Morgunblaðið - 17.09.1978, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. SEPTEMBER 1978
í leit
vatni
Á þeim 14 árum, sem dr. Björn
Jóhannesson, jarövegsfræðingur,
vann að tækniaðstoð við þróunar-
ríkin á vegum Sameinuðu þjóð-
anna í New York og í Súdan, mátti
öðru hverju lesa eftir hann greinar
í íslenzkum blöðum og tímaritum,
sem sýndu áhuga hans og athug-
anir á fiskeldi. Síðan hann settist
aftur að á íslandi fyrir tveimur
árum, hefur hann í samvinnu við
fleiri vísindamenn haldið áfram
athugunum á eiginleíkum fersk-
vatns með hliðsjón af fiskeldi, eins
og það er orðað í lista yfir
vísindasjóðsstyrki á þessu ári. En
þar eru styrkt tvö verkefni af
þessu tagi, sem Björn stendur að í
félagi við aðra. Það eru annars
vegar líffræðilegar rannsóknir á
stöðuvatninu Lóni í Kelduhverfi,
sem Björn er að vinna ásamt
Ingimar Jóhannssyni, líffræðingi,
og Jónasi Bjarnasyni, efnafræð-
ingi og hins vegar rannsóknir á
efnabúskap og lífsskilyrðum r
Ólafsfjarðarvatni, sem hann
stundar með dr. Unnsteini
Stefánssyni, haffræðingi. Hvort
tveggja mjög áhugaverð verkefni,
sem urðu kveikja þess að Mbl. fór
að leita nánari fregna um rann-
sóknirnar hjá Birni Jóhannessyni.
Nokkuð dróst að næðist í Björn,
sem var við ræktunarrannsóknir á
Grænlandi í sumar ásamt þeim
Ingva Þorsteinssyni, magister og
Þorsteini Tómassyni grasræktar-
fræðingi. Þar fara nú í fyrsta
skipti fram ræktunarrannsóknir
og njóta Grænlendingar þar
tækniaðstoðar íslendinga. En
vandi þeirra er sá, að þeir hafa
mikla sumarbeit, en lítil vetrar-
fóður og erfiðar aðstæður til að
bæta þar úr. Islensku jarðræktar-
fræðingarnir hafa undanfarin tvö
sumur verið að koma þessu verki
af stað og finna nothæfa tækni við
rannsóknir í þessu erfiða landi,
þar sem ekki er hægt aö koma við
vélum vegna samgönguerfiðleika,
en verður að notast við báta.
Eftir að Björn kom frá Græn-
landi og í hann náðist, vildi hann í
fyrstu sem minnst láta af rann-
sóknaverkefnunum tveimur, í Lóni
í Kelduhverfi og Ólafsfjarðar-
vatni, hvað þau svo nýbyrjuð og að
auki aðeins unnin af áhuga í
sumarleyfum. Samt kom í Ijós að
skýrslur eru nú væntanlegar um
verkefnin, sem eru stórkostlega
skemmtileg, einkum þar sem
vötnin komu á óvart, við frekari
athugun, að því er Björn ságði. Úr
því slapp hann að sjálfsögðu ekki.
— Þessi tvö vötn eru alveg
einstæð — kannski má segja
einstæð í veröldinni, sagði Björn
þá. Þau eru sjávarlón, en jafn-
framt er þar heitt vatn. í Ólafs-
firði er dálítið saltblandað vatns-
lag af 14—15 stiga heitu vatni á
3—4 m dýpi. En ofan á er ferskt,
kaldara vatn. Sjórinn streymir inn
í lónið og heita vatnið upp frá
botnum. Kalda vatnið bætist svo
ofan á um ánni sem yfirborðsvatn.
Það flýtur ofan á, af því að það er
kaldara en salta vatnið. Þannig
helzt það þar, en kólnar á veturna.
Nú er unnið að því að fá skýrari
mynd af Ólafsfjarðarvatni, mæla
dýpi og kanna eðlis- og efnafræði-
lega eiginleika þess.
I þessu vatni er mikið áf bleikju,
og stundum berst með sjónum í
lónið sjávarfiskur. Segir Björn það
ákaflega mikils virði við fiskeldi
að hafa volgt vatn, eins og þarna
er. Með sjónum berst þá næring
inn í vatnið, því sjórinn er miklu
næringarríkari en ferska vatnið.
