Morgunblaðið - 08.01.1978, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. JANÚAR 1978
13
eftir
ELÍNU
PÁLMADÓTTUR
f flóSi af nýjum jólabókum tók
Góruhöfundur sér gamla bók I
hönd. Hún hafJJi akki veriB snert I
meira en 20 ir. En vi8 a8 llta I
hana af rœlni, til a8 huga a8
óljósri tilvitnun. var8 taxtinn svo
spennandi a8 allar jólabœkumar
hurfu I skuggann. Bókin sú nefnist
1984 eftir George Orwell.
Af hverju skyldi allt I einu á
jólunum vera fari8 a8 fletta I þess-
ari gömlu bók? Kveikjan var eigin-
lega mynd á sjónvarpsskjánum á
jólaföstunni. Vegna frétta af miklu
flóSi á suSurströndinni og ey8i-
lögSum bátum I vondri höfn, var
maSur kallaSur fram á skjáinn.
Hann vitnaSi: Eiginlega var þetta
allt „okkur" a8 kenna. Nai, þetta
var ekki hinn almáttugi skapari
himins og jarSar. Ekki hönnuSur
náttúrulögmálanna. Heldur ekki
eigandi bátanna. Né heldur
ábyrg8arma8ur hafnarinnar.
Þarna var bara á ferSinni fulltrúi
almannavarnakerfisins. sem lét I
þa8 skina a8 þetta óhapp væri allt
þvi a8 kenna a8 hann hefSi ekki
áætlun. sem gerSi þa8 a8 verkum
að hann og félagar hans hlustuSu
á veSurfréttir, e8a a8 minnsta
kosti fengju aSvörun frá veSurspá
mönnum um a8 hlusta. svo a8 þeir
gætu síSan ná8 i eigendur bát-
anna og tjáS þeim, a8 nú værj
kominn timi tii a8 fara a8 huga
að bátum sinum. Sem sagt vanti
opinbert kerfi — og fé til a8 raka
þa8.
Jæja. gó8ir sjósóknarar, sem
fyrir eigiS hyggjuvit og umhyggju
fyrir atvinnutækjum ykkar hafiS
veriS að huga a8 bátum ykkar i
höfnum kringum Iandi8 i áratugi.
BlessaSir hættið að hafa áhyggjur
af vondum veðrum nema ykkur sé
sagt þa8 af miSstýringu i höfuS-
borginni. Þar liggur ábyrgSin.
Hreinn óþarfi a8 vera a8 beita
áverkni og dómgreind og staSar-
þekkingu heima fyrir. Hvað þá
hafa áhyggjur af eigin eignum.
Þetta var þa8 sem leiddi hugann
a8 Stóra bróður hans Orwells,
sem i framtiSarsýn hans um árið
1984 vakti i smáu og stóru yfir lifi
allra þegnanna á sjónvarps-
skerminum. Úr einhverri holu I
heilabúinu komu fram myndir af
plakötum úr bókinni með áletrun-
inni „Stóri bróðir fylgist með
þér". Á þeim góða sta8 er engum
ætlaS að hugsa e8a gera neitt.
sem ekki er gefin opinber tilskip-
un um. Beinlinis bannaB þa8. Ekk-
ert frumkvæði, takk. Engin sjálf-
stæ8 hugsun. Bara gera þa8 sem
manni er sagt. Hi8 alltsjáandi
auga Stóra bróSur vakir þar yfir
hverri hugsun og hverri hreyfingu
inni á hverju heimili.
Þessi óljósa og raunar fjar-
stæSukennda hugsun gáruhöfund-
ar — þvi hver er i rauninni minna
„bróðurlegur" en hinn framtaks-
sami og duglegi fulltrúi almanna-
varna, sem að ósekju fyllti þarna
nærri fullan mæli og fór i þegar
viSkvæma taugina — tók á sig
skýrari mynd vi8 a8 fá i hendur þá
merku bók „1984". „Ignorance is
strenght" e8a „Fáfræoin er styrk-
leiki" er eitt af þremur kjörorSum
þessa framtiSarrikis 1984. þar
sem fáfræSi þegnanna er styrk-
leiki rikisins. Þeim mun minna
>
sem þegnarnir hugsa sjálfir. þeim
mun meira vald þess sem forsjána
veitir.
Margar setningar Orwells lýsa
þvi hvernig hugsunin. framtakiS
og ábyrgSin eru slævS smám sam-
an i framtiðarrikinu hans. Þegar
alKr safnast saman fyrir framan
skjáinn, til a8 glápa á mynd Stóra
bróður, þá fara þeir a8 suða i kór.
Þessu su8i er lýst: A8 hluta til var
þetta nokkurs konar lofgerS til
Stóra bróSur, en öllu fremur nokk-
urs konar sjálfsefjun, sjálfvalin
drekking vitundarinnar i rytma-
kenndum hávaSa. . . Hann (sögu-
hetjan) gat ekki látiS vera a8 falla
inn i þetta almenna æ8i, en þetta
ómannlega samsöngl fyllti hann
skelfingu. Auðvitað féll hann me8
inn i söngl hinna: Þa8 var blátt
áfram ekki hægt annaS.
Þegar farið er a8 tala um Ný-
máliS. þar sem hi8 opinbera velur
orðin ofan i þegnana — auðvitað
hugmynd frá Stóra bróður — þá
er skýringin gefin: „skilurSu ekki
a8 markmiðiS með Nýmálinu er að
þrengja að hugsuninni." Hugsun-
inni er stýrt með afskiptum hins
opinbera af máli og athöfnum.
