Morgunblaðið - 24.11.1978, Síða 11

43
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 24. NÓVEMBER 1978
Ég var síst af öllu með þessa
samkomu í huga þegar tilviljunin
hagaði því svo í fyrrakvöld að ég
fór að lesa Ödípús í Kólónus. Þar
segir frá því er Ödípús, blindur og
örvasa, leitar hælis í Kólónus,
einskonar útborg Aþenuborgar.
Óafvitandi ratar hann þar á
háheilagan stað. Heimamenn, sem
ekki vita að honum er af guðunum
ætlaður dularfullur og hátignar-
legur dauðdagi einmitt á þessum
stað, taka hinum langþjáða föru-
manni vel, en mælast þó til þess að
hann virði þá helgi sem þeir hafa á
staðnum. Tilmælin styðja þeir
almennri lífsreglu: „Þú skalt hata
það sem borgin hefir lengi haft
andstyggð á, en virða það sem hún
elskar og dáir.“
Þessi regla er hér sett fram fyrir
aðkomumann, útlending, og er í
rauninni krafa um að hann semji
sig vísvitandi að háttum og
hugmyndum gestgjafa sinna. En
reglan er augljóslega jafngild fyrir
heimamenn. Munurinn er aðeins
sá, að þeir ættu ekki að þurfa að
orða hana við sjálfa sig; hún ætti
að vera þeim runnin í merg og
bein. Ég veit fátt um það hvaða
Jóhann S.
Hannesson:
ríður á að þeir geri sér sem
ljósasta grein fyrir því, hvaða
„sjálfsagðir hlutir" eru í raun og
veru sjálfsagðir, og þar með temji
sér önnur — eða að minnsta kosti
fleiri — viðbrögð við skoðanamun
I og ágreiningi en sífellda furðu eða
| ótta.
I öðru lagi ríður á að andstæð-
ingar sjónarmiðsins minnist þeirr-
ar einföldu staðreyndar að í
hugum fleiri eða færri er status
quo á hvaða sviði sem er iðulega
sjálfsagður hlutur, með eða án
gæsalappa, svo að það er ekkert
hneykslunarefni þótt nýjum hug-
| myndum eða nýstárlegum kenn-
ingum sé misvel tekið. íheldni
hefir sjálfkrafa á réttu að standa.
I þriðja lagi ríður á að við
minnumst þess öll að íhalds-
sjónarmiðið er jafnan að einhverju
leyti, og oftast að miklu leyti
sameiginlegt okkur öllum. Bak við
allan ágreining er þegjandi ómeð-
vitað samkomulag um ótal „sjálf-
sagða hlut“. Það segir sig sjálft, að
þessi skoðanaskörun er í íheldnis-
átt. Við erum öll íhaldsmenn.
Sú deila um innrætingu í skólum
sem nú er hafin er nefnilega ekki
Um pólitíska
innrætingu í
uppeldisaðferðum Aþeningar
beittu til að svo mætti verða, en ef
við ímyndum okkur að Sófókles
hefði sett þeim grunnskólalög, er
ekki óse'nnilegt að í markmiðs-
grein þeirra laga hefði meðal
annars mátt lesa þetta:
„Innræta skal nemendum hatur
á því, sem borgin hefir andstyggð
á, en virðingu fyrir því, sem hún
elskar og dáir“.
Nú var Sófókles íhaldsmaður;
það er að segja, hann vantreysti
getu mannlegrar skynsemi til að
leysa vanda mannlegs lífs; hann
bar næmt skyn á þær hættur sem
felst í öllurh breytingum, jafnvel
breytingum til óumdeilds
batnaðar; hann setti traust sitt á
fornar dyggðir; honum var fram-
hald og samhengi og stöðugleiki í
þróun samfélagsins meira virði en
allt annað. Sem íhaldsmaður
virðist hann ekki hafa átt aðra ósk
heitari en þá, að samborgurum
hans lægi það jafnan í augum
uppi, hverju borgin hefði and-
styggð á og hvað hún elskaði og
dáði.
En Sófóklesi varð ekki að þeirri
ósk sem ég er hér að eigna honum.
í leikritum hans þykjast fróðir
menn geta bent á staði þar sem
veist er að róttækri kennarastétt
þeirra tíma, sófistunum, fyrir að
kenna nemendum sínum að það
liggi ckki í augum uppi, á hverju
beri að hafa andstyggð og hvað
beri að elska og dá, fyrir að vekja
efasemdir um „sjálfsagða hluti“.
„Þú skalt hata það sem borgin
hefir lengi haft andstyggð á, en
virða það sem hún elskar og dáir“.
