Morgunblaðið - 14.06.1975, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 14. JUNl 1975
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 14. JUNl 1975
17

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarf ulitrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Björn Jóhannsson.
Árni Garðar Kristinsson.
Aðalstræti 6, sfmi 10 100.
Aðalstræti 6, sími 22 4 80
Áskriftargjald 700,00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 40,00 kr. eintakið
VINNUFRIÐUR
Kjaradeilurnar hafa
nú verið leystar á friðsam-
ari hátt en menn almennt
bjuggust við. Óneitanlega er
þungu fargi af þjóðinni létt,
þegar nýir kjarasamningar hafa
verið undirritaðir og viðtækum
verkföllum verið afstýrt. Verk-
föll við þessar aðstæður í efna-
hags- og atvinnumálum hefðu
án nokkurs vafa leitt til mjög
alvarlegra áfalla fyrir þjóðarbú-
ið í heild og komið þyngst niður
á þeim, sem hafa lægst laun og
við erfiðastar aðstæður búa. Af
þessum sökum hljóta menn að
fagna því, að þessi vandasama
deila skuli nú hafa verið til
lykta leidd með friðsamlegum
hætti.
Almenningur í landinu gerði
sér Ijósa grein fyrir þeim válegu
afleiðingum sem harðvítug
átök á vinnumarkaðnum nú
hefðu haft í för með sér. Þung-
ur vilji almenningsálitsins
knúði því á um samninga.
Undir lok samningaviðræðn-
anna sýndu báðir aðilar, laun-
þegar og vinnuveitendur, vilja i
verki til þess að ná skynsam-
legri niðurstöðu án þess að láta
sverfa til stáls. Þessi ábyrgu
vinnubrögð ber að meta svo
sem vert er.
í þessu sambandi verður
einnig að hafa í huga, að ríkis-
stjórnin hefur haft veruleg af-
skipti af þessari kjaradeilu og
greitt fyrir lausn hennar. í
fyrsta lagi átti ríkisstjórnin við-
ræður bæði við launþega og
vinnuveitendur meðan á samn-
ingaviðræðum stóð og þrýsti á
aðila að taka mið af þeim raun-
verulegu aðstæðum, sem fyrir
hendi eru. Þar kom til álita afar
takmarkað svigrúm atvinnu-
veganna til þess að rísa undir
raunhæfum kjarabótum og
brýn nauðsyn á að bæta kjör
þeirra, sem lægst laun hafa og
eiga því erfiðast um vik að
mæta þeim áföllum, er þjóðin I
heild getur ekki undan vikizt að
axla.
Sáttanefnd ríkisins átti hér
einnig verulegan hlut að málj
og i raun réttri breytti viðræðu-
grundvöllurinn, sem hún lagði
fram, algjörlega stefnunni í
samningaviðræðunum. Segja
má, að áður en tillögur sátta-
nefndarinnar voru lagðar fram,
hafi enginn grundvöllur verið
fyrir raunhæfum viðræðum. Þá
er þess einnig að geta, að for-
senda þessa samkomulags er
yfirlýsing Geirs Hallgrímssonar
forsætisráðherra um að hækk-
un á landbúnaðarvörum, sem
koma átti 1. júní, taki ekki gildi
meðan þessir samningar
standa. Með þessari ákvörðun
hefur ríkisstjórnin lagt mjög
veigamikinn skerf fram til
lausnará þessari erfiðu deilu.
Þegar Alþýðusambandið
kynnti kröfur sínar siðari hluta
maímánaðar áttu flestir von á
mjög hörðum vinnudeilum, þar
eð þær kröfur gátu með engu
móti staðizt og samningar á
þeim grundvelli hefðu á ör-
stuttum tíma leitt til nýrrar koll-
steypu og mjög alvarlegs og
almenns atvinnuleysis. Er það
bættist síðan við, að forystu-
menn Alþýðusambandsins
gerðu tilraun til að hunza
bráðabirgðalög um ríkisverk-
smiðjudeiluna horfði mjög
þunglega um friðsamlega
lausn kjaramálanna og hreint
öngþveiti virtist framundan.
