Morgunblaðið - 08.01.1978, Blaðsíða 26

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. JANUAR 1978
25
ina of hæggenga og langdregna
(þetta var lengsta gamanmynd,
sem hafði verið framleidd til þess,
10 spólur, en eftir frumsýningu
stytti Chaplin hana um eina
spólu), en tímin hefur sannað, að
hún hefur reynst endingarbetri
en flestar aðrar mundir Chaplins.
The Gold Rush var fyrsta mund-
in, sem Chaplin endurgerði til
sýninga seinna (1942, í nokkuð
breyttri mynd frá þvi, sem hún
var upphaflega) og þegar hún
sannaði vinsældir sínar dustaði
hann rykið af fleiri myndum —
Woman of Paris fékk að liggja
óhreyfð, þrátt fyrir ótvirætt mik-
ilvægi sitt í kvikmyndasögunni.
(Chaplin hafði gert marg-milljón
dollara samning við Mo Rothman
um að endursýna bestu gaman-
myndirnar, svo að hvorugur hafði
áhuga á þvf að reyna að sýna
mynd, sem hafði kolfallið, þegar
hún var ný.) I viðtali við Chaplin,
skömmu eftir frumsýningu The
God Rush, sagði hann um hinar
lélegu viðtökur almennings á A
Woman of Paris: „Það var vegna
þess að hún gaf enga von. Hún
var nákvæmlega eins og Iffið.
Fólkið vildi að drengnum væri
bjargað frá sjálfsmorði; og vildi
að stúlkan snerí aftur til hans, og
að þau lifðu hamingusöm til ævi-
loka.“
„Þetta var með öðrum orðum
harmleikur?"
„Já, þetta var harmleikur."
Charlie hikar aðeins, en heldur
síðan áfram: „Ég er hrifin af
harmleiknum. Mér Ifkar ekki
gamanleikurinn."
Hvað segirðu! Likar þér ekki
gamanleikurinn?"
„Nei, ég er hrifinn af harm-
leiknum; hann hefur fegurð.
Gamanleikurinn er einskis virði
nema hann hafi fegurð. Það er
eina innihald lffsins — fegurð. Ef
þú finnur fegurðina hefur þú
fundið allt. En hún er torfundin.“
Á þessum árum hefur Chaplin
vafalítið staðið á krossgötum í list
sinni, umrenningurinn, trúðshlut-
verkið, fullnægði ekki sköpunar-
þörf og hugmyndaauðgi þessa
skilningsríka og mannlega lista-
manns. En A Woman of Paris
hafði ekki hlotið blessun almenn-
ings, og afskipti hans af annarri
alvarlegri mynd ollu honum mikl-
um vonbrigðum. Hann og Fair-
banks höfðu hrífist mjög af mynd,
sem nefndist The Salvation Hunt-
ers (1924), sem var fyrsta mynd
Josef von Sternbergs, og keyptu
hana til dreifingar fyrir UA, en
myndin hlaut lélega dóma og
enga aðsókn. Chaplin var þó ekki
af baki dottinn og fékk Sternberg
til að leikstýra einni mynd fyrir
UA, með Edna Purviance f aðal-
hlutverki. Myndin nefndist A
Woman of the Sea (eða The
Seagull) (1926), en henni hefur
aldrei verið dreift. Á þessum ár-
um hafði Chaplin einnig mikinn
áhuga á að gera kvikmynd um lif
Krists: „Kristur var aðlaðandi og
hafði kímnigáfu ... Hann var það
sem við köllum „heimsmaður";
samt var hann alltaf einn ... Eng-
inn skyldi hann ... Það er hinn
mikli harmleikur ...“ En það sem
stöðvaði Chaplin f gerð þessarar
myndar voru allskonar óþægileg
blaðaskirf varðandi annað hjóna-
band hans en 1924 giftist hann
aftur 16 ára gamalli stúlku, Lita
Gray, og skildi við hana að þrem-
ur árum liðnum. En Chaplin átti
eftir að mæta mesta mótlætinu á
þessum árum, talmyndunum.
