Morgunblaðið - 15.03.1977, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUHSGUR 15. MARZ 1977
_____
EIRÍKUR EIRÍKSSON:
Menn-
ingar-
vitar
og byggðastefna
Gamla skólahúsið á Eióum, fremst til vinstri á myndinni.
SUMS staðar við Austfirði
getur að líta rislágar vitabygg-
ingar með takmörkuðu Ijós-
magni sem ætlað er það hlut-
verk að leiðbeina skipum er
þau koma af hafi. Vitar af þess-
ari gerð eru þar sem talin er
tiltölulega auðrötuð siglinga-
leið.
Á annesjum þar sem úfnar
rastir og blindsker eru fyrir
landi og siglingaleið vandrötuð
þykja þeir ekki fullnægjandi.
Þar standa háreistir turnar
búnir fullkomnum Ijósabúnaði
og miðunartækjum til öryggis
sæförum.
Þeir fyrnefndu eru þvi
nefndir í skopi hálfvitar. Þessir
lágu turnar koma mér í hug
þegar helstu menningarvita
eystra ber fyrir hugarsýn.
Þröngt Ijóssvið dumbrautt,
sýnu minna en á hinum lægri
vitum, ber yfir næsta umhverfi
og fáir gefa því gaum.
Þó er þar ekki sérstakri hóg-
værð eða litillæti fyrir að fara,
þar á við sagan um glerbrotið
sem hélt sig vera heila flösku.
Slagorð þeirra manna sem
hér um ræðir, við hátíðleg tæki-
færi, sem þeir reyna að skapa
sér sem fiest, eru svo fátt eitt sé
talið: Byggðastefna, Samvinna,
Félagshyggja, Almenningsheill
o.fl. í þessa veru. Framkvæmd-
ir eru oftast í öfugu hlutfalli
við slagorðin.
Safnastofnun Austurlands
veitir forstöðu hópur af slíkum
vitum. Ekki tel ég þörf á að
nafngreina þá, því a.m.k. einu
sinni á ári birta þeir nöfn sin á
prenti í vikublaðinu Austur-
landi, ásamt verkefnaskrá, sem
latmannlega er unnið að. Skrá
þessari fylgir stór mynd af for-
manninum. Stjórn Safnastofn-
unar er kjörin af Samb. austf.
sveitarfélaga. Stofnun sú sem
hér um ræðir átti fyrirrennara,
sem kallaði sig í prentuðum
heimildum Stjórn Byggðasafns
Austurlands.
Eitt af því sem þessir menn
segjast ætla að gera er að varð-
veita gamlar byggingar á
Austurlandi. Vert er að athuga
nánar þau vinnubrögð fyrr og
síðar. Verður þó engan veginn
öllu til skila haldið.
Búnaðarskóla-
húsið á Eiðum
1966 var elsta skólahúsið á
Eiðum rifið. Þetta var timbur-
hús 100 ára gamalt að stofni til
en hafði verið stækkað og
breytt síðar. Þó hélt það vel
heildarsvip. Húsið var vel
stæðilegt og sýndist lítið fúið.
Eftirmæli ásamt lýsingu voru
prentuð í Tímariti Sögufélags
Austurlands 1969. Þar stendur
orðrétt. ,,Kaldan og sólbjartan
vordag núna eitthvert árið fyrir
skömmu komu þrír menn að
sunnan, gengu inn í hið aldna
hús, renndu augum til og frá,
þukluðu og einn hokkaði sér á
gólfi, þá dúaði pallurinn og
dómur féll.“ Hverjir voru svo
þessir skammsýnu menn að
sunnan, sem dæmdu í blóra við
menningarvita Austfirðinga?
Illa hefur gengið að finna þá.
Svo mikið er víst að þjóðminja-
vörður var ekki spurður ráða og
Hörður Ágústsson, sem sérfróð-
ur er í varðveislu gamalla húsa
var ekki heldur tilkvaddur. Það
skyldi þó aldrei vera að eftir-
mælahöfundurinn hafi búið þá
til í stundarhrifningu, og er það
vel að verið, enda vinsælt
eystra að kenna mönnum að
sunnan um eigin afglöp. En
hollt væri menningarvitum
Austfirðinga að hugleiða forn-
an málshátt. „An er ills gengis
nema heiman hafi“.
