Morgunblaðið - 22.01.1977, Side 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. JANÚAR 1977
Fyrsta bankahneykslið
Þannig er nú svo komið fyrir
mynteiningunni okkar, krón-
unni blessaðri, að flestir íslend-
ingar eru að verða milljónerar
ef þeir eru það nú ekki þegar.
Verðbólgan, sem enginn virðist
lengur nenna að takast á við,
sér fyrir því. En hvernig er nú
þetta orð milljóner eða
milljónamæringur komið inn i
mál vort. Það er saga að segja
frá því:
John Stuart Mill útskýrði
verðgildi peninga i bók er hann
ritaði um miðja síðustu öld eitt-
hvað á þessa leið:
Verðgildi, eða kaupmáttur
peninga, er háður framboði og
eftirspurn. Með framboði pen-
inga er átt við þá peninga sem
eru í umferð á hverjum tíma.
Eftirspurn er svo aftur þau
verðmæti eða vörur sem til sölu
eru. Þessi kenning var nógu
góð á sínum tíma. Hún segir
okkur hvað bankar gátu gert
við peninga. Það var hægt að
lána peninga út á upprunalegt
innlegg í hörðum gjaldmiðli —
gulli eða silfrí. Seðlar eða ávís-
anir gátu dugað. Ef magn vör-
unnar eða verðmæti, sem í boði
voru, var óbreytt, hækkaði verð
þeirra og peningar urðu verð-
minni. Þessi verðhækkun skað-
aði þá sem hennar nutu ekki.
Það var líka þarna á ferðinni sú
hætta fyrir bankann. Ef allir
innistæðueigendur kæmu í
einu og vildu fá út fé sitt,
fengju þeir sem fyrstir kæmu,
en hinir síðustu ekki. Kúnstin
var að stilla þvi þannig til að
menn kæmu í réttri röð til að
leggja inn og innleysa skuldir.
Ef sá kvittur komst upp, að
bankinn stæði ekki fyrir sínu
komu allir í einu. Ef skortur
varð á peningum féll verð á
vörum og verðmætum og þess
vegna voru þeir, sem skulduðu
bankanum út á þessa hluti ekki
borgunarmenn og þannig skap-
aðist vítahringurinn. Svona
vítahringir hafa oft skapast og
hafa verið skapaðir af óprúttn-
um fjármálamönnum. Hér er
sagan af þeim fyrsta. Um þann
nýjasta geta menn Iesió í bók-
inni „Bankahneykslið", sem
Bókaforlag Odds Björnssonar
gaf út um jólin.
Arið 1716 kom til Frakklands
skozkur maður, John Law að
nafni. Maður með heldur lélega
pappíra. Reyndar var hann á
flótta frá Englandi, þar sem
hann lá undir morðákæru.
Hafði upprunalega erft stórfé
en var ólæknandi fjárhættu-
spilari, og var þó, að sögn sam-
tíðarmanna, afar heppinn í spil-
um. Law hafði áður reynt að
selja yfirvöldum i Skotlandi,
Hollandi og á ítalíu ágæta hug-
mynd sína um nýstárlegan
banka, sem hann vildi stofna.
Tilraunir hans í þessum lönd-
um voru þó árangurslausar.
Á Frakklandi hafði hann þó
heppnina með sér. Þar höfðu
árið áður orðið konungsskipti.
Loðvík 14. hafði andast og Loð-
vík 15. var nú aðeins 7 ára og
var Filippus hertogi af Orleans
ríkisstjóri hans. Hertoginn var
þó sannarlega hvorki hugsjóna
né framkvæmdamaður. Law
fékk, ásamt bróður sínum, leyfi
árið 1716 til að stofna banka og
var stofnféð 6 milljón livres
(frönsk pund). Bankinn fékk
leyfi til seðlaútgáfu. Þessi
seðlaútgáfa var þó í skulda-
bréfaformi og aðallánþeginn
var auðvitað ríkið.
Seðlana notaði ríkið til að
greiða skuldir sínar, sem voru
geysilegar, og seðlarnir voru
síðan gerðir löglegur gjaldmið-
ill. Það eru hreinar línur með
það, að þessi fyrsta seðlaútgáfa
hjá Law átti rétt á sér. Fjár-
hagsvandi ríkisins minnkaði og
franska hagkerfið komst í gang.
