Morgunblaðið - 01.05.1975, Blaðsíða 17

Morgunblaðið - 01.05.1975, Blaðsíða 17
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 1. MAl 1975 17 Guðmundur G. Hagalín: Svarta loppan Þegar ég heyrði það í útvarpi og sjónvárpi heima á Mýrum, að fram væri komin krafa um lög- bann á lestri Indriða G. Þorsteins- sonar í útvarp á hinni ágætu sögu hans Þjófur i Paradís, varð ég mjög undrandi, en datt ekki í hug að þessari kröfu yrði sinnt. Svo kom ég til Reykjavíkur og fékk I hendur blöðin frá föstudeginum 18. þ.m. Þar lá Morgunblaðið efst, og þegar ég fletti því, rakst ég brátt á eftirfarandi fréttaklausu: „Þorsteinn Thorarensen borg- arfógeti kvað í gær upp þann úr- skurð, að lögbann væri sett á lest- ur Indriða G. Þorsteinssonar I út- varpi á sögu hans Þjófur i Para- dis. Ættingjar Tómasar Jónssonar frá Hofdölum sem kröfðust lög- bannsins, voru látnir setja 100 þúsund króna tryggingu fyrir iög- banninu ... Morgunblaðið ræddi i gær við Indriða Þorsteinsson og spurði álits hans á lögbanninu. Indriði sagði, að 100 þúsund króna trygging væri fyrir það fyrsta hlægilega lág, en jafn- framt væri hér um að ræða, að fyrsta sinni væri sett lögbann á hugverk, þ.e.a.s. skáldsögu, og sagði Indriði að næsta stig hlyti að vera að setja lögbann á and- rúmsloftið ... Annrs sagði Indr- iði, að I raun væri mjög alvarlegt hvernig lögbannsmálum á Islandi væri komið. Unnt væri að kefjast lögbanns á svo til allt og lögbanni væri aldrei synjað. Sagði Indriði að eina lögbannskrafan, sem vis- að hefði verið frá, hefði verið krafa Jóhannesar Kr. guðsorða- sala, sem óskaði eftir lögbanni á framboð Sveins heitins Björns- sonar fyrrv. forseta Islands." Mér krossbrá, þegar ég las þessa frétt, sem ég sá siðan að vonum staðfesta í hinum dagblöð- unum. Svo hef ég þá beðið þess, að um hana yrði frekar fjallað i íslenzkum fjölmiðlum, og einkum hef ég búizt við að ekki aðeins stjórn Rithöfundasambands Is- lands heldur og heildarsamtök þeirra, sem semja hugverk hér á landi, sæju ástæðu til að andmæla þeim aðgerðum, sem þarna er get ið, því að mér virtist eins og skilja mátti á Indriða Þorsteinssyni, að þarna gæti að lita að minnsta kosti skugga þeirrar svörtu loppu, sem í fjölmörgum löndum heims hefur kreist og kyrkt andlegt frjálsræði einstaklinga og þjóða og komið í veg fyrir að áhrif heil- huga og mikilhæfra leitenda og forsvarsmanna mannhelgi og rétt- lætis fengju notið sin til þeirra hugarfarslegu og síðan raunvirku umbóta, sem einar mega leiða til friðsamlegra og mannsæmandi samskipta í okkar hrjáða heimi. Enginn vafi leikur á því, að lögbann er oft og tíðum svo nauð- synleg og sjálfsögð aðgerð, að eng- inn dómari þurfi að velta þvi fyrir sér, hvort honum beri að verða við lögbannskröfu, hvað sem i veði kann að vera fyrir lögbanns- þola. En vissulega eru sumar kröfur um lögbann þess eðlis, að dómari þurfi að hyggja allvand- lega að því, hvort gild rök séu fyrir jákvæðum úrskurði og enn- fremur, hvað í veði kynni að vera ekki aðeins fyrir þolanda lög- banns, heldur og þann, er þess krefst, og meira að segja væri í sumum tilvikum æskilegt, að hann gerði ser grein fyrir menn- ingarlegum og þar með þjóðfé- lagslegum áhrifum lögbanns. Það þyrfti og svo að vera, að lögmenn þverneituðu að taka að sér mál, sem væru þess eðlis, að sá eða þeir, sem stæðu að höfðun þess, hlytu að tapa á því, hver sem úrslit þess yrðu samkvæmt dómi. Sérhver skáldsagnahöfundur er auðvitað að meira eða minna leyti mótaður af ætt sinni og þvi um- hverfi og mannlifi, sem hann hef- ur kynnzt