Morgunblaðið - 19.11.1978, Blaðsíða 6

38
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. NÓVEMBER 1978
Þorbergur Kjartansson og frú Guðríður á heimili þeirra á Bollagötunni. Ljósm. Emilía.
Þýskir
njósnarar,
skjótið þá
Viðtal við Þorberg Kjartansson
um ýmis æfintýri á lífsleið hans
— Ég man eftir jarðskjálftunum miklu á Suðurlandi 1898 eins og Þeir
hefðu verið í gær, sagði Þorbergur Kjartansson við blaðamann Mbl., sem
hafði heimsótt hann vegna umtals um að vart yrði langt að bíöa næstu
stórskjálfta á Þessu svæöi, Þar sem spenna hefur veriö að safnast upp í
berggrunninum. — Þetta var á afmælisdaginn minn 27. ágúst. Ég var fimm
ára gamail, segir Þorbergur. — Foreldrar mínir bjuggu Þá á Velli í
Hvolhreppi, í nánd við upptök skjálftans.
— Það var fjarska gott veður og pví vorum við bræðurnir þrír óvanalega
lengi úti um kvöldið að ærslast. Á ellefta tímanum fóru að heyrast
voöalegar, óhugnanlegar drunur, komu úr áttinni frá Heklu. Svo reiö
skjálftinn yfir. Sá fyrsti og líklega sá stærsti. Þarna eru rennisléttir vellir.
Jörðin lyftist. Kom í bylgjum. Við skullum allir um koll. Nú skulum við passa
okkur á Þeim næsta, sögðum við og Þótti Þetta bara gaman. Við héldum að
við mundum geta hlaupið með öldunni. Einhver stund leið milli hrynanna.
Þegar næsti kippur kom, kútveltumst við auðvitað aftur. Ég man aö klukkan
var ellefu, Þegar Jón, yngsti bróðir minn sem Þá var Þriggja ára, var borinn
út úr bænum, Því að hann grét svo mikiö. Móöir mín tíndi saman brekán og
bjó til skýli yfir okkur aö sofa í. Þá voru engin tjöld til. íbúöarhúsið sem var
myndarleg bygging úr timbri og torfi, var óskemmt. Útihús skemmdust og
alls staðar voru sprungur í jörðina. En víöa hrundu bæir í Þessum
jarðskjálfta.
Þorbern Kjartansson þekkja
flestir Reykvíkinfíar. Hann rak
með bróður sínum Runólfi París-
arbúðina í Reykjavík í áratugi.
H'inir bræðurnir voru Ólafur, sem
fór til Oxford eftir verzlunarskóla-
próf og síðan til Vesturheims, og
Jón Kjartansson lögfræðingur,
alþingismaður Vestur-Skaftfell-
inga og ritstjóri Morgunblaðsins.
Foreldrar þeirra, Kjartan Ólafs-
son og Oddný Runólfsdóttir, höfðu
flutt frá Skál á Síðu 1891, að
bænum Velli, skammt frá þar sem
nú er Hvolsvöllur. Það voru þau í 4
ár, en þá bauðst góð jörð á
heimaslóðum, Neðrídalur, sem
Halldór Jónsson, kaupmaður í Vík,
átti, en kona hans Matthildur var
föðursystir Þorbergs. — Þetta var
þægileg jörð, segir hann. En svo
veiktist pabbi aldamótaárið og dó.
Það var erfitt fyrir móður mína
með okkur drengina fjóra, en hún
átti góða að. Heimilið tvístraðist.
Halldór í Vík og Matthildur tóku
Jón og komu honum til mennta.
En við hinir fórum með móður
minni að Holti á Síðu til afa,
Runólfs Jónssonar hreppstjóra og
riddara af dannebrogsorðunni,
sem bjó þar stórbúi.
— Afi var feikilega lögfróður og
vann ýmis erfið mál. Hann hafði á
sér harðneskjulega skel, en var
fjarska góður í sér. Ég man að
margir sem komu og báðu um
matbjörg, fóru frá Holti með heilu
hangikjötsskrokkana. Það var
alltaf mjög mannmargt á heimil-
inu. Ég man til dæmis að dönsku
landmælingamennirnir héldu til
hjá okkur, en fylgdarmaður þeirra
var Ögmundur Sigurðsson skóla-
stjóri Flensborgarskóla, sem ég
átti eftir að hafa meiri kynni af.