Banki Laws, sem hét Banque
Royale (Konunglegi bankinn)
opnaði útibú víða á Frakklandi
og nú var öllum opið að kaupa
hlutabréf í bankanum. Ef Law
hefði nú hætt hefði hans verið
minnst sem manns, sem hafði
lagt til kafla í sögu bankamála í
heiminum. Hlutafé bankans
var tryggt með veði í landar-
eignum og það stóð nú fyrir
sínu. En mikið vill meira, og
það vildi Law líka. Hann fann
þörfina fyrir meira fjármagni á
markaðinum og fann leið til að
skapa það. Honum datt í hug
það snjallræði að stofna
Mississippi félagið, til að vinna
í gull í nýlendum frakka, sem
þeir áttu þá í Louisiana í
Vesturheimi. Það var þá hald
manna, að þar væri að finna
mikið af gulli. Félagið var síðan
kallað Indiafélagið og fékk
verzlunarleyfi á Indlandi og í
Kína. Ennfremur einkasölu á
tóbaki og réttindi til mynt-
sláttu. Hlutabréf félagsins voru
sett á opinberan markað árið
1719 og með meira auglýsinga-
skrumi en hingað til hafði
þekkst. Viðtökurnar voru alveg
æðislegar því allir vildu eignast
bréfin. Og verðið steig hærra og
hærra í kauphöllinni. Þeir sem
keyptu bréf snemma á árinu
1719, fyrir nokkur þúsund, gátu
selt þau nokkrum vikum eða
mánuðum síðar fyrir milljónir.
Menn sem þannig höndluðu
voru kallaðir milljónerar og
það orð hefir síðan loðað við þá
sem eiga margar milljónir eða
eignir miljóna virði.
Banque Royale hélt áfram að
gefa út seðla. Vorið 1719 voru
100 milljón Iivres i umferð; um
mitt sumarið voru gefnar út 800
milljón livres í viðbót.
Maður skyldi halda að nú
væri stofnfé Louisiana félags-
ins borgið. Öðru nær. Ríkiskass-
inn franski hirti alla pening-
ana. Stofnfé Louisiana félags-
ins átti aðeins að vera vextirnir
af láninu til ríkisins.
Þótt gullnám í Louisiana hafi
verið vafasamt fyrirtæki var
það þó enn verri fjárfesting að
festa fé í tómum franska ríkis-
kassanum. En allir voru svo
heillaóir af Law að enginn tók
eftir þessu í heilt ár. Hann var
aðlaður og kallaði sig Hertog-
ann af Arkansas. Sá fyrsti og
eini. Hann var viðurkennt fjár-
málaséní og var 5. janúar 1720
gerður fjármálaráðherra. End-
irinn var i nánd. Það voru seðl-
arnir sem komu vandræðunum
af stað. Í ársbyrjun 1720 vildi
Couty prins eignast hlutabréf,
en fékk ekki. Vildi hann þvi
innleysa seðlana sína í Banque
Royale í gulli. Þetta hefur verið
slatti af seðlum sem hann átti
því það þurfti þrjá hestvagna
til að flytja gullið og silfrið sem
hann fékk út á seðlana. Law
fékk þó ríkisstjórann til að
skipa prinsinum að skila tals-
verðu af málminum aftur í
bankann. Aðrir voru þó kænni.
T.d. Vermalet nokkur sem inn-
leysti milljón Livres, lét í vagn

eftir RAGNAR
BORG
og batt hey ofaná. Keyrði svo
rakleitt til Belgíu dulbúinn sem
bóndi. Aðrir komu gulli frá
Banque Royale til Hollands og
Englands.
Law fékk nú hóp Iausamanna
úr götulýð Parísarborgar til að
þramma um göturnar með
skóflur og haka og segjast vera
á leið í gullnámurnar í Louisi-
ana. Því miður, fyrir hann,
snéri hópur af þessum lýð til
baka til Parísar, áður en þeim
varð komið á skip til Vestur-
heims. Kjöftuðu þeir frá öllu
saman og seldu gullvinnslu-
verkfærin sín. Fór þá að koma
ókyrrð á þá, sem áttu seðla.
Law, sem fjármálaráðherra, lét
nú það boð út ganga, að hann
bannaði mönnum að eiga gull,
silfur og síðar skartgripi. Þeir
sem kjöftuðu frá eigendum
slíkra gripa fengu hlut í því
sem upptækt var gert. Banque
Royale var nú umsetinn mönn-
um, sem vildu innleysa seðlana
sína. Dag nokkurn í júní 1720
var þröngin svo mikil að fimmt-
án manns tróðust undir, til
bana. Law var nú ekki lengur
álitinn neitt fjármálaséní. Ef
lýðurinn hefði náð til hans
hefði ekki verið tuttla eftir af
honum. Ríkisstjórinn kom hon-
um í felur og hann fór síðan til
Feneyja þar sem hann lifði „i
hæfilegri fátækt“ og að því
heimildir herma, í 10 ár.