Ég held ég geri hvorki Sófóklesi né
íhaldsmönnum allra tima rangt til
þó ég taki þessar tvær línur sem
ótvírætt dæmi um það sem mig
langar að kalla hið sígilda íhalds-
sjónarmið gagnvart félagsmótun
og uppeldi. Styrkur þessa sjónar-
miðs felst í því, að það leggur
áherslu á það sem á hverjum tíma
er arftekin andleg sameign allra
þegna þjóðfélagsins, á þær sam-
eiginlegu, óumdeildu — og oftast
ómeðvituðu — skoðanir, hugmynd-
ir og viðhorf sem eru forsendan
fyrir sambúð þegnanna, samstöðu
þeirra og samvinnu — og jafnvel
innbyrðis baráttu og deilum þegar
þá greinir á um leiðir frekar en
markmið. Veikleiki íhaldssjónar-
miðsins er aftur á móti sá, að þeim
sem það aðhyllast hættir til að
gera of mikið úr hinni andlegu
sameign þjóðfélagsins, leggja allíj
þætti hennar að jöfnu, ganga að of
mörgu sem gefnu, furða sig pm of
Erindi flutt
á sumarnám-
skeiði í
uppeldis- og
kennslufræð-
um 25. júlí sl.
á skoðanamun og ágreiningi og
fyrir vikið vanmeta alvöru, heiðar-
leik og einlægni þeirra sem efast
um „sjálfsagða hluti“.
(Þetta síðasta vil ég ekki að
menn misskilji. Ég veit ekki betur
en tortryggni á andstæðinga sé
sameiginlegur veikleiki allra sjón-
armiða. En í íhaldssjónarmiðinu
eru ómeðvitaðar skoðanir öflugur ,
þáttur — það er ekki að ástæðu-
lausu að það er jafnan til stuðn-
ings íhaldssjónarmiðum sem
vitnað er til hins „þögla" meiri-
hluta. Því ómeðvitaðri sem skoðun
er, þeim mun óumdeilanlegri er
hún. Og þeim mun óumdeilanlegri
sem skoðun er, því tortryggilegri
eru andstæðingar hennar).
En nú skal ég ekki draga ykkur
lengur á því að nefna það sem
ætlast er til að sé umræðuefni
mitt hér, sem sé innrætingu. Hér
á landi er fyrir nokkru hafin
umræða um innrætingu í skólum
og ábyrgð og skyldur kennara í því
sambandi. Enn sem komið er hefir
mér virst lítið á þeirri umræðu að
græða; mér virðist hún enn lítið
annað en ófróðleg deila, mótuð af
gagnkvæmum misskilningi og
skilningsleysi deiluaðila. Og ég er
þeirrar skoðunar að á þessu verði
ekki ráðin bót fyrr en því íhalds-
sjónarmiði, sem ég hefi hér af
veikum mætti reynt að gera
nokkra grein fyrir, er meiri sómi
sýndur en hingað til, jafnt af
áhangendum þess og andstæðing-
um. Það er þessvegna sem ég geri
það að meginatriði í þessu spjalli
mínu.
Hvernig verður þá íhaldssjónar-
miðinu meiri sómi sýndur? Ég skal
aðeins nefna þrennt sem mér
virðist nú ríða á.
I fyrsta lagi ríður á að forsvars-
menn þessa sjónarmiðs séu minn-
ugir þeirra veikleika þess sem ég
hefi þegar drepið á. Umfram allt
deila um það, hvort skólarnir eigi
að innræta nemendum hugmyndir
og sjónarmið. Því fer fjarri að
deilan standi milli íhaldsafla sem
eru á móti innrætingu og róttækra
afla sem eru með henni. Þvert á
móti krefjumst við þess öll af
skólunum að þeir móti hugsunar-
hátt og hegðunarvenjur nemend-
anna, og við kennum þeim um, ef
unglingar hugsa eða haga sér
öðruvísi en við ætlumst til. Skól-
unum er beinlínis ætlað — jafnvel
löggjöfin ber því vitni — að sjá um
að hver uppvaxandi kynslóð „hati
það sem borgin hefir andstyggð á,
en virði það sem hún elskar og
dáir“. Og eins og ég hefi þegar
drepið á felast í þessu hugtaki ótal
atriði, ótal „sjálfsagðir hlutir",
sem engin deila stendur um. Við
erum öll hlynnt innrætingu af
þessu tagi, hvort sem við nefnum
hana því nafni eða ekki. En að því
er ég best veit, er einmitt þetta
sem hér um ræðir inntakið í
orðinu innræting eins og það er
notað í fræðilegri umræðu, sem
hlutlægt heiti á tilteknu félagslegu
fyrirba'ri.