Þungi almenningsálitsins
sneri þessari þróun hins vegar
við. Almenningur sá hættuna
og gerði sér grein fyrir því, að
afleiðingar hatrammra verkfalla
og óraunhæfra kauphækkana
mundu koma með mestum
þunga niður á láglaunafólkinu.
Niðurstaðan varð því sú, að
deilan í ríkisverksmiðjunum var
leyst með frjálsum samningum
innan marka bráðabirgðalag-
anna og samkomulag tókst
milli Vinnuveitendasambands-
ins og Alþýðusambandsins á
algjörlega nýjum grundvelli.
Hér var um snögg umskipti að
ræða og ástæða er til þess að
fagna því, hversu skynsamlega
forystumenn launþega og
vinnuveitenda brugðust við,
þegar til alvörunnar kom.
Þær kauphækkanir, sem
samið hefur verið um, nema
11,6% miðað við 6. taxta
Dagsbrúnar, sem kemur til út-
borgunar nú þegar, og síðan
kemur 4,3% hækkun til við-
bótar 1. október. Samtals er
því um að ræða 16%
kauphækkun á samningstíma-
bilinu, sem aðeins er hálft ár.
Auk þess verða greiddar vísi-
tölubætur 1. desember, ef vísi-
tala framfærslukostnaðar fer
yfir 477 stig. Hér er því um
allverulega hækkun að ræða,
sérstaklega þegar tekið er tillit
til þess, að kaupmáttur útflutrt-
ingstekna þjóðarbúsins hefur
rýrnað um þriðjung frá því sem
var fyrir ári.
Þessir samningar geta af
þessum sökum orðið atvinnulif-
inu þungir í skauti. Afkoma
einstakra atvinnugreina er vita-
skuld misjöfn og er því líklegt
að sumar þeirra geti að ein-
hverju leyti staðið undir þess-
um kauphækkunum, en aðrar
lendi í verulegum erfiðleikum.
Jafnframt er sú hætta fyrir
hendi að aukin kaupmáttur
leiði til of mikillar eftirspurnar,
sem leitt gæti til enn versnandi
gjaldeyrisstöðu. Framhjá þess-
um hættum getum við ekki
litið, þó að ástæða sé til að
fagna samkomulaginu.
Er tímabært
stofna
kaupþing?
MORGUNBLAÐIÐ hefur lagt tvær spurningar um
kaupþing fyrir fimm forstöðumenn stórra atvinnufyr-
irtækja og tvo bankastjóra, en á síðasta þingi var
sanrþykkt þingsályktunartillaga um stofnun kaup-
þings við Seðlabankann. Spurningarnar eru þessar:
1. Er tímabært og framkvæmanlegt að stofna kaup-
þing nú?
2. Myndu stærri atvinnufyrirtæki skrá hlutabréf
sín og/eða stofnbréf á slíkum kaupþingum og hagnýta
sér fjáröflunarmöguleika með útboði hlutabréfa
og/eða stofnbréfa?
Örn Ó. Johnson:
Sigurður Helgason:
Almenn
viðskipti
eru
forsendan
1. Varðandi hvort timabært sé
að stofna Kaupþing nú tel
ég erfitt að svara. Snúa
mætti spurningu þessari
við og spyrja: „Er liklegt,
að hér á landi sé í gangi
almenn kaup og sala á
hlutabréfum og skuldabréf-
um sem geri þörf fyrir
Kaupþing brýna?“ Erfitt er
að gefa við því afgerandi
svar, hvort markaður verð-
bréfa er nægjanlega stór. A
undanförnum árum hafa
fleiri og fleiri i æ rík-
ara mæli keypt verðtryggð
rikisskuldabréf. Æskilegt
væri, að eigendur hefðu að-
gang að skráningu á bréf-
um þessum og vissu á hverj-
um tíma hvers virði bréfin
væru. Hugsanlega gæti
Kaupþing orðið að liði I
þessu efni og hugsanlega
tekið að sér sölu og kaup á
slíkum bréfum. Einnig gæti
þetta átt við verð á hluta-
bréfum í stærri fyrirtækj-
um, en þó er forsenda þess
að nokkuð almenn kaup og
sala á slíkum bréfum ætti
sér stað, svo verðmyndun
geti orðið til.