Frakkar hafa síðan haft
megnustu ótrú á bönkum og
hafa rekið sig á, oftar en einu
sinni, að ekkert er á seðla að
treysta. Þar er því enn þann
dag í dag sá góði siður að setja
sitt sparifé í gullpeninga og
geyma þá, helzt undir koddan-
um.
-"iV
WM
Dix livres Tournois.
Pbiþn
Banque j*«iwt pyer au Porteur & vil* Dix fivres ToumoU
ea Efpeco fArgott, vaieur «5«ö«. A Pwú le premier Juillet mil
Gmatdufu.
. íÖU .. „
Sijní p.'
Dttanauie.
CooCRittt Jl.’ltS.'D
’ Gnuut.
\ •
Þessi seðill er frá Banque Royale, útgefinn árið 1720.
AoC
^'oeTS
N or ður landa-
merki 2.
febrúar nk.
Skömmu fyrir jól birti Póst-
og símamálastjórnin áætlun um
frímerkjaútgáfu sína á árinu
1977. Fyrst verða það Norður-
landafrímerki, sem koma út 2.
febrúar nk. Segir í tilkynningu
póststjórnarinnar, að slík frí-
merkí séu að jafnaði gefín út
þriðja hvert ár samtímis í Dan-
mörku, Finnlandi, Noregi, Sví-
þjóð og íslandi. I samræmi við
það sýnir næsta teikning fimm
vatnaliljur, en hún er eftir
norska listakonu, Ingrid
Jangaard Ousland. Er útgáfa
þessa Norðurlandamerkis látin
bera upp á sama mánuð og
nokkru áður en 25. þíng
Norðurlandaráðs verður haldið
í Helsinki. en það hefst 19.
febrúar. Einhvern veginn
of==#r
* //OSLOW d
2-2-77
finnst mér vanta sjöttu liljuna
sem tákn Færeyja, þar sem
frændur okkar þar hafa nú
fengið rétt til eigin frímerkja-
útgáfu. Er vonandi, að þeir fái
senn aðild að þessari sameigin-
legu Norðurlandaútgáfu, enda í
rauninni sjálfsagt, þar sem þeir
hafa eigin póststjórn.
Hér er birt mynd af öðru því
verðgildi, sem út verður gefið,
og jafnframt mynd af sér-
stimpli þeim, sem notaður verð-
ur á útgáfudeginum. Til gam-
ans Iæt ég fylgja með myndir af
norska og sænska sérstimplin-
um, sem ég hef nýlega fengið
sendar. Frímerkin eru prentuð
hjá Setelipaino í Helsinki, þ.e. í
Seðlaprentsmiðju Finnlands-
banka. Sú prentsmiðja hefur
áður prentað nokkur íslenzk
frímerki allt frá árinu 1965.
merkjaút-
gáfa 1977
Eins og fram kemur í tilkynn-
ingu póststjórnarinnar, eru
verðgildin tvö, 35 og 45 kr., en
þau giltu einmitt tíl almenns
burðargjalds frá 1. maí sl. og til
ársloka innanlands og til ann-
arra Norðurlanda og svo til
annarra Evrópulanda. Nú varð
svo breyting á frá 1 janúar.
Hefur það i för með sér, að
lægra verðgildið er orðið óraun-
hæft, þegar það kemur á mark-
að og hentar ekki til þess, sem
ætlað var. Er því viðbúið, að
póststjórnin sitji uppi með mest
af upplaginu um mörg ár. Þetta
er svo sem ekki í fyrsta sinni,
sem póststjórnin íslenzka
stendur frammi fyrir þessum
vanda í okkar mikla verðbólgu-
þjóðfélagi. Af þeim sökum skil
ég vel, að hún getur ekki
ákvarðað verðgildi væntan-
legra frímerkja langt fram í
tímann, eins og væri þó æski-
legt. En það er annað, sem hún
á að geta athugað og ákveðið
með sæmilegum fyrirvara og
það er val myndefnis á frímerk-
in. Hefur póststjórninni oft ver-
ið legið á hálsi seinlæti i þessu
efni og því miður oft með réttu.