En orðið er einnig notað í
annarri merkingu. Deilan um
innrætingu í skólum er nefnilega
deilan um það, hvaða hugmyndir
og sjónarmið eigi að innræta
nemendunum, hvað það sé, sem
borgin eigi að hafá andstyggð á
eða elska og dá. I þeirri deilu hefir
innræting ekki fræðilega heldur
pólitíska merkingu. Það merkir
áróður, vísvitandi tilraun til að
innræta nemendum eitt hug-
myndakerfi af mörgum, sem keppa
um hylli þegnanna og völdin yfir
hugum þeirra, eitt sjónarmið af
mörgum, sem deilt er um hvort
borgin eigi að hafa andstyggð á
eða elska og dá.
Ef það er rétt hjá mér að deilan
um innrætingu í skólum og ábyrgð
og skyldur kennara í því sambandi
hafi hingað til verið harla gagns-
lítil, þá er það að mínum dómi
fyrst og fremst vegna þess, að
ólíkum merkingum orðsins
innræting — þeirri fræðilegu og
þeirri pólitísku — hefir endalaust
verið brenglað saman. Það er ekki
mikils gagns að vænta að deilu þar
sem hvor deiluaðilinn um sig
virðist aftur og aftur litla sem
enga hugmynd hafa um það hvað
hinn á við.
Hér langar mig að gera svolítinn
útúrdúr um málræna hlið á
umræðuefni okkar. Ég veit ekki
hve gömul sögnin að inn ræta er í
íslensku máli, en hún er að
minnsta kosti ekkert nýyrði. Og
það er eftirtektarvert, að þessi
sögn er enn hlutlægt orð, með
óumdeilda merkingu. laust við
hugmyndafræðilegar aukamerk-
ingar, nema þá helst þegar hún er
notuð í beinu samhengi við nafn-
orðið innræting. Þetta nafnorð er
hinsvegar nýyrði, til orðið, að því
er ég best veit, sem þýðing á enska
orðinu indoctrination. fyrst og
fremst sem tækniorði í fétags-
fræði. En nýyrðum sem þannig eru
til komin fylgir oft nokkur hætta.
Að baki þeim felast oft heil
hugmynda- eða kenningakerfi,
sem ekki flytjast sjálfkrafa með
orðinu þegar það er þýtt yíir á
tungu annárs samfélags en þess
sem hugmyndirnar og kenning-
arnar eiga uppruna sinn í. En
orðum hættir til þess, ekki síst
síðan fjölmiðlar komu til sögunn-
ar, að breiðast hraðar út en þær
hugmyndir eða sú þekking sem að
baki þeim býr. Tæknileg merking
orðanna lendir þá í skugga al-
mennari og ónákvæmari merk-
inga. Félagsfræði er enn harla ung
fræðigrein á Islandi. Ef það er rétt
hjá mér að innræting sé komið inn
í málið sem tækniorð í félagsfræði,
er það því í sjálfu sér ekkert
undarlegt, þótt orðið sé oftar
notað í almennri merkingu en
tæknilegri, sé ekki síður tiltækt
sem áróðursorð en sem fræðiorð.
notað í því sem ég hefi kallað
fræðilega merkingu þess. Ef það er
hinsvegar látið merkja „innræting
umdeildra sjónarmiða" — en eins
og ég hefi sagt virðist mér það
vera hversdagsmerking orðins —
er þessu þveröfugt farið. Yfir-
standandi deila snýst einmitt um
það, hvort slík innræting hafi átt
sér stað eða eigi að eiga sér stað í
skólum landsins. Hvað í raun kann
að hafa átt sér stað ætla ég ekki að
ræða hér. En um hitt, hvort
innræting af þessu tagi eigi rétt á
sér, kemst ég ekki hjá að fara
nokkrum orðum.
Það er eindregin sannfæring
mín, að kennara beri skylda til að
forðast í starfi sínu boðun eða
prédikun eða innrætingu á eigin
skoðunum á umdeildum málefn-
um.
