Morgunblaðið - 03.11.1977, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. NOVEMBEÍÍ 1977

AR UNDIR RAÐSTJORN
ÞANN 7. þessa mánaöar
minnast Sovétmenn sextíu
ára afmælis byltingarinn-
ar. Hátíðahöldin eru þegar
hafin, en mest verður samt
um dýrðir á mánudaginn
kemur, sjálfum þjóðhátíð-
ardeginum. — Hverju hafa
mennirnir í Kreml þá af að
státa eftir sextíu ár við
stjórnvölinn og hve vel
hafa þau dugað hin stóru
fyrirheit um „alræði öreig-
anna“? í dag og fram á
sunnudag verður fjallað
hér í blaðinu um þessar
spurningar og aðrar af
sama toga. Fimm fræði-
menn og rithöfundar
skipta með sér verkum og
hafa allir f.vlgst náið með
framvindu mála austur
þar, hver á sínu sviði. Sam-
eiginleg niðurstaða kemur
raunar ekki á óvart: í aug-
um margra er draumurinn
um fyrirheitna landið, sem
sovéskir leiðtogar þreytast
aldrei af að klifa á, fyrir
löngu orðinn að martröð.
Á árunum rétt fyrir og um bylt-
inguna í Rússlandi stóðu listir þar
í miklum blóma. Rússnesk ljóð-
list, myndlist, tónlist, dans og
leiklist voru jafngóðar þvi, sem
bezt gerðist annars staðar og tóku
þvi stundum fram. En nú er það
af, sem áður var. Listum hefur
farið mjög aftur. Nú ræður meðal-
mennskan ríkjum. Málaralistin er
ekki lengur nema svipur hjá fyrri
sjón og fátt er um fína drætti i
kvikmyndalistinni, sem stóð með
mestum blóma á árunum upp úr
1920. Þó hefur mest afturför
orðið í bókmenntunum. Bók-
menntirnar lifa að vísu enn. En
þær, sem lifa eru neðanjarðarbók-
menntir, ólöglegar og allt gert til
þess að kveða þær niður.
Á fyrstu árum Sovétríkjanna
leit út fyrir góða tíð í listum. En
hún brást. Til þess voru ýmsar
ástæður, og af þeim má draga
ýmsa lærdóma, sem snerta vest-
ræna menningu í heild, rétt eins
og framganga sumra rússneskra
rithöfunda, siðferðisstyrkur
þeirra og tryggð við arfleifð sína,
hefur orðið vesturlandamönnum
til lærdóms og gagns.
Bolsévikarnir sáu það ekki fyrir
í upphafi, hvernig fara mundi.
Þeir ætluðu sér aldrei að drepa
listirnar í dróma. Þeir voru held-
ur hlynntir listum — meðan lista-
menn réðust ekki á stjórnina.
Bæði Trotski og Bukharin (og sá
síðarnefndi alveg fram um þingið
1934, þegar lögð voru drögin að
sovézkri ,,raunsæisstefnu“ og list-
um mörkuð ákveðin stefna)
viðurkenndu það, að listir og
stjórnmál væri sitt hvað — enda
menn lögðust á sveifina. Fútúrist-
ar, og Majakovski í fararbroddi,
skipuðu sér undir merki bylting-
arinnar. Að vísu leizt Lenín ekki
alls kostar á Majakovski, en þeir
áttu þó bjartsýnina sameiginlega.
Á árunum frá 1922 og frá til 1929,
þegar Stalín tók öll völd, virtist
svo sem listirnar mundu jafna sig
að fullu eftir áföllin af völdum
borgarastyrjaldarinnar og hins
stórfellda landflótta um það leyti.
Reyndar mátti greina ýmsa
óheillavænlega fyrirboða. Alex-
ander Blok fagnaði byltingunni
hæfileikamenn stokknir úr landi
og vestur.
Þrátt fyrir þetta mannfall og
flótta virtist, að sovézkar listir
mundu komast til þroska. Enn
voru margir afreksmenn eftir.
Það voru t.d. Isak Babel, og Mik-
hail Sholokov (þótt hann hafi
reyndar lengi verið grunaður um
græsku og jafnvel talinn hafa hirt
handritið að ,,Lygn streymir Don“
af höfundi þess, liðsforingja í
hvítliðahernum, föllnum og gefið
það út undir eigin nafni!) Af ljóð-
skáldum Boris Pasternak og
Majakovski, ýmsir málarar,
voru fyrirboðar nýrra tima, í þess-
um verkum birtust framtíðar-
vonir listamannanna — og stjórn-
málamannanna. Það varð lika
bylting í list.
En nú er langt um liðið. Og nú
er orðið greinilegt, að hugsjónir
þessara listamanna voru fremur í
ætt við febrúarbyltinguna 1917
en októberbyltinguna. Það er lika
til stuðnings þeirri skoðun, að
margir þeirra höfðu upphaflega
hneigzt til fylgis við Sósialisku
byltingarhreyfinguna, sem Bolsé-
vikar unnu með í fyrstu en losuðu
sig síðan fljótlega við.
HENRY GIFFORD er
heiðursprófessor við ensku-
deild Bristolháskóla og jafn-
framt prófessor við sama skóla
í samanburðarbókmenntum.
Hann hefur nýlokið við bók
um Pasternak. '
FJOTRAÐ
0G
LÍF-
VANA
MENNINGARLÍF
Trotsky og Bukharin:
Hneigðust heldur að því „að
listin sé ólík pólitík".
þótt þeir væru sannfærðir um
það, að upplýstir marxistar væru
miklu skyggnari á þróunina en
Ijóðskáld ellegar sagnamenn.
