Morgunblaðið - 11.04.1975, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 11. APRIL 1975
Sigflis Jýnsson: Staðsetning
málmblendiverksmiðju
sem þáttur í
byggðaskipulagi
Inngangur.
í ÞEIM blaðagreinum og umræð-
um sem verið hafa að undanförnu
um fyrirhugaða byggingu málm-
blendiverksmiðju I Hvalfirði,
hefur nær eingöngu verið rætt
um mengun, tæknileg og efna-
hagsleg atriði. Sá þáttur er snýr
að skipulagsmálum og áhrifum á
byggð í sunnanverðum Borgar-
firði og á Akranesi hefur að
mestu farið fyrir ofan garð og
neðan.
I grein þessari er ætlunin að
ræða staðsetninguna, hugsanleg
áhrif á byggðina í kring og
nokkra skipulagsmöguleika, þvi
nauðsynlegt er að gera sér Ijóst
strax f upphafi hvar starfsfólkið
búi, hvert það sæki þjónustu og
almenn áhrif verksmiðjunnar á
vinnumarkað svæðisins o.fl.
Frumvarp til laga um verk-
smiðjuna, sem nú hefur verið lagt
fyrir Alþingi, innihcldur einnig
skýrslu frá Viðræðunefnd til
ríkisstjórnarinnar, dagsett 23.
nóvember 1974. Þar segir í III.
kafla er fjallar um staðsetning-
una:
„Upphaflega voru athugaðir 7
staðir vfðsvegar á landinu, en
fljótlega var Ijóst, að járnblendi-
verksmiðja sem ætti að fá raforku
frá Sigölduvirkjun, hlyti að verða
staðsett suð-vestanlands. Á
grundvelli samanburðarathugana
sem Verkfræðiþjónusta dr.
Gunnars Sigurðssonar fram-
kvæmdi á 4 stöðum, var komizt að
þeirri niðurstöðu, að hagkvæm-
asta slaðsetning fyrir bræðsluna
yrði við Grundartanga í landi
Kiafastaða, norðanvert við Hval-
f jörð.“
Sfðar segir f sama kafla:
„Það er skoðun viðræðunefnd-
arinnar, að bygging járnblendi-
verksmiðju á þessum stað, ásamt
góðri höfn, muni hafa mikla þýð-
ingu til eflingar byggðar- og at-
vinnuþróun í sunnanverðu
Vesturlandskjördæmi. Verk-
smiðjustæðið er aðeins 15 km frá
Akranesi, svo að verksmiðjan á að
geta fengið þaðan bæði vinnuafl
i og þjónustu, en búast má við þétt-
býlismyndun nálægt verksmiðj-
unni með tímanum. Ljóst er að
hafnarskilyrði eru mjög góð og
stækkunarmöguleikar miklir.
Mikið landrými er þarna fyrir
hendi og góð skilyrði fyrir mynd-
un þéttbýliskjarna, auk þess sem
staðurinn liggur í þjóðbraut, ekki
einungis innan vegakerfisins,
heldur einnig orkukerfisins, ef af
lagningu byggðalfnu til Norður-
lands verður.. Samt er staðurinn
utan áhrifasvæðis Reykjavfkur,
en þó ekki fjarlægari en svo að
þangað má sækja nauðsynlega
sérhæfða þjónustu, án þess að
höfuðborgarsvæðið hafi veruleg
dagleg áhrif.“
Ljóst er, að hér er ætlað að slá
tvær flugur í.einu höggi, þ.e.
byggja upp nýjan bæ (new town)
og vaxtar- eóa byggðakjarna
(growth pole eða central place) í
næstu framtíð. Það er mjög mikió
álitamál hvort þessi sjónarmið
séu samrýmanleg í Hvalfirði og
hvort bygging nýs bæjar þar sé
rétt stefna.
Nýir bæir.
Nýir bæir hafa sprottið upp
eins og gorkúlur í Bretlandi og
Bandaríkjunum s.l. 30 ár. Mark-
mið með byggingu þeirra hafa
helzt verið: 1. Að stöðva vöxt stór-
borga með þvi að stýra vexti efna-
hags- og atvinnulífs út i nýju bæ-
ina, 2. Mynda sjálfstæðar eining-
ar með nokkrum tugum þús. fbúa
er innihéldi húsnæði, vinnustaði,
skóla, þjónustu, félagslíf o.fl. I
slíkum einingum á að vera jafn-
vægi milli allra þjóðfélagshópa og
allir íbúarnir eiga að geta sótt
vinnu innan bæjarins. 3. Að
dreifa íbúum stórborga yfir
stærra landsvæði til að leysa hin
sfgildu vandamál stórborga, svo
sem umferð, verzlun, útivistar-
svæði o.fl.
A þessu sést að helzta ástæða
fyrir byggingu nýrra bæja erlend-
is hefur verið að leysa vandamál
stórborga, en ekki strjálbýlis eins
og á íslandi.
