Morgunblaðið - 25.05.1975, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. MAl 1975
11
(Ljósm. Eðvarð Sigurgeirsson).
Nóvu-deilan: Mannfjöldinn
á Torfunefsbryggjunni.
Kreppan á
Akureyri
— Þessi kröppu kjör, ill aðbúð
og bláfátækt, stöppuðu stálinu í
fólk og þjöppuðu því saman til
baráttu fyrir betri lífsafkomu.
Verkalýðshreyfingunni óx fiskur
um hrygg, og barátta hennar
harðnaði mjög á þessum árum. Ég
man, að ég tók þátt f Novu-
deilunni 1933, og í henni var
geysileg harka. En verkalýðsbar-
átta þessara ára var ekki óslitin
sigurganga. Bæði var við harða
andstæðinga að fást, volduga og
fjársterka, og svo var hitt, að
margt af verkafólkinu sjálfu var á
móti baráttunni og var hrætt vió
að missa vinnu sína, ef það tæki
þátt í aðgerðum á móti þeim
mönnum, sem sköffuðu vinnuna.
Við vorum alltaf að telja í þetta
fólk kjark og segja því, að samtök
okkar mundu láta til sín taka og
hjálpa því að ná aftur vinnu sinni
og rétti sínum, efsvofæri. En það
kom aldrei til, ég vissi ekki til
þess, að neinn væri látinn gjalda
þátttöku sinnar í kjarabaráttunni.
Mér var svo sem vel kunnugt um
þaó á hinn bóginn, að margir litu
svo á, að það gengi glæpi næst að
láta sér detta í hug að vinna nokk-
urn skapaðan hlut á móti atvinnu-
rekendunum, en það var ekki síó-
ur fólk í okkar eigin stétt sem
hugsaði svo. En samstaða fólksins
og trú á samtökin fór smám sam-
an vaxandi, þegar það sá, að það
vannst, sem barist var fyrir að ná.
— Mér þótti þó almennur vilji
til samstöðu og 'samhjálpar- láta
furðu lengi á sér standa. Eg man
eftir, að einu sinni veiktist kona
af berklum og þurfti að fara á
hæli. Þá var á fundi beðið fyrir
drengina hennar tvo, að þeir yrðu
teknir á eitthvert heimili, en eng-
inn gaf sig fram. Það fór svo, að
við tókunn annan drenginn, en
hinum var komið fyrir hjá las-
burða ömmu hans. Fólk hélt, að
það hefði ekkert aflögu og gæti
engu á sig bætt. Margir fylltust
vonleysi og jafnvel örvilnun,
misstu trú á lifið og framtiðina,
hugsuðu aðeins um að reyna að
bjargast einhvern veginn frá degi
til dags. Sumir urðu beiskir og
bitrir. Þeim var vissulega vork-
unn, þvi að margir höfðu blátt
áfram ekkert fyrir framan hend-
urnar á sér. Við fundum aldrei til
þessa vonleysis, við trúðum því
alltaf, að einhvern tíma rættist
úr. Þar kom, að sú trú reyndist
rétt, sem betur fer. Já, kreppuár-
in voru harður skóli, — harðari
en svo, að hann væri hollur.
Sv.P.
Kreppan á
Vestfjdrðum
Eftir Finnboga
Bernódusson,
Bolungarvík
Helztu bjargvættir Bolvíkinga í kreppunni voru uátarnir:
„Mér blöskrar atveg að sjá Bolvíkinga á þessum helvitis
rimlapungum sínum drekkhlöSnum úti á hafi í vitlausum
veSrum."
Menn reyndu að
vinna á móti hallærinu
0 Árið 1930 voru afurðir sjó-
manna verðlausar. TIu aurar voru
greiddir fyrir hvert kíló af stór-
þorski, slægðum og hausuðum, og
mun minna fyrir ýsu og steinbft.
Lúðu vildi enginn kaupa, nema
helst herta, og þá bændur í skipt-
um fyrir búvöru, en svo hafði
gengið frá ómunatfð.
Einn ljósblettur var þó i þessu.
Árið 1929 til 1935 voru mokaflaár
en frá ’35 til '38 fékkst ekki bein
úr sjó á miðum Bolvíkinga fyrr en
úti á Hala, — og þann fisk hirti
togaravargurinn jafnharðan, inn-
lendur sem útlendur. Þeim hefir
löngum líkað lífið að skafa upp
mið Vestfirðinga.
Þetta fiskleysi gerði það að
verkum að fólk hafði varla til
hnífs og skeiðar að talist gæti.
Bolvikingar áttu þá aðeins litla
báta. Sex til átta tonna bátar voru
þá aðaluppistaðan í bátaflota
þeirra.
Og á þeim sóttu þeir sjóinn
miskunnarlaust, eins og orð eins
togaraskipstjórans bera með sér.