En það er einnig eindregin
sannfæring mín, að kennari sem
gengur heill og óskiptur til starfs
eigi þess engan kost sem mennsk-
ur maður að afklæðast sannfær- _
ingu sinni og skoðunum við
skóladyrnar. Það er ranglátt að
þröngva skoðunum sinum upp á
aðra, þeim mun ranglátara sem
þeir koma færri vörnum við, Er
það er einnig iðulega ranglátt að
leyna skoðunum sínum, ekki síst
fyrir þeim sem af umgengni við
mann eiga að draga lærdóma um
mannlíf og þjóðlíf, eins og nem-
endur af umgengni sinni við
skólum
En auk þess stendur dálítið
sérstaklega á um enska orðið
indoctrination. sem innræting
mun vera þýðing á. Langt fram á
19. öld a.m.k. merkti það einfald-
lega kennslu. En í nýlegri amer-
ískri samheitabók er sögnin to
indoctrinate talin gefa í skyn
áróður og innrætingu fordóma
fremur en óhlutdræga þekkingar-
miðlun. Dæmin sem þar eru gefin
um slíka merkingu orðsins eru
athyglisverð: parents who
indoctrinate their children with
race hatred; schools that uncon-
sciously indoctrinate their stud-
ents with middle-class values.
Mér virðast þessi dæmi eindreg-
ið styðja það sem ég hefi þegar
haldið fram, sem sé að um
indoctrination. innrætingu. sé
hvarvetna fyrst og fremst deilt í
sambandi við málefni sem þegar
er hafin deila um á öðrum
vettvangi — almennum vettvangi
stjórnmála og þjóðmála. Deilan
um innrætingu er deila um pólitík.
(Ég tek það fram að ég nota þetta
orð ekki í niðrandi merkingu). I
hversdagsmáli höfum við ekkert
almennt þekkt og viðurkennt orð
um innrætingu þeirra sjónarmiða
sem við erum sammála um; það
heitir bara kennsla eða uppeldi
eða kynning á þjóðlífinu. Ef
innrætt eru umdeild sjónarmið,
heitir það hinsvegar innræting.
Ég hélt því fram áðan, að engin
deila stæði um það, hvort
innræting ætti að eiga sér stað.
Þetta held ég að sé satt ef orðið er
kennara. Skyldur og ábyrgð kenn-
arans — jafnt við nemandann og
eigin samvisku — setja hann í
einkennandi mannlega klípu, sem
ekkert getúr endanlega leyst hann
úr. En í því siðakerfi sem við
höfum tekið í arf er til skilgreind-
ur eiginleiki sem gert getur
klípuna bærilega, og ég held meira
að segja hann sé meðal þess sem
við erum þegjandi sammála um að
beri að innræta nemendum. Ég á
við sanngirni. Uppruna sínum
samkvæmt táknar þetta orð ekki
fullkomnun heldur viðleitni; það
merkir vilja til hins sanna og
rétta. í því felst mannúðleg
hugsjón, sem gerir ráð fyrir
mannlegum takmörkunum en er
jafnframt hemill á mannlega
veikleika.
Sanngirni merkir ekki hlut-
leysi, heldur viljann til óhlut-
drægni. Því er oft haldið fram, og
með réttu, að fullkomin óhlut-
drægni sé ekki til. En sá sem
dregur af því þá ályktun að
viðleitni til óhlutdrægni sé einskis
viðri, sannar það ertt með dæmi
sínu, að ábyrgðarleysi sé til.
Kennari hlýtur að innræta í einum
skilningi eða öðrum — ef ekki með
boöun eða boðum eða hvaða
kennsluaðferð sem hann beitir, þá
með fordæmi — og eins og ég hefi
bent á, er honum sumpart lögð
bein innrætingarskylda á herðar.
Kennslu og uppeldi er oft líkt við
mótun í leir. Leirkerasmiðurinn á
stundum erfitt með að þvo hendur
sínar algjörlega hreinar. Þó held
ég við séum sammála um að rétt sé
fyrir hann að stefna að sem allra
mestu hreinlæti.
Miimkað tjón af völdum
áfengisneyzlu í Noregi
RANNSÓKNARSTOFNUN
norska ríkisins í áíengismál-
um vinnur nú að rannsóknum
á því hvaða afleiðingar verk-
fall starfsmanna norsku
áfengisverzlunarinnar hefur
og segir í frétt frá Áfengis-
varnaráði að safnað hafi verið
upplýsingum frá afvötnunar-
stöðvum, sjúkrahúsum, lög-
reglu og tryggingarfélögum.
Ragnar Hauge forstöðu-
maður rannsóknarstofnunar-
innar segir í viðtali við Aften-
posten að tjón af völdum
áfengisneyzlu hafi tvímæla-
laust minnkað og ljóst virðist
að handtökum ölvaðra hafi
fækkað, færri leiti til
afvötnunarstöðva og slysum
hafi fækkað. Þá segir í frétt
frá Áfengisvarnaráði að margt
bendi til þess að drykkju-
sjúklingar drekki minna ef
erfitt reynist að ná í áfengi.