Vér skipuleggjum
Víkur nú sögunni til Vopna-
fjarðar. Vopnafjarðarkauptún
er sem kunnugt er einn elsti
verslunarstaður á Austurlandi.
Þar stóðu lengi nokkur versl-
unarhús frá liðinni öld. Það
elsta þeirra, „Mörbúðin", talin
vera frá einokunartímanum,
varð eyðingunni að bráð á
fimmta tug þessarar aldar.
Eftir stóðu tvær ramgerðar
birgðaskemmur nefndar í dag-
legu tali Kornhús og Ullarhús.
1 stærra húsinu var í önd-
verðu sölubúð. Hús þessi voru
byggð á fyrri hl. 19. aldar af
verslunarfélaginu Örum og
Wulf. Þessi gömlu hús áttu
merka sögu sem ekki er hægt
að gera skil í stuttu máli, en
örfátt talið.
Þaðan fór Andrés á Gest-
reiðarstöðum bónleiður með
tóman poka seint á aðventu
1868 og stytti erfiða ævileið
með hnífsbragði þegar heim
kom. í litlu kvistherbergi f
kornhúsinu beið Kristján
Fjallaskáld aldurtilastundar
kaldan útmánaðadag 1869. En
Kornhúsið á líka bjartari minn-
ingar. Þar tóku góðbændur úr
sér þreytu og ferðahroll á góm-
sætu dönsku kornbrennivíni og
lögðu þaðan upp með þungt
klyfjaðar lestir. .
Loks glumdi við kall hins
nýja tíma. Vér skipuleggjum!
Vér skipuleggjum! bergmálaði
í klettadröngum á Kolbeins-
tanga. Þá var ekki reiknað með
gömlum og úreltum húsum á
Vopnafirði fremur en annars-
staðar.
Þó voru til menn sem ekki
vildu öllu fórna á altari skipu-
lagsins. Hörður Ágústsson list-
málari ferðaðist um landið og
rannsakaði gamlar byggingar
upp úr 1960. Hann kom til
Vopnafjarðar og athugaði hin
gömlu hús, Taldi hann þau
hinar merkustu minjar frá
horfinni öld og vakti athygli
eiganda húsanna, Kaupfélags
Vopnfirðinga, á því að þessi
hús ætti að varðveita. Einnig
gaf hann þjóðminjaverði
upplýsingar um þau.
Svo liðu ár og dagar að ekkert
var að hafst. Þar til eftir 1970
að þjóðminjavörður fékk skila-
boð frá Halldóri Halldórssyni
kaupfélagsstjóra á Vopnafirði
þess efnis að nú þyrftu húsin að
víkja. Þór Magnússon þjóð-
minjavörður fór svo austur
1973. Hann segir svo frá í við-
tali við Morgunbl. 24. ágúst
1975. „Þá sá ég að mikið her-
virki hafði verið unnið síðan
Hörður Ágústsson var þar á
ferð, búið var að rífa milliloftið
úr stærra húsinu og hafði þetta
gamla hús verið tekið fyrir
sementsgeymslu, loftið rifið til
að bílar ættu greiðan aðgang
þar inn“
Siðan segir Þór: „Þegar ég
fór að ræða við heimamenn
kom í ljós að enginn áhugi var á
að gera neitt við þessi gömlu
hús. Aðeins var drepið á mögu-
leikana á að flytja þau til á
staðnum en það fékk ekki
undirtektir. Þröngt er orðið á
Vopnafirði og búið að byggja
mikið á gamla bæjarstæðinu
svo að húsin gátu ekki verið þar
áfram. Til þess hefði þurft að
skipuleggja byggingar Kaup-
félagsins öðruvísi fyrir
mörgum árum. Því var ekki um
annað að ræða en rífa þau og
flytja, eða ryðja þeim í sjóinn.