Smám saman er þrengt a8
hugsuninni. þegar búið er að gefa
tóninn. Um að gera að fólk hugsi
ekki sjálft — taki bara við tónin-
um.
Fjarstæð hugartengsl, segja
sjálfsagt margir. HeilmikiS til I
þvl! En maður má þó t frli frá
amstrinu á jólunum leyfa hug-
myndafluginu a8 leika svolltiS
lausum hala. Og þa8 er furSulega
margt. sem nú fær meiri tengsl vi8
samtimann úr bókinni 1984 en
þegar hún kom út á árinu 1949.
Þa8 er þvt alveg óhætt a8 draga
þessa bók fram aftur. Hún á
kannski enn meira erindi nú.
U pphaf skveikjan að þessum
gárum, ákafi hins opinbera a8
taka á sig allar okkar byrgSir og
þegnanna að varpa öllum slnum
syndum og bardúsi á bak hins
opinbera. er greinilega eitt af þvl.
Ef grannt er hlustaS. má til dæmis
oft heyra óminn af þessu I umræð-
um og viðhorfi til rtkisskólanna.
Allri ábyrgSinni á börnunum á þá
gjaman a8 varpa þangað. E8a eins
og skólastjóri einn orðaði það vi8
mig: — Þa8 liggur við a8 manni
finnist sumir foreldrarnir segja.
þegar þeir koma með sex ára barn-
i8 sitt I skóla: „Nú er ég búinn a8
ala það upp fram á skólaaldur.
Hana. takið þið vi8 þvi!" Upp frá
þvl er krafan um að hinn
ópersónulegi skóli með fjölda
bama I hverjum bekk I nokkra
tima á dag taki vi8 forsjá barnsins.
Og skólinn tekur vi8 þvl sem að
honum er rétt. Skyldi hann ekki
þegar hafa Iáti8 demba á sig meiri
ábyrgS en hann stendur undir?
Góður skóli og kennarar geta veitt
ómetanlega aðstoð vi8 uppeldi. En
með sinar nákvæmlega töldu mln-
útur I hlut hvers bekkjar e8a barns
er hann varla I stakk búinn til að
taka alfariS vi8 uppeldi og ábyrgS
á börnum.
Og ef við lltum svo á hinn end-
ann á æviskeiSinu og snúum
dæminu vi8, blasir við aldraða
fólkið. sem þjóSfélagiS er að ham-
ast við a8 taka ábyrgSina af. hægt
og bitandi. Ef afinn. sem alla tl8
hefur staðið fyrir sinu, vill t.d.
eftir 67 ára aldur gerast ábyrgðar-
ma8ur barnabarns sins vi8 að taka
námslán. þá er þaS ekki hægt.
Hann er orðinn stikkfri I IHinu.
Hann er ekki hæfur til ábyrgSar.
Hann er hættur að vinna.
FrumkvæSi. athafnasemi og
ábyrgS hanga venjulega saman.
Samkvæmt kerfinu er hinum
aldraSa fyrst gert að hætta að
vinna og bannað allt framtak og
athafnasemi. Og I kjölfarið er tek-
in af honum öll ábyrgS. Þa8 er
hinn eðlilegi fylgifiskur — og
raunar krafizt af þeim sem vilja
honum vel. En er þetta velferðin
sem við kjósum okkur slðustu 10
árin e8a áratugi ævinnar? Viljum
vi8 verða stikkfri!
Það er stefnan. Svona hafa þeir
það I útlöndum. Á sér raunar fors-
endur. Þar er v!8a farið að þrengja
að á vinnumarkaðinum. Atvinnu-
leysi hefur haldið innreið sina.
Það þarf a8 rýma fyrir þeim yngri
og þeir hafa hærra. Þeir öldnu og
veikbyggSari I vinnukapphlaupinu
vikja. Og auBvitaS eltum vi8 það
stHt. Berum saman lögin og þý8-
um þau. Hva8 annaS? Þa8 er okk-
ar háttur. Hér kvarta þeir sem eru
á vinnualdrinum að visu yfir of
miklu álagi — of löngum vinnu-
degi. Og útgerðarmenn fara út i
lönd að safna sér vinnukrafti i
frystihúsin fyrir vertiðina. En þvi
að vera að bera aðstæður saman?
Bara éta upp og syngja i kór það
sem að berst.
Mér hefur alltaf þótt dæmisag-
an hans James Thurbers um úlf-
inn vi8 dymar dálitið grátbrosleg:
Herra og frú Kind sátu I setustof-
unni með dóttur sinni, sem var
jafn fögur og hún var gómsæt,
þegar barið var a8 dyrum. — Það
er kominn biSill. sagði dóttirin.
— Nei. það er kústasalinn.
sagði móðir hennar. Hinn varkári
heimilisfaðir leit út um gluggann.
— Þa8 er úlfurinn. Ég sé á skott-
ið á honum. sagSi hann.
— Vertu ekki svona heimskur.
Það er kústasalinn og þetta er
skottið á honum. Móðirin gekk til
dyra og opnaði. Úlfurinn kom inn
og hljóp á brott með dótturina. .
— Þú hafðir rétt fyrir þér, sagði
móSirin rollulega.
MÓRALLINN í SÖGUNNI:
Mamma hefur ekki ALLTAF rétt
fyrir sér (leturbreytingin er hug-
mynd föSurins, móðurinnar og
hófundar).