Hann skildi, ef til vill betur en
nokkur annar, að látbragðsleikur
þöglu myndanna var tungumál
allra, og eins og Paul Rotha segir í
kvikmyndasögu sinni: „Ef tal
verður sett inn I Chaplin-mynd,
þá mun Chaplin-myndin, eins og
heimurinn þekkir hana og dáist
að henni, vera úr sögunni." Rotha
talar einnig um sameiginlegan
hlekk, hinn stöðuga persónuleika
umrenningsins, sem tengi myndir
Chaplins saman: „Þrátt fyrir
þetta er Chaplin ekki týpa; hann
er ekki leikari; hann er ein-
staklingur í leit að lifsfyllingu,
sem hann finnur ef til vill aldrei.“
Áhorfendur höfðu brugðist hon-
um, þegar hann reyndi að kasta
gervi umrenningsins (A Woman
of Paris), blaðasnápar og slúður-
kerlingar komu f veg fyrir að
hann gæti gert myndina um Krist,
bæði gagnrýnendur og almenn-
ingur ráðust á listrænt mat hans
(The Salvation Hunters), áhorf-
endur flykktust til að sjá hann
enn á ný í gervi umrenningsins
(The Gold Rush), sem hann hafði
endað með „happy end“, líkt og
til að sanna veikleika þeirra. Og
siðast en ekki sfst, framleiðsla
kvikmynda var, eins og hún er
enn, háð mikilli peningaveltu. Ef
Chaplin vildi halda áfram kvik-
myndagerð, var hann neyddur til,
hvort sem honum líkaði betur eða
ver, að klæða sig f fataræfla um-
renningsins, taka hatt sinn og staf
og spranga inn f næsta ævintýri
flakkarans. En trúlega með
nokkrum söknuði og eftirsjá,
jafnvel biturleika út f skilnings-
litla veröld.
Barist gegn talmyndunum
1928 kom The Circus á markað-
inn og um hana segir Rotha:
„Sircus var einn af stórkostleg-
ustu harmleikjum kvikþmynda-
sögunnar en jafnframt einstak-
lega fyndin". I The Circus gerist
Chaplin aðstoðarmaður f hring-
leikahúsi, þar sem allt gengur á
afturfótunum og hann er sá eini,
sem getur komið áhorfendum til
að hlæja. En þrátt fyrir það nýtur
hann ekki ástar stúlkunnar, sem
hann elskar, þvf hún elskar lfnu-
dansarann, sem er öllu glæsilegri
f útliti. Umrenningurinn litli
gengur einn á brott f lokin, alveg
eins og hann hafði gert i The
Tramp tfu árum áður og við sömu
aðstæður. Hvort sem Chaplin hef-
ur hugsað efni þessarar myndar
sem ádeilu, sem lýsingu á sam-
skiptum sfnum við áhorfendur
eða ekki, má samt auðveldlega
lesa slfka líkingu út úr myndinni.
Á árunum 1928—’30 kemur það
skýrt f ljós, að talmyndin er það,
sem koma skal. Chaplin verður að
gera það upp við sig, hvernig
hann eigi að bregðast við þessu og
í City Lights, 1931, heldur hann
þögninni áfram. Hann gerir þó
eftirminnilegar tilraunir með
notkun ljóðsins, aðallega til þess
að gera grfn að þvi, t.d. ræðu-
mennirnir, sem tala gegnum
ónýtt gjallarhorn, svo röddin
verður óskiljanleg og svo var það
flautan, sem hrökk óvart ofan í
hann f samkvæminu og flautaði í
hvert skipti, sem Charlie hikstaði,
svo söngvarinn, sem átti að
skemmta, gat með engu móti
sungið.
Chaplin hefur miklar áhyggjur
af stöðu sinni og framtfð með til-
komu hljóðsins og hann veit, að
það er undir duttlungum áhorf-
enda komið, hvort hann fær að
iðka látbragðsleikinn, list sfna,
áfram. Efni myndarinnar skiptist
í tvo meginþætti, samskipti um-
renningsins við rfka manninn,
sem er besti vinur umrennings-
ins, þegar hann er undir ^hrifum,
og hleður á hann peningum, en
fleygir honum á dyr, um leið og
rennur af honum. Umrenningur-
inn safnar peningum fyrir blinda
stúlku sem hann er hrifinn af, svo
hún geti gengist undir uppskurð
tll að fá sjónina aftur. Þegar þau
hittast, eftir að hún hefur fengið
sjónina, má sjá, að henni bregður
illilega við að sjá umrenninginn,
en hún hafði fmyndað sér hann
sem ríkan, glæsilegan mann. Enn
má draga upp samlfkingu efnis
myndarinnar við aðstöðu Chapl-
ins; hann er háður duttlungum
áhorfenda, en tekst honum, þrátt
fyrir góðvild sfna og auðmýkt, að
opna augu þeirra fyrir list hans?
Stúlkan horfir á hann, hann horf-
ir bænaraugum til baka. Endir.
Chaplin veit, að áhrofendur eru
ginnkeyptari fyrir nýjungum
hljóðsins.