Áður en nokkur ákvörðun var
tekin kom Hjörleifur Guttorms-
son (form. Safnastofnunar
Austurlands) þangað fyrir
Safnastofnun Austurlands og
kannaði málið. En það bar allt
að sama brunni. Ekki var hægt
að varðveita húsin fyrir austan.
Ég spurði því Halldór kaup-
félagsstjóra hvernig honum lit-
ist á að þjóðminjasafnið fengi
húsin, keypti þau og flytti þau á
brott. Ég hafði þá í huga og
stjórnin þar samþykkti um-
svifalaust að'veita þeim rúm.
Ég gerði kauptilboð fyrir Þjóð-
minjasafnið, fékk þau. Borgaði
100 þúsund krónur fyrir hvort
hús . . .“
Ennfremur segir Þór: „Fyrir
mér vakti fyrst og fremst að
bjárga þessum húsum og þar
sem okkur vantar alltaf
geymslu datt mér í hug að
þarna gætum við geymt ýmsa
stærri hluti. Ég hafði hugsað
mér að annað húsið yrði aðal-
lega notað sem geymsla og
verkstæði. 1 hinu mætti sýna
ýmsa stærri muni sem við höf-
um ekki rúm fyrir nú. Æskilegt
er að byggðarlögin varðveiti
slik hús og hlynni að þeim.
heima. Ríkið hefur árlega veitt
talsverðan stuðning þar sem
gerðar hafa verið upp gamlar
byggingar sem þessar. Æskilegt
hefði verið að þessi hús hefðu
verið vartveitt á Vopnafirði og
notuð svipað og áður fyrlr
verslun en þessi var ekki kost-
ur.“
Þar með var húsunum bjarg-
að vegna skörulegrar fram-
göngu þjóðminjavarðar og hik-
lausrar þátttöku forráðamanna
Árbæjarsafns. Nú er verið að
reisa þau og eiga vafalaust eftir
að gleðja augu margra í
Árbæjarsafni og fræða um
liðna tíma, svo notuð séu orð
þjóðminjavarðar í niðurlagi
áðurnefnds viðtals.
En Vopnafjarðarkauptún er
snauðara á eftir. Framtaksleysi
og úrræðaleysi stjórnar Safna-
stofnunar Austurlands og
sveitarstjórnar á Austurlandi
mun lengi í minnum haft. Þó
hafa forráðamenn títt nefndrar
stofnunar oft kvartað yfir því í
ræðu og riti að húspláss vanti
fyrir ýmsa hluti sem þeir eru
þegar búnir að eignast og aðrir
fyrirferðarmeiri munir liggja í
misjafnri hirðu og bíða varð-
veislu, sem ef að líkum lætur
kemur of seint.
Torg hins him
neska friðar.
Nú er fyrir skömmu liðið hús-
friðunarár og verðugt að at-
huga að síðustu hvernig stjórn
Safnastofnunar og bæjarstjórn
Seyðisfjarðar hélt það hátíð-
legt. Þá voru oftnefnd versl-
unarhús flutt úr fjórðungnum
en bót í máli er að í nýjum
heimkynnum eru þau í góðum
höndum. En austur f Seyðis-
firði voru nokkrar framkvæmd-
ir á þvi herrans ári. Þar var
rifið elsta hús kaupstaðarins,
íbúðarhús frá miðri 19. öld og
ekkert úr því varðveitt að sögn
kunnugra. Einnig var rifið hús-
ið Bjarki, íbúðarhús Þorsteins
Erlingssonar skálds. Þar gaf
hann út samnefnt blað um alda-
mótin síðustu.
Þess má geta að Seyðfirðing-
ar munu eiga menningarvita í
stjórn Safnastofnunar Austur-
lands, og kaupstaðurinn átti
húsið. Siðustu árin sem það var
notað var það verbúð og
skemmdist þá nokkuð innrétt-
ing enda voru loka fram-
kvæmdir afsakaðar með því af
hálfu bæjarstjórnar.
Á grunni Bjarka verður
væntanlega torg hins himneska
friðar á Seyðisfirði.
Kornhúsið á Vopnafirði
Ullar húsið j Vopnafirði