Hann sagði: „Mér blöskrar al-
veg að sjá Bolvíkinga á þessum
helvitis rimlapungum sínum
drekkhlöónum úti á hafi í vitlaus-
um veðrum.“
Þannig leit hann á sjósókn Bol-
víkinga i þá tíð.
Menn reyndu að vinna móti
hallærinu með ýmsu móti, að eiga
sér kindur, rækta sér rófur og
kartöflur, taka upp mó til eldi-
viðar eða surtarbrand til þess að
losna sem mest við kolakaupin,
sem þá voru flestum ofviða.
Á sumrin var farið á síld, og
margir fóru suður á vertíð, og
menn björguðu sér með ýmsu
öðru móti. Þó gáfust allmargir
upp og fluttust til Reykjavíkur
eða i suðurnesjadýrðina.
En síðan 1940 hefir hamingju-
hjól Bolvikinga snúist þeim til
hagstæðari áttar, fyrst að visu
hægt, en sifellt hraðar. Og nú er
atvinnuleysi í Bolungarvík fyrir
löngu farið að heyra sögunni til.
Allt árið 1940 hækkaði fiskverð
margsinnis, svo var íshúsið stækk-
að og farið að kaupa fisk til flök-
unar.
Siðan hefir atvinnuleysi verið
óþekkt í Bolungavik.
„Það sem bjargaði
var fiskurinn og lýsið’
Rabbað við hjónin Höllu Guðrúnu Markúsdóttur
og Guðmund Illugason hreppstjóra á Seltjarnar-
nesi um heimilishald og störf á kreppuárunum
0 ÞEGAR erfiðleikar
kreppuáranna fóru að
segja til sín að marki, var
Guðmundur Iliugason,
hreppstjóri á Seltjarnar-
nesi, ungur maður, ný-
fluttur vestan af Snæfells-
nesi til Hafnarfjarðar
ásamt konu sinni, Höllu
Guðrúnu Markúsdóttur, og
áttu þá fjórar dætur. Sjálf-
ur er Guðmundur ættaður
frá Skógum í Flókadal í
Borgarfirði en fyrst eftir
að þau Halla Guðrún
gengu í hjónaband
stundaði hann búskap f
sambýli við tengdaföður
sinn vestur í Kolbeins-
staðarhreppi.
% Við sóttum þau
hjónin heim á dögunum og
báðum þau að segja okkur
eitthvað um daglegt iíf
fjölskyldufólks á þessum
tíma, hvernig það lifði og
starfaði og hélt heimilum
sfnum gangandi.
Guðmundur kvaðst hafa verið
að því leyti betur settur en margir
aðrir, að hann hefði oftast haft
einhverja atvinnu. Að vísu komu
dauðir tímar inn á milli og kaupið
var alltaf lágt, og þau urðu að
gæta ýtrustu ráðdeildar og spar-
semi í hvívetna til að hafa í sig og
á „en,“ sagði Guðmundur, „aðrir
voru verr settir, nema kannski
þeir sem voru fastráðnir hjá at-
vinnufyrirtækjum.“
I ársbyrjun 1933 réðst Guð-
mundur til lögreglunnar í Reykja-
vík. Það gerðist eftir slaginn
fræga í Góðtemplarahúsinu 9.
nóvember 1932, þar sem til um-
ræðu var lækkun tímakaups
manna i atvinnubótavinnunni,
sem bærinn hafði. komið á lagg-
irnar, — því. að þá voru senn
uppurnir. þeir peningar, sem til
launagreiðslna höfðu verið ætlað-
ir. Varð þetta mikill og blóðugur
slagur, þar sem bareflum var ó-
spart beitt og rúður allar brotnar
í húsinu. Margir slösuðust, þar á
meðal þó nokkrir lögreglumenn,
ogsumir alvarlega.
Um þessar mundir var Guð-
mundur búsettur í Hafnarfirði,
vann þar verkamannavinnu.
„Þeir sóttu mig þangað eftir slag-
inn,“ sagði hann, „fyrst i varalög-
regluna og síðan var ég ráðinn
þegar þeir fjölguðu í fastaliðinu á
næsta ári úr 27 mönnum í 41.
Upphaflega var samþykkt að
bæta við 21 manni og sóttu 160
manns um stöðurnar. I þá daga
voru lögreglumenn kosnir af
bæjarstjórn og þegar til kom,
tókst ekki samkomulag um nema
14 menn, því að lögreglustjórinn,
sem þá var, Hermann Jónasson,
neitaði að taka inn aðra menn en
þá, sem hann hafði sjálfur mælt
með.
Ég mátti vel við una, var einn af
fjórum, sem fengu öll atkvæði
bæjarstjórnarfulltrúa og með-
mæli lögreglustjóra.
En fram til þess tima hafði ég
verið á nokkuð lausum kili.“ hélt
Guðmundur áfram frásögn sinni.