En frekari könnunar er þörf á
vatninu og á þeim fiskum, sem til
að söltum sjó og heitu
og köldu til fiskræktar
greina gætu komið. Fiskeldi er
mjög vandasamur iðnaður og þarf
að gera miklar kröfur til vatnsins,
segir hann.
I Lóni í Kelduhverfi er bleikja,
en enginn lax. Tilraunir eru því
með laxaseiði í körfu í vatninu.
Um Lónið í Kelduhverfi sagði
Björn, að miklu meira væri nú
vitað en Ólafsfjarðarvatn. Miklar
viðbótarrannsóknir yrði þó að gera
áður en til fiskræktar gæti komið,
og þær kosta mikið fé og fyrirhöfn.
Dr. Björn Jóhannesson
Stór fiskeldisstöð?
Stöðuvatnið Lón er 3,5 ferkm að
stærð og aðgreint í tvo hluta af
gömlum sjávarkámbi. Ytra-Lón er
grunnt, á að giska 1,5—2 m djúpt.
Vestari hluti Innra-Lóns er 1,2
ferkm og alldjúpur, mælist víða
9—10 m dýpi, en eystri hlutinn
miklu grynnri. Allítarlegar hita-
og seltumælingar voru gerðar í
Lóni, þ.e. vestari hluta Innra-Lóns;
og á súrefnismettun vatnsins. I
stöðuvatnið fellur sjór á aðflæði,
volgt vatn berst upp um botn þess
fyrir neðan vatnsdýptarlínu, sem
væntanlega liggur nokkru neðar
en 3 m. Loks berst í Lón kalt vatn
um lindir við vatnsborð og á dýpi,
sem mun vera minna en um 2,5 m.
Hitastig kaldra linda, sem koma
fram við bakka vatnsins, hefur
mælst 3.0—4.9 stig. Ekki hefur enn
sem komið er reynst kleift að
mæla hita volga vatnsins, sem
streymir upp um vatnsbotninn, en
útreikningar gefa til'kynna að það
mundi vera um 26 stiga heitt.
Meðalyfirborðshiti sjávar í Öxar-
firði mun verða minnstur um 1
stig að vetri en mestur tæplega 9
stig að sumri. Ofannefndar þrjár
tegundir aðstreymisvatns gefa
Lóni óvenjulega eðliseiginleika.
Sjórinn blandast volga vatninu,
hitnar og þynnist. Verður seltan
nokkuð jöfn allt frá botni í um 3 m
dýpt eða nálægt 22% (um % af
seltu sjávar), en hærra rís salta
lagið ekki. Ofan á því hvílir eða
flýtur nálega ferskt vatnslag, um 3
m þykkt, sém á uppruna sinn að
þakka köldum lindum eða upp-
sprettum. Ástæða þess að blöndun
hinna tveggja vatnslaga á sér ekki
stað er sú, að salta vatnslagið er
talsvért eðlisþyngra. í ágúst 1977
var hitastig salta lagsins, allt frá
botni og í um 3 m dýpt, mjög jafnt,
eða frá 14—14,5 stig. Þetta lag
mun að sjálfsögðu nokkru kaldara
að vetrarlagi vegna lægri sjávar-
hita, og með útreikningum má
Viðtal við
dr. Björn
Jóhannesson
Ieiða líkur að því að lægsti
vetrarhiti þess muni um eða lítið
undir 10 stigum. I ágúst 1977 var
hiti ferska yfirborðslagsins
minnstur við yfirborðið og jókst
nokkuð jafnt frá röskum 8 stigum
í tæp 10 stig á 2ja metra dýpi, en á
dýptarsviðinu frá 2 og 3 m jókst
hitinn um 4,5 stig. Vatnsskipti eru
tiltölulega ör í Lóni og er leitt að
því getum, að nægilegt ferskvatn
berist þangað til að skipta um vatn
einU sinni á rúmlega þriggja vikna
fresti. Flóðs og fjöru gætir lítillega
í Lóni.