2. Ég tel ekki að Kaupþing
sem slíkt myndi hafa mikil
áhrif á það hvort fyrirtæki
hér á landi byðu út hluta-
bréf, nema því aðeins að
Kaupþingið yrði þá í formi
miðlara, sem tæki að sér og
ábyrgðist sölu á ákveðinni
upphæð hlutabréfa fyrir
fyrirtækin. Varðandi skrán-
ingu hlutabréfa hjá Kaup-
þingi er það ekki á valdi
viðkomandi fyrirtækis að
skrá hlutabréf sín eða verð-
gildi þeirra. Verðmyndun
verður til með framboði og
eftirspurn. Hugsanlegt
væri, að Kaupþing yrði i
fyrstu milliliður um sölu og
kaup á hlutabréfum og til
þess gætu menn snúið
sér með slík erindi, en eins
og að framan segir, þarf
nokkuð almennan markað
til að örugg verðmyndun
geti átt sér stað. Til að
skapa almennan og stærri
markað fyrir hlutabréf,
þurfa áreiðanlega fram að
ganga ýmsar breytingar á
löggjöf, og þá sérstaklega
skattalöggjöf, þannig að
hlutabréfaeign standi
skattalega jafnfætis við
fjárfestingu I öðru formi,
t.d. sparifé og skuldabréf.
Jónas H. Haralz:
Heilbrigt
atvinnulíf
er forsendan
1. Forsenda fyrir starfsemi
kaupþings er heilbrigt at-
vinnulíf. Kaup og sala á
verðbréfum atvinnufyrir-
tækja, hvort sem um er að
ræða hlutabréf eða skulda-
bréf, getur ekki farið fram
með eðlilegum hætti nema
fjárhagslegur grundvöllur
þessara fyrirtækja sé
traustur og reksturinn
sæmilega öruggur. Þvi að-
eins að þessum skilyrðum
sé fullnægt, er unnt að gera
ráð fyrir, að fyrirtækin geti
staðið undir greiðslu vaxta
og arðs, en á þessu byggist
aftur á móti verðmæti
þeirra skuldbindinga, sem
þau bjóða til sölu. Þau skil-
yrði, sem hér hafa verið
nefnd, hafa ekki verið upp-
fyllt á tslandi í svipuðum
mæli og i nálægum löndum.
Kemur hér hvort tveggja
til, að atvinnulífið er háð
mikilli óvissu af völdum
ytri aðstæðna, og að
ríkjandi stefna i efnahags-
málum þjóðarinnar hefur
lengst af búið atvinnulifinu
erfið starfsskilyrði. Sjaldan
hefur kveðið eins rammt að
þessu tvennu og á undan-
förnum árum. Sveiflur i
verðlagi afurða og í afla-
magni hafa verið óvenju
miklar og ekki hefur reynzt
unnt að beita stjórn efna-
hagsmála í teljandi mæli til
að draga úr áhrifum þeirra
á efnahagslífið. Samtfmis
hafa margvíslegar aðgerðir
af hálfu rikisvaldsins í
sívaxandi mæli brenglað
skilyrðin fyrir eðlilegri
starfsemi atvinnulifsins,
torveldað hana og hindrað.
Er hér oft á tiðum ekki síð-
ur um að ræða þær aðgerð-
ir, sem hafa átt að vera at-
vinnulífinu til framdráttar
eins og þær, sem beinlínis
og opinskátt hafa verið því
fjandsamlegar.
2. Ekki verður komizt hjá
þeirri niðurstöðu af því,
sem að framan er sagt, að
lítill grundvöllur sé fyrir
starfsemi kaupþings á Is-
landi og hann hafi sjaldan
verið minni. Eigi að síður
tel ég stofnun kaupþings
tímabæra, fari hún fram
með fullum skilningi á því,
að samtímis verði að stefna
að þvi, að búa atvinnulífinu
eðlileg starfsskilyrði. Geti
stofnun og starfsemi kaup-
þings orðið til þess að glæða
skilning almennings og
stjórnmálamanna á þessu,
getur hún orðið til góðs.