„Ég hafði flutzt i Hafnarfjörð árið
1928. Þá höfðu brezkir útgerðar-
menn, svonefndir Hellyers-
bræður, undanfarin ár gert þaðan
út sjö togara og með tilkomu
þeirra dreif fólk þarna að víða frá
og fjölgaði mjög í bænum. Nú
töldu þessir menn útgerðina ekki
lengur borga sig og fóru burt og
þá varð fljótt tilfinnanlegt at-
vinnuleysi. Eftir voru fáeinir tog-
arar í eigu Islendinga, en það
dugði skammt — og ástandið var
víðast að verða þannig á öðrum
stöðum, að þeir gátu ekki bætt á
sig fólki.
Ég gekk í Verkamannafélagið
Hlif og var kosinn ritari þar fljót-
lega, sennilega af því að ég
skrifaði sæmilega," sagði Guð-
mundur hlæjandi og bætti við.
„Þar stóð ég fyrir einu verkfalli,
— þvi stytzta sem ég hef heyrt
getið. Þannig bar við, að formað-
ur félagsins, Björn Jóhannesson,
var veikur, þegar að því kom, að
vörubilstjórar í félaginu ákváðu
að fara í verkfall til áréttingar
kaupkröfum sinum. Þeir röðuðu
bílunum sínum á bryggjuna eld-
snemma um morguninn og stöðv-
uðu alla umferð — og um hádegi
sama dag var búið að semja.
Kaupið hækkaði um 50 aura á
tímann.“
— Hverjir voru viðsemjendur
þeirra?
„Utgerðarmennirnir, — en það
var svo sem ekki samstaða hjá
þeim í upphafi um að standa gegn
kröfunum, þess vegna leystist
þetta svona strax.“
— Hvernig voru húsakynni
Atökin blóðugu í Góðtemplara-
húsinu þann 9. nóvember 1932
# IIAVISTIÐ 19112, nánar tiltekið 9 nóvem-
ber, leiddi kreppuástandió í Reykjavfk til
blóóugra átaka, einhverra hinna mestu, sem
um getur í sögu borgarinnar á þessari öld.
Þrengingar kreppuáranna áttu sinn þátt f
því ad heróa og efla verkalýósharáttuna í
fslenzku þjóólffi og þegar á áttunda hundraó
nianna voru komnir á atvinnuleysisskrá f
höfuóstaónum. settu samtök verkamanna og
sjómanna fram kröfur um, aó bæjarstjórn
kærni á laggirnar atvinnuhótavinnu.
Vió þessum kröfum var oróió í ágúst-
mánuói 1922 eftir talsveró átök, ryskingar og
jafnvel fangelsanir helzto talsmanna verka-
manna, —og þá meó þeim hætti, aó atvinnu-
leysingjar fengu vinnu eina til þrjár vikur í
mánuói, eftir framfærslubyrói hvers og eins.
Daglegur vinnutfmi var <> klst. og dagkaup 9
krónu r.
I nóvember varó ljóst, aó lítió var eftir af
því fé, sem bærinn hafói ætlaó til atvinnu-
bóta og ákvaó bæjarstjórn þá aó lækka tima-
kaup þeirra, sem atvinnubót av inmina höfóu.
Þessu vildu verkamenn ekki unaog kröfóusl
þess, aó kauplækkunin yrói numin úr gildi.
Var haldinn fjöldafundur í Midlnejarskólan-
um og farin kröfuganga uni bæinn — og
borgarstjóra og forsætisráóherra afhentar
samþykktir verkamanna. Málió var því aftur
tekió til umræóu i ba jarsljórn á fundi i
Góótemplarahúsinu, 9. nóvember og lyktaói
því fundahaldi meó blóóugum bardaga, þar
sem fjölmargir hlutu alvarlega áverka og
meiri háttar spjöll voru unnin á fundar-
húsinu. Kn kaupió varó hió sama og áóur og
rfkisstjórnin leysti ntálió meÓ’ því aó leggja
frant til atvinnubótavinnunnar 75.000 krón-
ur og útvega aóra eins upphæó aó láni.
1 frásögn af þessunt átökum f bókinni
„Oldin okkar“ kentur m.a. frant, aó ástandió
var þannig I júlf 1932, aó þá voru á atvinnu-
leysisskrá 723 menn sent höfóu fyrir 2402
manneskjunt aósjá. Samkvæmt athugun sent
geró var af hálfu atvinnuleysisnefndar
verkalýósfélaganna, höfóu meóallaun 447
Dagsbrúnarmanna. sem þá voru kontnir á
atvinnuleysisskrá, verió unt 110 krónur á
mánuói frá áramótum 1931—32. en nteóal-
húsaleiga söniu ntanna verió (>(>,99 kr. á
niánuói. Þessir 447 menn höfóu á framfæri