Morgunblaðið - 01.05.1975, Page 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 1. MAl 1975
Tomas Tranströmer.
ist, á vissan hátt verður hún
prósaískari, frásagnarkennd-
ari. Þess er þörf, ef hún á ekki
að lokast að fullu.
Fyrir nokkrum árum var
Tomas Tranströmer i Banda-
ríkjunum. Þá hitti hann
meðal annars Robert Bly og
hefur þýtt mörg ljóð hans
á sænsku. Bandarisk ljóð-
list hefur haft mikil áhrif_i
Svíþjóð eins og viða annars
staðar, enda stendur ljóðlist
líklega hvergi annars staðar
með jafn miklum blóma og i
Bandaríkjunum. Bly hefur þýtt
mikið af spænskum ljóðum,
meðal annars eftir Antonio
Machado, og Tranströmer sagði
mér að þýðingar hans á ljóðum
austurriska skáldsins Rainers
Maria Rilkes væru meðal
annars sérkennilegar fyrir það
að þær væru eins konar endur-
yrkingar. Rilke orti oftast i
hefðbundnu formi, en Bly
þýðir ljóð hans i frjálsu formi,
örimað, eftir sínu höfði og i
Osip Mandelstamm og önnu
Akhmatovu, en er ólikur
Vladimir Majakovskí og
Jevgení Jevtúsjenko. Af
erlendum skáldum kvaðst
Brodski halda mest upp á
Grikkjann Konstantin Kavafís.
I Stigar, sem Författarförlag-
et gaf út 1973, eru 11 ljóð eftir
Tomas Tranströmer sjálfan;
hin ljóðin eru þýðingar: 5 ljóð
eftir Robert Bly og 8 ljóð eftir
ungverska skáldið J ános
Pilinszky, sem Tranströmer
hefur þýtt með aðstoð Géza
Thinsz. I eftirmála segir
Tranströmer: „Meira en helm-
ingur kversins eru þýðingar,
en það eru ljóð, sem eru mér
svo nákomin að mér finnst ég
hafa ort þau sjálfur. Það skiptir
engu hver okkar var fyrstur til
að yrkja þau.“ Þetta er óvenju-
leg játning, en gefur vís-
bendingu um samstarf milli
skálda, sem er laust við eigin-
girni og öfund. Stigar er aðeins
44 bls., bók, sem ekki er auð-
veld aflestrar, en vex við
inn. En fólk í landslagi, það
snertir mig.“
Ungt skáld, Tobias Berggren,
marxisti, skrifar ritdóm um
Östersjöar (BLM 1974, nr. 5).
Hann lýsir því yfir að bókin sé
falleg, skáldið sé meistari. En
þetta nægir ekki að dómi
Berggrens. Tranströmer er
borgaralegt skáld og varð
snemma klassiskur, of snemma.
Hann gagnrýnir Sovétríkin i
bókinni. Ekki beint, en óbeint.
En það er langt til Liepaja,
stendur á einum stað I Östersjö-
ar. Liepaja er I Sovét-Lettlandi
eins og allir vita, segir Berggr-
en. I Östersjöar gerir
Tranströmer sig sekan um að
gagnrýna Sovétrikin, ekki sist
með því að einblina á ritskoðun
og höft. Afstaða hans til hins
pólitiska veruleika er barnaleg
og ábyrgðarlaus. Grein Tobias
Berggrens er dæmigerð fyrir
marxiska gagnrýni, en hún er
heiðarleg vegna þess að hann
er ekki að fela sig bak við eitt-
hvað annað en pólitisk sjónar-
Eg hef ekki þessa pólitísku trú
— sagði Tomas Tranströmer
Eitt helsta nútimaskáld Svia
er Tomas Tranströmer. Hann
kom hingað til lands 1951 og
það mun hafa verið Steingrím-
ur Sigurðsson, sem þá var rit-
stjóri Lífs og listar, sem vildu
kynna skáldið fyrir Steini
Steinarr. Tranströmer sá Steini
bregða fyrir i glugga hússins i
Fossvogi, en Steinn vildi ekki
opna. Þess vegna bar fundum
þessara miklu skálda aldrei
saman.
Hingað kom Tomas
Tranströmer ásamt félaga
sínum Sven Lindqvist, sem þá
var undur blaðamaður hjá
Aftonbladet, en er nú eins og
Tranströmer orðinn frægur rit-
höfundur, meðal annars fyrir
bók sina um Suður-Ameríku:
Slakskuggan. Þeir félagar
ferðuðust um Snæfellsnes, fóru
til Siglufjarðar, Akureyrar og
Mývatns. Tranströmer sagðist
muna best eftir Snæfellsnesi og
Mývatni þegar ég hitti hann i
Stokkhólmi í fyrrasumar,
þangað vildi hann koma aftur.
Áður en ég dey, sagði skáldið
brosandi.
I Reykjavík bjó Tranströmer
hjá gömlum presti, sem síðar
varð biskup. Það hlýtur að hafa
verið Asmundur Guðmundsson.
