lokaður heimur og meira að segja
veitt sumum nýjan skilning og þekk-
ingu, er getur orðið að ferskri og
ómetanlegri lifsnautn.
Einmitt þessi atriði eru aðal inntak
þeirrar myndar, er nú er sýnd í
Menningarstofnun Bandaríkjanna að
Nesvegi 16. „Listmálarar mála" er
þessi kvikmynd nefnd, og koma þar
fram margir af þekktustu listmálur-
um Bandarikjanna um þrjátiu ára
skeið, og er sýnt. hvernig þeir vinna,
sumar af vinnustofum þeirra og
einnig tjá þeir sig sjálfir um, hvað
inntak listar þeirra er. Þarna eru á
ferð furðulegustu hlutir, og ég er
viss um. að margur hefur af þvi
ánægu. En þar sem listamenn tala
dálitið skrítilega um verk sin stund-
um og erfitt er fyrir almenning að
átta sig á, hvað þeir raunverulega
meina. þarf góða enskukunnáttu til
að geta notið þessarar myndar til
fulls. Annars eru litir og myndataka
með ágætum i þessari mynd, og þeir,
sem ef til vill eru ekki mjög sterkir i
málinu ættu einnig að hafa visst
gagn af að sjá þessa mynd. Hún er
að visu nokkuð löng, og sumt af
talinu fannst mér ekki mjög merki-
legt, en það er einkamál, og ég er
viss um, að þar eru ekki allir mér
sammála.
Það eru allt heimsfrægir lista-
menn, sem fram koma i þessari
mynd, og sumir þeirra hafa haft mik-
il áhrif í myndiist á undanförnum
árum. Það var skemmtilegt að sjá og
heyra Frank Stella, de Kooning,
Jesper Johns. Warhol, Rauschen-
berg, Newman, Motherwell, Hoff-
man, Frankenthaler, Noland, Still,
Poons og Olitski. Ennfremur koma
nokkrir gagnrýnendur, safnmenn og
safnarar fram ásamt hinum merki-
lega listaverkakaupmanni Castelli,
sem mun geta selt hvað sem er sem
listaverk, en hann neitar þvi. að
hann geri of mikið úr hlutunum og
vitnar jafnan i, að það er hann hafi
selt háu verði hafi verið selt enn
dýrara siðarmeir. Þannig mætti lengi
telja. Margt kemur fram i þessari
kvikmynd, en sjón er sögu ríkari, og
þess má að lokum geta, að það hefur
tekið langan tima að fá þessa kvik-
mynd til íslands og hún verður hér
aðeins nokkra daga.
við hefðbundnar venjur og rótgróinn
smáborgaraskap.
Okkur hér i spillingu vestursins
finnst það litlaust hlutverk fyrir lista-
menn að þjóna undir smekk sam-
félagsins einan og stuðla þannig að
stöðlun og stöðnun borgaralegs
hugsunarháttar.
Ég hef séð nokkrar sýningar á
listaverkum frá Sovétríkjunum
seinustu árin, og tel ég, að sýningin,
sem nú er á ferðinni i ASÍ, sé likast
til sú besta þeirra. Það er sjálfsagt
runnið upp fyrir þeim ráðamönnum,
sem um þessa hluti fjalla, að hinn
frægi sósíalrealismi þeirra sé vart
útflutningsvara, enda gætir hans lit-
ið á þessari sýningu. Sú sýning, er
var hér i Bogasalnum fyrir nokkrum
árum var hvergi eins heilleg og
tæknilega glæsileg sem þessi.
Það rignir nú yfir okkur grafik frá
stórþjóðunum, og er engu likara en
hafin sé heljarslóðarorusta á þessu
sviði. Því ætti að vera kominn timi
til, að við hér við Faxaflóann færum
að gefa þessari listgrein svolitinn
gaum. Til allrar hamingju eigum við
einnig grafik, sem ef til vill gæti
tekið þátt í þessum leik.
Þrátt fyrir það, sem að framan er
sagt, hafði ég skemmtun af að sjá
þessa sýningu og þakka fyrir mig.
Valtýr Pétursson.
Bragi Asgeirsson.
Valtýr Pétursson.
Grafíkmyndir frá Sovétríkjunum
I Listasafni ASÍ við Laugaveginn
Stórmerk sýning í Boga-
sal Þjóðminjasafnsins