á bernsku- og unglings árum og siðan af lífsaðstæðum sínum og lífsbaráttu og samtið sinni yfirleitt. Honum er það svo brýn nauðsyn, ef hann heldur sér við jörðina i skáldskap sinum, að njóta frelsis til að velja sér það viðfangsefni, sem honum á hverj- um tíma er hugstæðast og nær- tækast og þá auðvitað nota sér i persónusköpun sinni þau eigindi fólks, sem hann hefur kynnst, er hæfa til lifandi og þar með sann- færandi túlkunar á þvi, sem fyrir honum vakir. Ég sagði að þau eigindi fólks, en ekki það fólk, þar eð fátítt mun, að skáldsagna- höfundur freisti þess að nota heil- tæka mynd af nokkrum þeirra, sem hann hefur haft kynni af, þvi að það hentar alls ekki því hlut- verki, sem persónan á að gegna i sögunni. Hins vegar munu þess dæmi, að hann einangrar tvenn eða þrenn eigindi sama manns og notar i jafnmargar persónur með þeim breytingum og viðbótum, sem söguefninu henta, og þvi er það ekkert einsdæmi, að tveir eða fleiri menn komi til söguhöfund- ar eða segi það öðrum, að þeir hafi verið fyrirmynd hans að einni og sömu persónu. Margir hafa þótzt þekkja sig eða aðra í ýmsum þeirra meira en hundrað sagna, stuttra og langra, sem ég hef látið frá mér fara, og haft orð á því við mig eða aðra, sumir gramir, aðrir svolitið hreyknir þó aðeins einu sinni hafi þetta átt við rök að styðjast. En í sambandi við getgátur eða fullyrðingar um fyr- irmyndir að persónum í sögum mínum hef ég komizt að raun um staðreynd, sem miklu varðar með tilliti til lögbannskröfunnar, sem herra borgardómari Þorsteinn Thorarensen tók til greina og vak- ið hefur athygli og umtal um land allt:' Þó að ég hafi stundum notað til persónusköpunar aliheiltækar myndir sérstæðra og jafnvel auð- kennilegra mann, hefur enginn við þá kannast, þegar þeir atburð- ir, sem lýst hefur verið, hafa ekki minnt á neitt, sem menn hafa vitað að komið hafi fyrir þá, sem ég hef lýst. Hafi ég aftur á móti fjallað um eftirminnilega atburði, sem svipar til atburðarásar, sem svo og svo margir kannast við, hefur verið fullyrt, að ég hafi haft þá menn að fyrirmyndum, sem þar höfðu komið við sögu, þó að ég hafi alls ekki þekkt þá og per- sónur mínar verið spunnar úr þáttum almennrar mannþekking- ar minnar og mótaðar þannig, að þær hæfðu efninu og tilgangi minum með sögunni. Indriði Þorsteinsson er fæddur og uppalinn vestan Vatna i Skaga- firði. Má nærri geta, hvort það hefur ekki orðið honum ærið við- kvæmt og hugstætt umhugsunar- efni, þegar svo ber til, þá er hann 11—14 ára, að fátækur einyrki og barnamaður er þrisvar kærður og dæmdur fyrir það afbrot, sem hér á Islandi hefur verið tekið einna þyngst á, þvi að hin sumar- langa hagaganga búfjár frá mörg- um bæjum, sveitum og jafnvel sýslum felur í sér sameiginlegan trúnað, sem er órofa skilyrði þess, að slíkir búskaparhættir fái bless- azt. Um þessi mál og önnur slík frá liðnum timum hefur auð- vitað verið mikið rætt og af misjafnri góðgirni. Aftur og aftur hlýtur svo hugur Ind- riða að hafa horfið að þess- um efnum, ábyrgðinni, áhættunni og þeim þjóðfélagslegu vanda- málum, sem þarna hafa kom- ið til greina. Loks tekur hann sig til og kynnir sér málsskjöl, sem varða slik mál, sem upp hafa komið, ekki einungis í Skagafirði, heldur viðs vegar um land. Svo er það því sem næst þrjátíu árum eftir að málarekstrinum víðkunna lýkur, að margíhugað efni gerist Indriða svo ásækið, að hann ritar ekálHsnonno TnAr..