Hins vegar hefur uppbygging
vaxtar- og byggðakjarna oft farið
þannig fram, að eldri þéttbýlis-
staóir hafa verið efldir með bætt-
um samgöngum og þjónustu,
ásamt fjölgun atvinnutækifæra,
þannig að tengsl staðarins við
fbúa héraðanna í kring hafa eflzt.
Nordanverður
Hvalfjörður.
Sé litið á norðanveróan Hval-
fjörð í ljósi þessara staóreynda,
vakna margar spurningar, sem
erfitt er að svara án undangeng-
innar rannsóknar. Eitt helzta
byggðavandamál landsins er, að
þéttbýlisstaðir eru of margir og of
smáir. Þess vegna er það álitamál
hvort vert sé að bæta enn einum
þéttbýlisstaðnum við. A þessu
máli eru margar hliðar.
Ef ætlunin er að dreifa vexti
Reykjavíkursvæðisins með því að
byggja nýjan bæ í Hvalfirði,
vaknar sú spurning hvort ekki sé
hægt að leysa vanda Reykjavíkur-
svæðisins á annan hátt, t.d. með
„Suðurnesjaborg“, „Ölfusborg",
eða brú yfir Skerjafjörð og upp-
byggingu á Alftanesi.
Er nýr bær í Hvalfirði þaó bezta
sem ríkisstjórnin getur gert til
eflingar byggða- og atvinnuþróun
í sunnanverðu Vesturlandskjör-
dæmi? Að svo sé er mikið álita-
mál og skal nú rætt nánar.
Þegar nýir bæir eru reistir þarf
að leggja i gífurlegan fastakostn-
að við gatnagerð, holræsi, skóla,
he’lsugæzlustofnanir, félagsmála-
stofnanir, opinberar stofnanir
o.fl. Allt þetta er nú fyrir hendi á
Akranesi, en þyrfti stækkunar
við, ef ibúafjöldinn ykist. Því til
sönnunar má nefna, að áríð 1972
hafði Akranes og nágrenni sama
hlutfall starfandi fólks í opin-
berri þjónustu og landið i heild,
sem er óvenju hátt af landsbyggð
að vera.
Annar ókostur nýrra bæja yrði,
að langflestir af tilvonandi starfs-
mönnum verksmiðjunnar yrðu
karlmenn á aldrinum 20—35 ára,
þvi reynslan er sú, að það er ungt
fólk sem ekki er búið að koma sér
fyrir, er freistar helzt gæfunnar.
Það gæti leitt til þess, að aldurs-
skipting íbúanna yrði i miklu
ójafnvægi, sem krefóist þjónustu-
stofnana fyrir ungt fólk og smá-
börn fyrstu árin, unglinga og mió-
aldra fólk eftir 10—20 ár. Þannig
úreltist barnaleikvöllurinn fljótt,
siðan barnaskólinn o.s.frv.
Þá yrði að reisa samhliða verk-
smiðjunni stofnun er gæti nýtt
vinnuafl eiginkvenna starfs-
manna, svo að þær yrðu ekki at-
vinnulausar. Atvinnutækifæri er
nú þegar til staðar fyrir þær i
fiskiðnaði á Akranesi.
Einnig er sá ókostur nýs bæjar,
aó allur sameiginlegur fastakosn-
aður yrði mun minni í einni ein-
ingu á Akranesi, en á tveimur
stöðum, en i þvi sambandi má
nefna alla opinbera þjónustu,
gatnagerð, holræsi o.fl.
Loks má nefna, að ef þéttbýli
myndaðist á Grundartanga, þyrfti
hið opinbera eóa sveitarfélögin að
stand að byggingu allra ibúðar-
húsa fyrstu árin því enginn ein-
staklingur myndi byggja eða
kaupa íbúð á slíkum stað til að
byrja með.
Ef svo færi, að allir starfsmenn
verskmiðjunnar byggju á Akra-
nesi, þyrfti að reisa hraðbraut á
milli er yrði um 15 km. Þann veg
mætti jafnframt nota sem þjóð-
veg milli Akraness og Reykjavík-
ur, sem þá færðist suður fyrir
Akrafjall (sjá mynd). 15 km fjar-
lægt frá vinnustaó er engin goðgá
og hefur t.d. gefizt vel í Alverinu í
Straumsvík.
I nágrenni Grundartanga eru
fámennar sveitir með aðeins um
500 íbúa, er takmarkast í norðri
af Skarðsheiði. Norðan Skarðs-
heióar hefur Borgarnes mjög
sterk áhrif, sem þjónustu- og
verzlunarstaður, sérstaklega þó i
gegnum kaupfélagið þar. Því má
ætla að nýr bær í Hvalfirði dragi
að sáralitlu leyti til sín verzlun úr
nágrenninu, eins og sést m.a. á
því, að bændur i Borgarfirði
verzla ekki á Akranesi. Þó er
Grundartangi utan núverandi
Vesturlandsvegar og myndi því
ekki njóta góðs af umfeyóinni þar
um.