Mikilvægt er, að kaup-
þingi sé stjórnað af festu,
eigi starfsemi þess að vera
árangursrik. Nauðsynlegt
er að setja ströng skilyrði
um þau verðbréf, sem á
boðstólum verða, og um
þær upplýsingar, sem veitt-
ar eru í því sambandi. Þá er
nauðsynlegt, að setja hófleg
takmörk á það magn nýrra
verðbréfa, sem boðin eru
fram, ekki sízt opinberra
skuldabréfa. Kaup og sala
opinberra verðbréfa,
væntanlega fyrst og fremst
verðtryggra bréfa, eins og
nú hagar til, er að sjálf-
sögðu eðlilegur þáttur í
starfsemi kaupþings. Á
hinn bóginn verður að
halda útboði slíkra bréfa
mjög í hófi, ef ekki eiga að
hljótast af alvarlegar
afleiðingar fyrir atvinnulif-
ið. Þetta gildir ekki sízt eins
og viðhorfin eru nú i efna-
hagsmálum landsins og
væntanlega munu verða á
næstu árum.
Gísli V. Einarsson:
Ekki
tímabært
við
núverandi
1. Síðari hluta spurningarinn-
ar, um það, hvort fram-
kvæmanlegt sé að stofna
kaupþing nú, verður hik-
laust að svara játandi.
Skuldabréfaútgáfa ríkis-
sjóðs og opinberra fjár-
festingarsjóða er orðin svo
mikil, að hún nægir til þess
ein sér. Hitt er annað mál,
hvort nú sé réttur tími til
þess að fara af stað með
slikt fyrirtæki. Verzlunar-
ráð Islands hefur nú staðið,
í viðræðum við Seðlabanka
íslands, um að hefja rekst-
ur kaupþings, síðan á miðju
ári 1973 og unnt er að
hrinda hugmyndinni í
framkvæmd með litlum
fyrirvara. Þessar viðræður
hafa legið niðri um sinn,
fyrst og fremst vegna þess
að ekki er talið timabært að
hefja starfsemina við þau
skilyrði, sem nú hafa ríkt,
þ.e. ört vaxandi verðbólgu
og minnkandi arðsemi fjár-
magns fyrirtækja almennt,
ásamt versnandi lífskjörum
og minnkandi sparnaði.
Þegar kaupþing opnar er
mjög mildlvægt að timinn
sé valinn með það í huga, að
sem ákjósanlegust skilyrði
séu fyrir hendi til þess að
tryggja öfluga starfsemi,
sem veki áhuga al-
mennings. I þessu sam-
bandi skiptir mestu máli til-
gangur þeirra, sem vilja
standa áð opnun kaupþings.
Ef tilgangurinn er sá að
efla verðbréfaútgáfu ríkis-
valdsins og hlutdeild þess í
almennum sparnaði lands-
manna, er nú réttur tími til
þess að opna, en ef tilgang-
urinn er sá, að efla frjálsan
atvinnurekstur er rétt að
biða þar til aðstaða hans i
samkeppninni við hið opin-
bera hefur batnað nokkuð.
Ég tel líklegt að þróunin
geti fljótlega snúist á þann
veg, og sjálfsagt að vera við
þvi búinn á þann hátt, að
starfræksla kaupþingsins
geti hafizt með skömmum
fyrirvara.
2. Það er ekki líklegt að kaup
og sala hlutabréfa yrði
verulegur hluti veltunnar í
upphafi. Miklu fremur má
búast við að skuldabréfa-
sala verði megin uppistaða
viðskiptanpé fyrstu árin.
Að þróa upp verzlun með
hlutabréf tekur áreiðanlega
nokkur ár, þar sem viðhorf
hluthafa, almennings og
stjórnvalda til ýmissa mála
þarf að breytast.
Hér á landi hefur það
ástand ríkt, að eigendur
hlutabréfa hafa fyrst og
fremst verið að skapa sér
góða atvinnumöguleika
fremur en að þeir vænti
mikilla arðgreiðslna. Þetta
viðhorf breytist oft ekki
fyrr en við kynslóðaskipti.