• Hannes kom öll-
um að óvörum
— Mér er mjög minnisstætt
þegar Hannes Hafstein, þáverandi
ráðherra, koma ð Holti. Afi var
heimastjórnarmaður og ákafur
stuðningsmaður hans. Hannes
bauð sig fram þarna 1908. Á
Kleifum skammt frá Kirkjubæjar-
klaustri átti að halda fund.
Andstæðingar Hannesar, Lárus á
Klaustri og séra Magnús prófastur
á Prestsbakka, sem voru stuðn-
ingsmenn Björns Jónssonar hugs-
uðu gott til glóðarinnar. Þegar
menn komu á staðinn var Hannes
Hafstein mættur þar, öllum á
óvörum. Það kom á þá Lárus og sr.
Magnús, en Hannes hélt langa
ræðu, talaði í klukkutíma, Gár-
ungarnir mældu ræðuna í álnum.
Ég man þetta vel. Sumir komust
ekki inn í húsið. Byrjað var á því
að kjósa fundarstjóra. Sr. Magnús
var kosinn og var því ekki lengur
ræðumaður. Hannes var heljar-
mikill rumur og alveg stórkostleg-
ur. Enginn bað um orðið á eftir
honum nema Páll, bróðir Gísla
Sveinssonar. En Hannes sagði: Þið
þurfið ekkert að vera að hlusta á
þetta. Þetta er bara upptugga úr
Isafold. Lesið bara ísafold! Þeir
gáfust hreinlega upp. Ekki varð af
því að Lárus talaði. Á eftir varð
heilmikil keppni milli þeirra
Lárusar og sr. Magnúsar, því báðir
vildu að Hannes gisti hjá sér. En
hann sagðist fara til Runólfs í
Holti, þótt það væri klukkutíma
reið eða meira og yfir vegleysur að
fara. Við strákarnir vorum aldeilis
stoltir af því. Oddný móðir mín
matbjó, enda var hún vön að elda
ofan í stórkarla, sem komu. Ég
man að við strákarnir fórum að
máta heljarmikið belti, sem Hann-
ea var með. Það var svo stórt, að
við hefðum komist allir í það, því
Hannes var svo sver. Þegar hann
fór, kvaddi hann alla með handa-
bandi, sagði: Óska þér sigurs! Líka
við okkur strákana!
— Afi var fylgismaður hans
meðan það entist, en hann dó 1910,
85 ára gamall. 1911 dó amma mín
og 1912 móðir mín. Hún hefur
sjálfsagt verið farin að finna til
fyrir hjartanu, því það síðasta,
sem hún sagði við mig, þegar ég
fór í skólann var að brýna fyrir
mér að leita læknis fljótt, ef ég
fyndi til fyrir hjarta. Ég var þá
kominn í Flenzborgarskóla í Hafn-
arfirði.
• Fannst ég engan
eiga að hér
— Ég hafði lært sjálfur heima,
m.a. 50 tíma ensku í Geirsbók, og
gekk með það undir inntökupróf
hjá Ögmundi. Bjóst auðvitað við
að byrja í 1. bekk. Þetta gekk
sæmilea í enskunni, þótt fram-
burðurinn væri ekki upp á marga
fiska og Ögmundur sagði: „Þú ferð
í 2. bekk“! Bætti svo við, eins og við
sjálfan sig: „Þú hefur verið í
unglingaskólanum í Vík“. Þar
hafði ég auðvitað aldrei verið, en
sagði ekkert, lét hann svara
sjálfan.
— Það var mér mikið áfall,
þegar ég frétti lát móður minnar.
Ég hafði komið frá Hafnarfirði til
að hitta bræður mína og mætti
bónda að austan á Laugaveginum.
Ég spurði hvort nokkuð væri að
frétta að heiman. Hann fór að
stama og sagði svo: „Ég veit ekki
hvort ég má segja þér það. Móðir
þín er dáin. Hún drukknaði, hefur
líklega fengið aðsvif og dottið í
ána“. Þá var búið að jarða móður
mína. Ólafur einn gat verið við
jarðaförina. Ég var svo miður mín
eftir þetta, að ég gat ekki lesið
neitt fyrir tíma í ensku. Ég kom
auðvitað upp og gat engu svarað.
Þá sagði Ögmundur: „Er ekki
einhver, sem getur smurt vélina"!