- r Paradis, þá bók, sem að minum dómi er stilhreinust og heilsteypt- ust af skáldsögum þessa mikil- hæfa höfundar. I henni neytir Indriði jafnt þjálfaðrar frásagn- arsnilli og viðtækrar mannþekk- ingar, þar sem enginn einn maður er hafður sem fyrirmynd nema hinn afarsérstæði Skila-Mangi, sem varð þjóðsagnapersóna i lif- anda lífi. Hinum ákærða bónda lýsir Indriði af djúptækum skiln- ingi og jafnvel samúð. Hann er með eindæmum barngóður og sömuleiðis yfirleitt skilsamur og greiðvikinn nágranni en skap- harður og hörundssár og líður mikið vió þann verknað, sem hann hefur í vandræðum sinum leiðzt út i — og þegar hann svíður sárast, gripur hann harka og heift, svo að hann gerir meira að misferli sinu en brýnasta þörf hans krefur. Þá er konunni lýst sem góðri húsfreyju og móður — og auk þess verður hún skapheit- ur skörungur þegar hún er harð- ast Ieikin. Loks verður hver og einn einasti sem þarna er til kvaddur, með augljósum sérein- kennum — og ljóst, að þarna vildu þeir helzt ekki hafa þurft nærri að koma. Jafnvel virðist sá, sem, kæran kom frá, vart taka á heilum sér, þegar í ljós hefur komið, að grái folinn, sem hann taldi sig eiga, reynist eign hins kærða. Lýsingin á sýslumannin- um er gerð af fágætum skilningi og nærfærni. Ég fæ þvi ekki séð, að nokkur minnsta ástæða hafi verið til lög- banns á Þjófi í Paradís, þegar þá líka þess er gætt, að bókin hefur nú verið nærfellt átta ár á Islenzk- Guðmundur G. Hagalin. Indriði G. Þorsteinsson. um bókamarkaði og hvorki verið krafizt lögbanns á sölu hennar né höfðað mál gegn höfundinum. Get ég ekki betur séð en lögbannið geti leitt til þess, að íslenzkir listamenn megi búast við lögbannskröfu, þá og þegar af hendi einhverra, kannski þriggja til fjögurra I einu, sem imynda sér, að heiður þeirra sé skertur I skáldsögu eða öðru hugverki! Loks er annað, sem ég tel mer skylt að vekja athygli á. Fyrir allmörgum árum höfðuðu að- standenur manns nokkurs á Sauð- árkróki mál gegn Theódóri Frið- rikssyni fyrir að hafa í ævisögu sinni „I verum“, látið fylgja nafni föður þeirra auknefni, sem al- mennt var notað norður þar, og hlaut Theódór dóm fyrir. Auk- nefnið varð svo kunnugt um allt Island, þess getið aftur og aftur út af málarekstrinum, en áður var það aðeins kunnugt á Sauðár- króki og i grenndinni og hafði litla eða enga athygli vakið hjá lesendum bókarinnar. Nú var það og svo, að allir nema Skagfirðing- ar, einhverjir grannar þeirra og ýmsir fróðir menn hér og þar á landinu voru búnir að gleyma málaferlunum gegn Tómasi á Hofdölum — og fjöldi manna, meðal annars allt ungt fólk, hafði lesið Þjóf i Paradis án þess að hafa heyrt málaferlanna eða Tómasar getið. En nú er spurt og spjallað og nafn Tómas- ar á hvers manns vörum og auk þess eru rifin út þau eintök sem óseld eru af bók- inni. Þennan árangur lögbanns hefði ég talið skylt, að ættingjum Tómasar hefði verið bent á, bæði af þeim, sem kvað upp lögbanns- úrskurðinn og lögmanninum sem leitað var til um málshöfðun. Reykjavik 28. april 1975 Guðmundur Gfslason Hagalín. ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ inczlail- vasareiknivélar eru raunverulegu vasavélarnar 3 geróir - ein hentar yóur: RAUIMVERULEG STÆRÐ RAUNVERULEG STÆRÐ RAUNVERULEG STÆRÐ CAMBRIDGE CAMBRIDGE Almenn vél meðminni. 4 reikningsaðferðiriog konstant. 4 reikningsaðferðir og konstant. Hentar öllum. Vél fyrir verslunarmenn. VERÐ AÐEINS KR. 7.250 - VERÐ AÐEINS KR. 9.690,- SCIENTIFIC litla vísindatölvan sem hefur slegið í gegn. Fyrir nemendur í framhalds- og taekninámi. VERÐ AÐEINS KR. 10.800 - indaii- í vasann HEIMILISTÆKIf SÆTÚN 8, SÍMI * ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.