Ef svo færi að brú kæmi á Hval-
fjörð í framtíðinni, myndi Vestur-
land færast svo nálægt Reykjavik
í samgöngulegu tilliti, að Grund-
artangi myndi verka svipað á
Borgfirðinga og Hafnarfjörður á
Suðurnesjamenn, þ.e.a.s. ekið
beint framhjá en ekki stanzað.
Jafnvel er liklegt að brú þurfi
ekki til að skapa slikar aðstæður.
Akranes
Til að meta þau áhrif á Akra-
nes, ef starfsmenn verksmiðjunn-
ar settust þar að, er nauðsynlegt
að hafa að leiðarljósi meðfylgj-
andi töflu um atvinnuskiptingu
árið 1972.
Akranes. Landið í
heild.
Landbúnaður 0,7% 10,5%
Fiskveiðar 12,9% 5,7%
Fiskiðnaður 18,5% 7,8%
Annariðnaður 28,0% 18,0%
Byggingarstarfs 10,3% 12,0%
Viðskipti 7,7% 15,1%
Samgöngur 5,0% 8,8%
Opinber þjónusta 11,1% 10,7%
Önnur þjónusta 5,8% 11,4%
100,0% 100,0%
Á þessu sést að Akranes er bæði
mikilvægur fiskveiði- og iðnaðar-
bær. Því ber að fara með mikilli
varúð að stofnun nýs iðnaðar, því
hann mun keppa um nákvæmlega
sama starfsfólk og vinnur nú þeg-
ar í undirstöðuatvinnuvegun
bæjarins.
Starfsmenn verksmiðjunnar
verða um 115 og visitölufjölskyld-
an er rúmlega 4, þannig að að-
komufólk yrði 4—500. Það myndi
leiða til um 100 annarra nýrra
atvinnufyrirtækja í flutningúm,
þjónustu og viðhaldi. Sú vinna
gæti að einhverju leyti verið
framkvæmd af eiginkonum
starfsmanna verksmiðjunnar. Þó
myndi þetta kalla á a.m.k. 60—80
aðra til vinnu, þannig að heildar-
aukning í bænum yrði um
700—900 manns.
Ef af þessu yrði, myndu rúm-
lega 50% bæjarbúa vinna við fisk-
iðnað og iðnað. Að einn þjóðfé-
lagshópur yrði svo ríkjandi í bæn-
um, hefur frá félagslegu sjónar-
miði marga ókosti í för með sér o'g
getur skapað ójafnvægi á mörgum
svióum. Ur þessu mætti þó bæta
með því til dæmis að stofna til
fiskiðn- og tæknimenntunar á
staðnum í tengslum við atvinnu-
vegina þar. Flytja mætti Tækni-
skólann og Fiskiðnskólann þang-
að, stofna til kennslu í iðnaðar-
rekstri og stjórnun o.fl. Stofnun
þessi gæti verið í formi fjöl-
brautaskóla er hefði útibú um all-
an Borgarfjörð t.d. landbúnaðar-
deild á Hvanneyri, verzlunardeild
á Bifröst, matvælafræði, kjöt-
vinnsla, mjólkuriðnaður o.fl. i
Borgarnesi, hússtjórn og mat-
reiðsla á Varmalandi, mennta-
deild i Reykholti o.s.frv. Slíkt
mætti telja raunhæfa byggða-
stefnu, að dreifa svolítið úr allri
samanþjöppun menntunar á
Reykjavíkursvæðinu.
Af framanskráðu sést, að ef til-
gangur með byggingu nýs bæjar á
Grundartanga er fyrst og fremst
almenn byggða- og atvinnuþróun
fyrir sunnanvert Vesturlands-
kjördæmi, er mikið álitamál hvort
ekki sé betra að slík uppbygging
fari fram á Akranesi. Þaðan gætu
orðið tveir aðalvegir (sjá mynd),
annar yfir Leirurnar upp í Borg-
arfjörð, en hinn sunnan Akra-
fjalls, i gegnum verksmiðjuhverf-
ið og til Reykavíkur. Ef tilgangur-
inn er hins vegar sá, að borg rísi
við norðanverðan Hvalfjörð i
framtiðinni, er tæki við fólks-
fjölgun Reykjavíkursvæðisins,
þarf miklu meiri undirbúning og
rannsóknir, áður en uppbygging
hefst.
Markmið með grein þessari er
að vekja athygli á hversu víð-
feðmur og flókinn sá þáttur er,
sem snýr að byggðaskipulagi og
áhrifum verksmiðunnar á byggð-
ina umhverfis. Þessi þáttur hefur
lítið sem ekkert verið ræddur op-
inberlega, en gæti haft hvað mest
þjóðhagsleg áhrif, ef bygging iðn-
vera verður notuð sem eitt tæki,
til að efla jafnvægi i byggð lands-
ins.
Grundartangi I Hvalfirði og hugmyndir um vegakerfi framtfðarinnar.
Sigfús Jónsson.