Hefur mörgum frímerkjasöfn-
urum þótt útgáfa íslenzkra frí-
merkja vera nokkuð laus í reip-
unum og næsta óákveðin og á
stundum helzt til seint á ferð-
inni, svo sem var með Póst-
afmælismerkin á liðnu ári. Ætti
að vera sæmilega auðvelt að
koma þessu í fastari farveg,
enda hefur póststjórnin sér til
ráðuneytis sérstaka útgáfu-
nefnd. Og hún mun hafa haldið
fund í desember og ákveðið þar
helztu útgáfur á þessu ári. Vil
ég hér vekja athygli á þeim
frímerkjum, sem væntanleg
eru eftir útkomu Norðurlanda-
merkjanna.
1 maí munu Evrópufrímerki
koma út, svo sem venja hefur
verið um mörg ár. Verður sam-
eiginlegt myndaefní þeirra að
þessu sinni landslag. — Næsta
sumar er fyrirhugað að gefa út
frímerki í tilefni 75 ára afmælis
Sambands íslenzkra samvinnu-
félaga. — Þá boðar póststjórnin
áframhald af útgáfu frímerkja
með myndum af merkum ís-
Iendingum. Svo hefur hún
ákveðið að gefa út frímerki
með mynd af straumönd, og er
það gert í samráði við Náttúru-
verndarráð í tengslum við svo-
nefnt „Votlendisár Evrópu".
Loks segir í tilkyriningu póst-
stjórnarinnar, að í athugun sé
frímerkjaútgáfa í tilefni Al-
þjóðagiktarársins 1977.
Þetta er efni tilkynningarinn-
ar, og hlýt ég að játa, að ég kysi
svo sem nákvæmari tímaáætl-
un um einstakar útgáfur,
eins og víða er venja hjá póst-
stjórnum. En í beinu framhaldi
af því, sem nú hefur verið sagt,
langar mig til að hugleiða nokk-
uð frímerkjaútgáfu okkar al-
mennt.
Prentun
íslenzkra
frímerkja
Norðurlandamerkið næsta er
prentað með svonefndri djúp-
prentun eða eins og segir í til-
kynningu sænsku póststjórnar-
innar með beinni og óbeinni
stálstunguprentun. Ég er þeirr-
ar skoðunar, að fsl. póststjórnin
ætti oftar að nota þá aðferð en
gert hefur verið undanfarin ár.
1 mörgum tilvikum verða merk-
in miklu skemmtilegri og auk
þess fæst meiri dýpt í mynd
þeirra en með öðrum aðferðum.
Menn beri t.d. saman Póstaf-
mælismerkin frá í haust, sem
Frlmerki
eftir JÓN
AÐALSTEEN
JÓNSSON
prentuð voru með þessari að-
ferð, og svo aftur merkið, sem
út kom til að minnast 100 ára
afmælis auramerkjanna og
prentað var með svokallaðri sól-
prentun. Ég legg ekki að líku,
hversu mér finnst stálstunga
taka sólprentun fram að flestu
leyti, en þó alveg sérstaklega í
sambandi við mannamyndir og
landslagsmyndir. Vil ég benda
lesendum á að athuga t.d.
sænsk frímerki síðustu ára,
sem flest eru djúpprentuð, og
bera saman við frímerki okkar.
Auðvitað er smekkur manna
ekki einhlítur, og margir
safnarar, bæði innlendir og er-
lendir, eru hrifnir af sólprent-
uninni, enda verður þvi ekki
heldur neitað, að sú prentunar-
aðferð á stundum vel við, t.d.
við blómamyndir. Ég tel samt
rétt að hreyfa þessu máli hér og
beini þá þessum orðum ekki
sízt til nefndar þeirrar, sem
ræður útgáfu íslenzkra frí-
merkja fyrir hönd póststjórnar-
innar, og vil hvetja hana til að
íhuga þetta mál rækilega. Eins
væri fróðlegt að heyra álit frí-
merkjasafnara um málið, og vil
ég gjarnan birta ummæli
þeirra, ef þeir senda þættinum
orð um það. Ég álít, að skyn-
samlegar og ákveðnar umræður
um frímerkjamál geti einmitt
orðið fyrrgreindri nefnd nokk-
urt leiðarljós í starfi hennar.
En í framhaldi af þessu vil ég
vekja athygli á einu atriði, sem
varðar islenzk frímerki — og
það er stærð þeirra. Mun ég
víkja að því í næsta þætti.