Björn sagði, að þeir félagar
hygðust halda áfram rannsóknum
sínum, a.m.k. meðan þeir gætu
fengið styrki fyrir ferðakostnaði
og að mestu fyrir útlögðum
rannsóknakostnaði. Miklir mögu-
leikar væru á því að hægt væri að
koma upp stórri fiskeldisstöð í
Kelduhverfi með laxi, silungi eða
öðrum fisktegundum, þó ekki væri
það bundið við lónið eitt. En til
þess þyrfti margvíslegar haffræði-
legar og verkfræðilegar rannsókn-
ir í framhaldi af því sem nú er að
unnið. Auk þess sem rétt sé að
fara sér hægt á meðan eldsumbrot
eru þarna og land að hníga og rísa
og taka breytingum. Hitt sé annað
mál að hér á landi megi gera
ýmsar gagnlegar rannsóknir, án
þess að þurfi að breyta lögum og
stofnunum.
— Við reynum semsagt að
halda þessu áfram með einhverj-
um hætti. Enda höfum við ekki
alveg myndina ennþá, segir hann.
Eg er svo heppinn að þessir menn,
sem með mér eru, eru svo duglegir
og góðir vísindamenn og við höfum
gaman af þessu. Þá er hægt að
koma talsvert miklu í verk þó það
sé aðeins nokkurs konar dægra-
dvöl, unnin í sumarleyfum af mjög
önnum köfnum mönnum, eins og
þeir eru hinir. Ég? Ég er atvinnu-
laús og hefi nægan tíma að drepa.
Yfirborðsvatn
vart nothæft
Af hverj.u eru þessir ágætu
önnum köfnu vísindamenn að
leggja þetta á sig? Það á sér
nokkurn aðdraganda. Hvað Birni
sjálfum viðvíkur hefur hann um
árabil — eða frá þvi að hann réðst
til starfa hjá Sameinuðu þjóðun-
um í New York — haft áhuga á að
kanna taáttúrleg skilyrði hérlendis
fyrir laxarækt, er grundvallast á
eldisstöðvum. Hann kveðst hafa
gengið út frá þeirri forsendu, að
því aðeins geti slíkar stöðvar borið
sig fjárhagslega, án opinberra
styrkja, að þær séu afkastamiklar,
enda myndu þær að öðrum kosti
ekki skila umtalsverðu þjóðhags-
legu búsílagi. Athyglin hefði því
beinst að stöðum, þar sem fáanlegt
er mikið magn af volgu eða heitu
vatni. Og fyrir laxeldisstöð sé
jafnframt nauðsynlegt að hafa til
umráða talsvert af köldu lindar-
vatni, þannig að unnt sé að tempra
vatnshita eldisstöðvar allt frá
nálega 4 og í nálega 15 stig.
Yfirborðsvatn muni í fæstum
tilvikum nothæft í þessu skyni, því
bakteríusjúkdómar herja um of á
ung laxaseiði, sé vatnið tekið úr
ám, lækjum eða vötnum, þar sem
þrífast silungur, lax eða hornsíli.
Um bleikjueldisstöðvar skiptir allt
öðru máli, því að bleikjuseiði séu
með ólíkindum ónæm fyrir
bakteríusjúkdómum. Með þessar
vatnsþarfir í huga tók hann að
velta málinu fyrir sér. Að vísu sé
mikið af volgu eða heitu jarðvatni
á íslandi, en á þeim stöðum þar
sem það kemur fram í nægilegu
magni, skortir oft kalt grunnvatn
og lindarvatn. M.a. velti hann
mikið fyrir sér svæðinu kringum
Mývatn.
Undanfarinn áratug hefur Björn
birt ritgerðir með félögum sínum
um niðurstöður af ýmiss konar
könnunum á þessu sviði. Að baki
sumra þeirra liggur mikil vinna,
svo sem greininni um tilraunir
með flutning á bleiklaxi frá
Alaska til Islands, er birtist í
Árbók áhugamanna um fiskirækt
1968. En þar naut hann aðstoðar
félaga sinna í Alaska. Fyrsta
greinin af þessu tagi birtist í
Veiðimanninum á árinu 1966 og
grunnvatnsstraumum á þessari landræmu, frá Dyngjufjöllum og
niður í Axarfjörð, mcð tilliti til þess hvar hægt sé að fá vatn með réttu
hitastigi til fiskeldis. Vestara sprungukerfið endar í stöðuvatninu
Lóni. sem liggur við sjó fram vestast í Kelduhvérfi.