Um dvölina hjá honum á Tran-
strömer góðar minningar.
Tranströmer hafði ekki gefið
út ljóðabók þegar hann kom til
Islands. Fyrsta ljóðabók hans
17 dikter kom út 1954, síðan
Hemligheter pá vágen (1958),
Den halvfardiga himlen
(1962), Klanger och spár
(1966), Mörkerseende (1970),
Stigar (1973) og Östersjöar
(1974). Nú býr hann í Vásterás
ásamt konu sinni og tveimur
dætrum og er sálfræðingur að
atvinnu með afbrotasálfræði
sem sérgrein. Hann er 44 ára.
Ég sá Tomas Tranströmer
fyrst í Stokkhólmi 1962. Þá las
hann eftir sig ljóð á skálda-
kynningu. Hann sat við borð
meðan hann ias og röddin var
lágvær og skáldið virtist mjög
hlédrægt. Nú er hann opinskár,
hlýr og lífsglaðu Það hefur
margt gerst í sænskum bók-
menntum síðan 1962, ekki síst í
ljóðum Tranströmers sjálfs. En
hann hefur flýtt sér hægt, rækt-
að sinn garð vel. Það hefur
verið deilt á hann fyrir að ljóð
hans séu ekki í samræmi við
hina nýju pólitísku stefnu í
sænskum bókmenntum. En
Tranströmer býr ekki í neinum
fílabeinsturni þótt hann sé ekki
ákafur boðandi einhverrar hug-
myndafræði. Hann lýsir stefnu
sænskra skálda sem þrá eftir
pólitiskri útópiu og telur hana
að miklu leyti grundvallast á
marxiskum kenningum. En ég
hef ekki þessa pólitisku trú,
segir hann. Trúarbrögðin hafa
breytst í pólitik. Besta pólitíska
skáldið er að mínum dómi
Göran Sonnevi, segir Tran-
strömer, hann trúir á sósialískt
samfélag, en listræn vinnu-
brögð sitja í fyrirrúmi i skáld-
skap hans.
Ég sagði Tranströmer frá því
að ég hefði hlustað á fyrirlestur
sænska skáldsins og gagn-
rýnandans Björns Juléns um
sænskar nútimabókmenntir.
Þegar Julén hafði lokið máli
sinu reis upp kona í salnum og
spurði hvers vegna sænsk skáld
væru svona svartsýn, hvort þau
gætu ekki ort um neitt jákvætt.
Julén vafðist tunga um tönn, en
loks nefndi hann nafn eins
skálds, sem hann taldi að konan
ætti að kynna sér: Tomas Tran-
strömer.
Ég er hvorki bjartsýnis- eða
bölsýnismaður, sagði Tran-
strömer. Mörkerseende er til
dæmis mjög svartsýn bók. En
ef ég ætti að nefna bjartsýnt
skáld, þá er það Rolf Aggestam,
sem hefur gefið út ljóðabókina
Ditt hjárta ar ett rött tág
(1973) og er nú einn af ritstjór-
um Lyrikvánnen, timarits
ljóðaklúbbsins sænska. Um
þetta sannfærðist ég líka eftir
að hafa lesið bók Aggestams og
spjallað við hann ásamt
Tranströmer.
Eg er allur i næstu ljóðabók
minni, sagði Tomas Tranström-
er. Hún er persónulegasta bók
min og nefnist Östersjöar. Bók-
in er eitt langt ljóð og fjallar að
mestu um forfeður mína, sem
voru sjómenn. Ég yrki um
ömmu mína og afa, lífið eins og
það var á þeirra dögum, en
flétta inn í ýmsu úr sam-
tímanum. Ég hef reynt að
skipta mér milli tveggja ljóð-
forma: annars vegar hnit-
miðaðs forms eins og kemur
fram í Stigar og hins vegar
mælsks frásagnarstils eins og
Östersjöar vitna best um. Ég
hef tekið eftir því að mörg
skáld, bæði heima og erlendis,
hafa tileinkað sér aðferðina í
Östersjöar og lít á það sem
tímanna tákn. Ljóðlistin breyt-
samræmi við sinn eigin ljóðstii.
Þegar Tranströmer var i
Bandaríkjunum hringdi
rússneska skáidið Jósef
Brodskí til hans og bauð honum
heim. Brodski er landfiótta í
Bandaríkjunum og er talinn
með bestu rússneskumælandi
skáldum samtíðarinnar.