Þeir voru búnir að leysa lýð
sinn úr arðránsfjötrum, og væntu
þess nú, að upp mundi spretta ný,
sósíalísk list, aðgengileg öllum al-
menningi, sem spegla mundi hug-
sjónirnar á baki hinu nýja þjóðfé-
lagi og verða því hvati. Og lista-
og orti það fræga kvæði „Hinir
tólf “ fám mánuðum eftir, að
Bolsévikar komust til valda en
þagnaði síðan. Serge Esenin
framdi sjálfsmorð árið 1925.
Pilnyak og Zamyatin voru teknir
til bæna 1929, og loks framdi
Majakovski sjálfsmorð 1930. Var
þá lokið skeiði f þessari sögu.
Mandelstam og Anna Akmatova
voru fallin í ónáð og fjölmargir
konstrúktívistar t.d., og kvik-
myndahöfundarnir Serge Eisen-
stein, Dziga Vertov og Dovzhenko,
svo að nokkrir séu nefndir. Þessir
menn sömdu sig að hinu nýja
stjórnarfari, hver með sinum
hætti, og héldu áfram að vinna að
list sinni.
Framúrstefnumenn slógust í
byltinguna. Tilraunaleiksýningar
Meyerholds og „Turn“ Tatlins
Framan af sóttust Bolsévikar
eftir fylgi menntamanna og lista-
manna. Hin nýja stjórn átti í
gffurlegum erfiðleikum og þurfti
mjög á stuðningi að halda, enda
tók hún flestum fagnandi, sem
studdu byltinguna, hversu vafa-
samir sem þeir voru. Menn gerðu
sér glæstar vonir um sósíalíska
list. Komið var upp stofnun til
framkvæmdar henni og nefndist
FYRST VONIR, ÞÁ OTTI - OG NÚ ERU LEIÐEMDIN
Þess eru ýmis dæmi úr sögunni. að
fyrstu hálfa öldina eftir byltingar
urðu tiðar breytingar á stjórnar-
fari. Nægir að minna á timann frá
byltingu Cromwells og þar til
Georg I kom til valda og timann
frá frönsku byltingunni og fram
til Lúðviks Bónaparte.
En engar slikar umbreytingar hafa
orðið i Sovétrikjunum á þeim 60
árum, sem nú eru liðin frá bylt
ingunni þar. Stjórnarfarið þar er,
þrátt fyrir ýmis mikils háttar
áföll, enn með næsta likum hætti
og var á dögum Lenins. Enn sem
þá er kommúnistaflokkurinn al-
ráður. Og enn stjórnar hann i
nafni væntanlegs, stéttlauss
sæluríkis.
Hins vegar hefur ýmislegt annað
breytzt. Á dögum Leníns voru
Sovétríkin illa stæð og máttu litið
í hernaði — en hugmyndafræði-
legt aðdráttarafl þeirra mikið.
Siðan hefur efnahagurinn styrkzt
og hermátturinn aukizt mjög —
en hugmyndafræðin hefur ekki
lengur það aðdráttarafl, sem hún
hafði, „samferðamönnum" utan
lands hefur farið æ fækkandi hin
siðari ár, og upp hafa risið öflugar
vinstrihreyfingar, sem ekkert eru
upp á Sovétríkin komnar. Innan-
lands hefur andóf færzt sífellt i
vöxt. Efnahagurinn batnar ekki
lengur í líkingu við það sem ætl-
að var og Sovétmenn eru að
dragast aftur úr i tæknikapp-
hlaupinu. Því er ekki lengur lof-
að, að Sovétmenn verði orðnir
jafnvel megandi og vesturlanda-
menn eftir nokkur ár, eins og
Krústjoff hét. Nú er allt kapp lagt
á vigbúnaðinn. Núverandi vald-
hafar setja ekki lengur traust sitt
á efnahaginn eða hugmyndafræð-
ina, heldur hernaðarmáttinn.
Hann á að tryggja þeim langlifi
við völd.
Senn kemur að þvi, að Brezhnev
fari frá. Þá mun fjölþættur vandi
steðja að. Það verður enginn
vandi að velja eftirmann
Brezhnevs: það kernur bara einn
sviplaus skrifræðismaður í annars
stað. Vandinn verður af öðru tagi.
Þótt Sovétrikin séu orðin risa-
veldi, eiga þau enga áreiðanlega
bandamenn en fjölmarga og öfl-
uga óvini. Auk þess hefur dregið
mjög úr efnahagsvexti, áætlana-
búskapurinn er úr sér genginn og
framleiðni i landbúnaði litil eins
og verið hefur, en tækni verður
orðið að flytja inn til að halda i
horfinu. Ymis félagsleg vandamál
færast i vöxt og minnihlutahópar
verða stjórnvöldum æ erfiðari.
Stjórnvöldin hafa enn alltraust tök á
þegnum sínum. En það stendur,
sem sagt hefur verið, að stjórnar-
fari hlýtur að hnigna um leið og
farið er að rengja lögmæti þess,
ef ekkert er að gert. Og það er
ekki ráð til lengdar að varpa efa-
semdamönnum i fangelsi. Ótrú-
legt er, að Sovétrikin líði undir
lok innan fárra áratuga, eins og
ýmsir hafa spáð. Hitt er Ijóst, að
misræmið milli veruleikans og
auglýstrar hugsjónar um sælurik-
ið minnkar ekki heldur vex. Þetta
LEOPOLD
LABEDZ er
ritstjóri „Sur-
vey“, sem er
dagblaö sem
fjallar um mál-
efni austur og
vesturs og er
gefið út í
London. Hann
er nú í fyrir-
lestraferð í Jap-
an og mun að
auki heimsækja
Kína
Lenfn stikar vfii
Rauða torgið ári<
1919 með foringj
um nýja sovézk.
hersins.
'áIÁm.ií1 •