Þessu gleymi ég aldrei og hugsaði
honum þegjandi þörfina. Hann
hafði verið heima hjá okkur og
þekkti mömmu. En ekki sagði ég
neitt og hann vissi ekki að móðir
mín var dáin. Um vorið sagði ég
honum að ég ætlaði ekki að koma í
skólann aftur. Ég ætlaði til
útlanda. Fannst ég engan eiga
lengur hér. Og gerði það.
• Er Þetta
mennskur maöur?
— Ég skrapp samt fyrst heim.
Það varð æfintýraleg ferð. Við
vorum þrír saman ríðandi. Með
mér Guðjón bryti sem síðar hafði
umsjón með Miðbæjarskólanum
og Élías Eyjólfsson kennari. Við
gistum fyrst hjá Gísla í Garðsauka
og síðan í Skógum undir Eyjafjöll-
um. Þar bjó Vigfús nokkur, sem
verið hafði hjá foreldrum mínum í
Skál, en flutzt þangað þegar við
fórum að Velli. Gísli sagði okkur,
að Jökulsá á Sólheimasandi væri
alltaf lítil á þessum tíma árs. En
þegar við komum að henni sé ég
strax að hún er einn hávaða-
strengur fram, alveg eins og foss.
Ég var vanur vatnamaður að
austan, en nú gat ég ekki séð neitt
brot. Hesturinn minn er ekki
kominn lengd sína út í, þegar hann
skellur. Þeir sem á bakkanum
voru, sáu öðru hverju á lappirnar á
honum í strengnum, því hann náði
ekki sundtökum. Og þeir sáu líka
af og til jaka, en en ég var alveg í
kafi, hélt mér annað hvort í
tauminn eða ístaðsólina. Ég var
alveg óhræddur og raan að ég
hugsaði verst væri ef hesturinn
næði að sparka framan í mig, því
hann var á skaflajárnum. Hestur-
inn barst niður eftir ánni. Ég hékk
alltaf í honum og fann þessi
feiknaátök, þegar hann var að
reyná að ná sundinu. Að lokum
fann ég að hann tók niðri. Þá
sleppti ég, því ég náði líka niður,
en flaut áfram og greip ósjálfrátt
um stóran stein við eyraodda. En
hesturinn fór eitthvað lengra. Það
var mikið vatn við bakkann. Ég
brölti um sinn. Var nokkuð vanur
vatni, því við höfðum alltaf farið í
sjóinn og velt okkur um veturinn
upp úr snjó tveir strákar í
Flensborg, þótt ekki væri ég
syndur. Loks tókst mér að standa
og komast uppúr.
— Hesturinn barst eitthvað
lengra. Ég ætlaði aldrei að ná
honum upp á bakkann. Við v um
þarna á eyri úti í ánni og mikið
vatn eftir. Félagar mínir heyrðu
ekki til mín fyrir hávaðanum. Þeir
sneru því við heim á bæ. Ég brölti
með erfiðismunum á bak og lét
hestinn ráða. Hann hélt yfir í
striklotu. Skall yfir hann vatnið og
jaki í því. Það var kalsaveður. Ég
hélt áfram austur sanda. Hestur-
inn var svo dasaður að hann komst
varla fetið og varð raunar aldrei
jafngóður eftir þetta, blessuð
skepnan.
— Ég ætlaði heim að Sólheim-
um, en vissi ekki hvar bærinn var.
Allt í einu kom ég að koti og barði
að dyrum. — Er jtað mennskur
maður? var spurt. Ég svaraði ekki
og konan skellti í lás. Aumingja
konan var hrædd þegar hún sá
mig, rennblautan manninn, sem
varla gat talað. Ég reið því svolítið
áfram. Þá blasti við stórbýlið
Sólheimar. Erlingur bóndi kom
strax með koníakssnafs til mín út
á hlað. Svo var ég drifinn inn í
rúm. Félagar mínir komu þangað
um kvöldið. Baldur í Skógum hafði
fylgt þeim. Hann sagðist vera
búinn að búa þarna í 14 ár, en
aldrei hafa séð svona flug í ánni.
Þeir komust ekki yfir fyrr en niðri
við sjó, þar sem áin hafði dreift sér
í marga ála.
• Bretar nýkomnir í
stríðið 1914
— Og þú lést verða af því að
yfirgefa landið?
— Já, mér fannst ég ekkert hafa
hér að gera lengur. I skólann vildi
ég ekki fara aftur. Ég tók Sterling
til Leith. Hafði aldrei farið utan
og var sjóveikur. Ég hafði með mér