Brodski hafði lesið ljóð
Tranströmers Til vina handan
við landmæri i enskri þýðingu
og hreifst af þvi. Þetta ljóð er
upphafsljóðið i Stigar. Ekki
kemur hrifning Brodskís á
þessu ljóði á óvart. Það höfðar
beint til þeirra skálda, sem búa
við ritskoðun og í því er fólgin
von um breytta tima. Ljóð
Brodskís hafa nýlega komið út i
bókaflokknum Penguin
Modern European Poets í þýð-
ingu George L. Kine með for-
mála eftir W.H. Auden. I grein
i Morgunblaðinu (4. marz 1973)
hef ég fjallað um skáldskap
Brodskis og ástæðuna fyrir
brottför hans frá Sovétríkjun-
um, einnig birt þýðingu á ljóði
hans Gyðingakirkjugarðinum I
Lesbók Morgunblaðsins (15.
apríl 1973). I formála sinum
segir Auden að Rússar eigi að
vera hreyknir af Brodski, en
formálinn var með því síðasta,
sem Auden skrifaði áður en
hann lést. Brodskí er yngsta
skáldið, sem ljóð hafa komið
eftir i Penguin Modern Europe-
an Poets; hann er fæddur 1940.
En nú hafa ljóð Tranströmers
(þýdd af Robin P'ulton) verið
birt í sama flokki ásamt ljóðum
finnska skáldsins Paavo
Haavikko. Þriðja norræna
skáldið, sem náð hefur slikri
eftirtekt meðal enskumælandi
þjóða, er Gunnar Ekelöf, en
1971 var úrval ljóða hans
prentað i Penguin Modern
Europen Poets í þýðingu W.H.
Audens og Leif Sjöbergs. Rit-
stjóri bókaflokksins er hið
kunna enska skáld og gagn-
rýnandi A. Alvarez. Allir, sem
áhuga hafa á erlendri ljóðlist
og eru iæsir á ensku, ættu að ná
sér í þennan bókaflokk því að
hann gefur veigamikla hug-
mynd um ljóðlist samtíðar-
innar.
Það var í Michigan 1972, sem
þeir Tranströmer, og Brodski
hittust. Brodski er sannur
Rússi, sagði Tranströmer, inni-
legur og tiifinningaríkur mað-
ur. Hann er af gyðingaættum.
Hann líkist í skáldskap sinum
nánari kynningu og krefst þess
af lesendanum að hann leggi
töluvert á sig til að komast að
kjarna ljóðanna. Flest ljóð
Tranströmmers i Stigar sverja
sig i ætt við fyrri ljóð hans, en
nokkur ljóðanna bera þess þó
merki að hann endurskoðar
hug sinn, reynir nýjar leiðir til
tjáningar. Meðal þeirra ljóða er
Til vina handan við landamæri.
Östersjöar. En dikt.
(Bonniers 1974) er aftur á móti
ljóð, sem líkja má við byltingu i
skáldskap Tranströmers. Hann
sýnir okkur líf sænsks alþýðu-
fólks við Eystrasalt, fátækt
þess og basl, baráttu við berkla,
hrakninga á sjó og landi, en
einnig fegurð náttúrunnar.
Landflótta vinir skáldsins eru
einnig á ferð I þessu ljóði;
minningar um ógnvænlega at-
burði úr samtimanum birtast
öðru hverju. Einn vinanna seg-
ir við skáldið: „Ég öfunda ykk-
ur. Náttúran lætur mig ósnort-
mið sín. Hann ræðst á
Tranströmer fyrir ljóð hans
vegna þess að þeir eru ekki
pólitiskir samherjar. Hann af-
greiðir þau ekki sem lélegan
skáldskap. Hann gagnrýnir
hugmyndafræði þeirra.
Ég hef ekki þessa pólitisku
trú, sagði Tomas Tranströmer
við mig, eins og fyrr var að
vikið. Það er mergurinn máls-
ins. Þótt skáldskapur hans fái
að einhverju leyti að gjalda
þess að hann tekur ekki þátt í
hinum nýju og róttæku póli-
tisku hreyfingum er ekki unnt
aó kveða hann niður.
Mikill skáldskapur verður
ekki sigraður. Östersjöar er
meðal þeirra ljóðabóka í sam-
tímanum, sem eiga brýnt erindi
til allra.
(Ljó<5 eftir Tomas Tranströmer hafa birst
I ísienskri þýðingu í eftirtöldum bókum:
Jóhann Hjálmarsson: Hillingar á strönd-
inni (Helgafell 1971) og Hannes Sigfús-
son: Norræn ljóð 1939 — 1969 (Heims-
kringla 1972).
Tomas Tranströmer:
Til vina handan
við landamæri
i.
ÉG skrifaði ykkur fáorð bréf. En það, sem ég
mátti ekki skrifa þandist og þandist út eins og
gamaldags loftfar og sveif loks burt út í nætur-
himininn.
2
Nú er bréfið hjá ritskoðaranum. Hann kveikir á
lampanum. í birtunni fljúga orð mín upp eins og
apar i búri, hrista rimlana, kyrrast og sýna tenn-
urnar.
3
Lesið milli línanna. Við hittumst eftir 200 ár
þegar hljóðnemarnir í hótelveggjunum eru
gleymdir og fá að hvílast, verða steingervingar.
«
Jóhann Hjálmarsson þýddi.