Verzlun með hlutabréf á
frjálsum markaði byggist
að langmestu leyti á von-
inni um arðgreiðslu. Þess
vegna verður hvort tveggja
að vera fyrir hendi, mögu-
leikar fyrirtækisins til þess
að greiða arð, sem krefst
tiltölulega mikils hagnaðar-
hlutfalls, og samkeppnisað-
staða hlutabréfanna gagn-
vart öðrum sparnaðarform-
um þarf að vera i lagi, en
telja verður að báðum skil-
yrðunum sé að verulegu
leyti áfátt.
Aukin
þátttaka
almennings æskileg
Ég tel æskilegt að stefna að
aukinni þátttöku almenn-
ings i atvinnufyrirtækjum
landsmanna. Eitt af því,
sem gera þarf til þess að
það megi verða er eflaust
stofnun og starfræksla
kaupþings. Margt fleira
þarf þó til að koma og þá
sérstaklega, að það verði
gert eftirsóknarvert fyrir
almenning að taka þátt í
atvinnurekstrinum. Meðan
það ástand ríkir að allt að V*
hlutar arðs af hlutabréfum
fer í skatta, en vextir af
sparifé eru skattfrjálsir, og
meðan ríkissjóður sogar til
sin fjármagn almennings
með sölu verðtryggðra
skuldabréfa, tel ég litla von
um almenna þátttöku lands-
manna i atvinnufyrirtækj-
um.
2. Breyti löggjafir.n aðstæð-
um á þann veg að eftirsókn-
arvert verði fyrir almenn-
ing að leggja sparifé sitt
beint í atvinnureksturinn
með kaupum hlutabréfa, tel
ég vist að stærri fyrirtæki
myndu skrá hlutabréf sin á
kaupþingi og jafnframt
nota þann vettvang til út-
boðs hlutabréfa.
Erlendur Einarsson:
um það, hvort kaupþing, er
hefði milligöngu um kaup
og sölu verðbréfa og hluta-
bréfa, gæti orðið að gagni
fyrir efnahagslífið, — en
það er verðbólgan. Verð-
bólga, eins mikil og hér hef-
ur ríkt, skælir og skekkir
verðmætasköpun og verð-
mætamat, afkomu atvinnu-
rekstrar og afkomu og
öryggi almennings. Ég tel,
að jafnvægi þurfi að ríkja í
efnahagsmálunum, samfara
Forsendan
jafnvægi
í efnahagsmálum
1. Fyrir um það bil 30 árum
síðan var stofnað Kaupþing
á vegum Landsbanka Is-
lands, en Seðlabankinn var
þá hluti af Landsbankan-
um. Ef ég man rétt þá var á
kaupþingi þessu aðeins
verzlað með skuldabréf og
gengi þeirra skráð. Ekki
virtist kaupþingið þá eiga
tilverurétt; það lognaðist
fljótt útaf. Margt hefur
breytzt síðan. Þó er eitt,
sem ekki hefur breytzt i 30
ár en hlýtur að valda miklu
trú á gjaldmiðil þjóðarinn-
ar, ef kaupþing á að verða
jákvæð stofnun i efnahags-
lífinu.
2. Fjármagnsuppbygging at-
vinnufyrirtækja á Islandi
er stórt vandamál. Ég teldi
það gagnlegt ef þetta
vandamál mætti leysa að
hluta með beinhi þátttöku
fjölda einstaklinga í at-
vinnurekstri, á þann hátt,
að þeir legðu fram áhættufé
(stofnfé, hlutafé). Ég dreg
hins vegar í efa, að kaup-
þing myndi greiða fyrir
sliku undir ríkjandi aðstæð-
um í þjóðfélaginu.
Flest hlutafélög á Is-
landi eru smá og þá flest
lokuð fjölskyldufyrirtæki.
Stærri hlutafélög, sem eitt-
hvað kveður að, eru örfá.
títaf fyrir sig þarf ekki
kaupþing til útboða á hluta-
bréfum eða skutdabréfum.
Slíkt er hægt að gera t.d.
fyrir milligöngu bankanna.
Kaupþing gæti hins vegar
greitt fyrir verzlun með
hlutabréf eða skuldabréf og
trúlega yrði gagnið af kaup-
þingi fyrst og fremst það, að
skrá verð eða gengi slikra
bréfa og koma i veg fyrir
svartamarkað á skuldabréf-
um (óheyrilega há afföll).