Tvöfeldni rfka mannsins má
túlka misjafnlega, en það er at-
hyglisvert f þessu samhengi að
minpast lýsingarinnar á Chaplin í
dönsku bókinni Filmens Hvem
Hvad Hvor: „Andstæðurnar í list
hans — og Iffi eru hugmynda-
fræðilegar, hann trúir af hugsjón,
ef til vill barnalegri á réttlátan
jöfnuð allra manna, en á sama
tfma hefur hann stfft fram rétti
einstaklingsins til fullkomins
sjálfstæðis (sem er lýsingin á
„prfvat-kapitalist“)“.
Ádeilan
verður sterkari
Með næstu mynd sinni, Modern
Times, 1936, snýr Chaplin, að
dómi flestra, baki við um-
renningnum. „Persónan hefur
sagt skilið við viðkvæmnina", seg-
ir gagnrýnandinn Alistær Cooke,
í samtfmaritdómi og í kvikmynda-
sögu Richard Griffiths, The Film
Since Then, segir: „Chaplin hafði
yfirgefið „Chaplinland" og hætt
sér út í hinn raunverulega heim.
Nærvera hans þar varð að gagn-
rýni á þennan heim, en gagnrýni,
sem bauð ekki upp á neinar við-
hlftandi lausnir". Þessar skoðanir
lýsa f heild þeim hugmyndum
flestra, að með Modern Times
hefji Chaplin gerð ádeilumynda
um heimsvandamál, um-
renningurinn fer að berjast gegn
ósýnilegum öflum óskilgreinds
kerfis og sýnir þá meiri óbilgirni
en áður, þegar andstæðingarnir
voru aðeins mannlegir einstakl-
ingar, yfirmenn eða lögreglu-
menn.
t Modern Times ræðst Chaplin,
eins og allir vita, gegn vélmenn-
ingunni (sem er jú eðlileg við-
brögð hans þar sem aukin tækni-
H
rJ'_X
væðing í kvikmyndunum t.d
forsmáði list hans, látbragðs
leikinn) og gegn þeim
ómanneskjulegu áhrifum,
sem fjöldaframleiðslan og
færibandavinnan hefur
á verkamennina. Við-
fangsefni sem þetta vak
að vonum bær hug-
myndir hjá mörgum
að Chaplin hefði þar
með tekið ákveðna, ’-MÍ
pólitfska afstöðu. Einn
gagnrýnandi, Graham
Greene, var þó hafinn yfir
dægurþras og þröngsýni póli-‘
tfskrar einstefnu og hefur
reyndar sannspár: „Mr.
Chaplin, hvaða pólitfskar
skoðanir sem hann kann
svo sem að aðhyllast, er
listamaður en ekki
áróðursmaður".
Drengurinn, sem hefur hingað
til leikiö sér með jafnöldrum sfn-
um að húsabaki er farinn að leika
sér götumegin, en hann ber ein-
faldleika bakgarðsins með sér inn
f heim fullorðna fólksins. En f
þessum heimi er ekkert einfalt og
ævintýrin hafa á sér annan blæ.
Árið 1940 kemur fyrsta talmynd-
in frá Chaplin, The Great
Dictator en f Modern Times hafði
hann notað hljóðið á svipaðan
hátt og f City Lights, en lét þó
heyra í sér þar f fyrsta sinn, þegar
hann söng örfáar, óskiljanlegar
ljóðlfnur, sem hann gerði sér upp,
eftir að manséttan með skrifaða
textanum hafði flogið út f Ioftið.
The Great Dictator var samin á
árunum fyrir seinni heims-
styrjöldina, en þegar myndin,
sem gerðir grín að geðveikum
fasistadraumum Hitlers, kom á
markaðinn eftir að styrjöldin var
hafin, voru ekki allir jafnhrifnir
af henni. Chaplin hafði hugsað
myndina sem ádeilu, ekki aöeins
á Hitler og fasistarfkin, heldur á
einræði og drottnunargirni í
hverskyns formi. 1 The Great
Dictator og Modern Times vex
hin áþreifanlega heimsádeila en f
baæðum þessum myndum situr
gananleikurinn i fyrirrúmi og í
báðum myndum er að finna ein-
staka atriði, sem eru með þvf
besta, sem Chaplin hefur gert. En
í Mosieur Verdoux, 1947, dýpkar
ádeilan til muna og gamanleikur-
inn verður að fullkomnum harm-
leik, jafnvel þótt Chaplin hafi
sjálfur gefið myndinni undirtitil-
inn „morðgamanleikur”.
Monsieur Verdoux er hatrömm