Ég dreg i efa, að almenn-
ingur myndi — undir ríkj-
andi aðstæðum i þjóðfélag-
inu — kaupa hlutabréf á
kaupþingi. Því má ekki
gleyma að rikissjóðúr selur
árlega vísitölutryggð
skuldabréf og ég lái engum
að ávaxta fé sitt í þeim,
fremur en í hlutabréfum
fyrirtækja, sem oft verða að
mæta miklum erfiðleikum
vegna sjávarfallanna í ís-
lenzkum efnahagsmálum.
Spurningin er frekar sú,
hvort það skaðaði nokkuð
að gera aðra tilraun með
kaupþing. Ég held varla.
Það færi þá ekki verr en
svo að það lognaðist út af
eins og skeði fyrir 30 árum.
Jóhannes
Nordal:
Á vegum Seðlabankans
hefur á undanförnum árum
hvað eftir annað verið
kannað, hvort grundvöllur
væri fyrir rekstri kaup-
þings hér á landi. Sam-
kvæmt þessum athugunum
er vissulega framkvæman-
legt að stofna hér kaupþing,
og rekstur þess þyrfti ekki
að verða óhóflega dýr. Hins
vegar hefur virzt mjög vafa-
samt, hvort likindi væru til
nægilegs viðskiptamagns á
slíku kaupþingi til þess að
Sá tími nálgast
réttlæta stofnun þess og
rekstur. Jafnframt hefur
virzt ólíklegt, að islenzk
stjórnvöld væru reiðubúin
til þess að leyfa algerlega
frjálsa verðmyndun á kaup-
þingi, en án hennar hefði
það lítinn tilgang. Enginn
vafi er á þvi, að við núver-
andi aðstæður mundi gengi
vaxtabréfa verða skráð
mjög lágt á kaupþingi, og
raunvextir þeirra þar af
leiðandi verða miklu hærri
en gildandi bankavextir.
Með stofnun kaupþings
væri því stigið stórt skref í
átt til þess að taka upp
frjálsa markaðsvexti hér á
landi, en ólíklegt virðist, að
fyrir því sé nú nægilegur
stjórnmálalegur stuðning-
ur. Stóraukið útboð spari-
skírteina og happdrættis-
skuldabréfa, sem njóta
verðtryggingar, hefur að
ýmsu leyti skapað ný við-
horf í þessu efni, þar sem
verðtryggingin kemur i veg
fyrir bein áhrif þessara
bréfa á markaðsvexti. Jafn-
framt er magn þessara
bréfa nú svo mikið í um-
ferð, að búast mætti við
verulegum viðskiptum.
Bendir þetta til þess, að sá
tími nálgist, að timabært sé
að koma á kaupþingi.
2. Þvi miður hafa athuganir á
þessum þætti málsins ekki
verið jákvæðar. Margt
bendir til þess, að fá fyrir-
tæki hér á landi myndu
leggja mikla áherzlu á það
að gera hlutbréf sín mark-
aðshæf, en til þess þarf m.a.
að afnema eða draga úr for-
kaupsrétti hluthafa á seld-
um bréfum og haga starf-
semi fyrirtækja meira en
nú er með hagsmuni
smærri hluthafa fyrir aug-
um. I þessu efni er það mik-
ill ókostur, að hlutafélaga-
löggjöf hér á landi er orðin
ákaflega úrelt, og í henni er
hvergi nærri nægilega séð
um vernd hagsmuna
smærri hluthafa. I þriðja
lagi er nú mjög mikið mis-
ræmi i skattlagningu á milli
hlutabréfa annars vegar, en
innstæðna í bönkum og
spariskírteina og happ-
drættisbréfa hins vegar. Er
nauðsynlegt að jafna þenn-
an mun, áður en raunhæft
ér, að fyrirtæki geti aflað
verulegs fjármagns með út-
gáfu hlutabréfa eða stofn-
bréfa. Ekki er við þvi að
búast, að áhugi vakni hjá
fyrirtækjum á því að gera
hlutabréf sin markaðshæf,
á meðan ekki er ráðin bót á
þessu misræmi, svo að
hlutabréfamarkaður gæti
orðið umtalsverð upp-
spretta fjármagns.