Morgunblaðið - 18.02.1979, Blaðsíða 30
30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. FEBRÚAR 1979
amalt
og
ott...
Úr Þjóösögum
Álfkonan í
Kvíslarskarði
Maður hét Jóhann, hann bjó á Egilsstöðum í Vopnafirði og
var kallaður hinn þýzki. Hann var uppi á sama tíma og
Brynjólfur biskup í Skálholti. Frá því er sagt, að smalastúlka
hans gekk einu sinni til sauða. Skarð er í fjallinu upp af
bænum, sem kallað er Kvíslarskarð. Þangað gekk hún til
sauðanna. En þegar hún kom heim mælti hún þetta fram:
Úr Gríms-
staðaannál
„Kom ég upp í Kvíslarskarð,
kátleg stúlkan fyrir mér varð;
fögur var hún og fríð að sjá,
fallega leizt mér hana á.
Blátt var pils á baugalín,
blóðrauð iíka svuntan fín,
iifrauð treyja, lindi grænn,
líka skautafaldur vænn.
Kópur aldrei kjafti hélt,
kátlegt hafði hann urr og gelt;
sauðir höfðu sig af stað;
seimaskorðin gáði að.
Laukaskorðin leit þá við,
lengur hafði hún ei bið,
inn í steininn arka vann;
aftur luktist sjálfur hann.
Lífs er
lekur
knör
Lífs erorðinn lekur knör,
líka ræðin fúin,
hásetanna farið fjör
og formaðurinn lúinn.
Því er bezt að vinda upp voð,
venda undan landi
og láta byrinn bera gnoð
beint að heljar sandi.
1696. Harðindavetur um allt
land með jarðbönnum og stór-
um hörkum, alls staðar um allt
Island, með stórri óáran á fé og
hestum. Menn vildu fyrir satt
halda, að hér hefði ei komið
harðari vetur síðan Hvítivetur,
sem var 1633. Varð hér á landi
hinn mesti peningafellir, bæði
á hestum og fé. Jafnvel þó
hrossin hefðu nokkur jarðar-
snöp, drápust þau. Var þessi
vetur hér á vestursveitum
kallaður Hestabani eða Hesta-
vetur. Þá harðnaði alvarlega
með Marteinsmessu, en batnaði
á Maríumessu á föstu. A mörg-
um bæjum víða í sveitum stóð
hvorki eftir hross né sauður. Þá
var um vorið fiskileysi og litlir
hlutir, en matbrestur til lands.
Útigangshestar átu stalla og
stoðir, þar til náðu, hrís og
staura, hár og tagl hver af
öðrum, líka hár og eyru af
þeim, sem dauðir voru... 12.
júní kom sunnanlands hart
norðanveður með fjúki og
frosti, svo það hélzt viku fyrir
norðan, svo fé dó, en fyrir
nautum var mokað. Eyddust
bæir fáeinir í Þistilfirði nær
Langanesi. í Strandasýslu dó af
vesöld nokkrar manneskjur.
Varla sauðgróður fyrir norðan
um Jónsmessu.
Skömm er óhófs ævi
Því áttu 8vo fátt, aó Þú
nýtir ei smátt
Náió er nefaugum
Enginn er alheimskur,
efþegjakann
Valt er veraldar hjóliö
Ungir til dáóa, gamlir til
ráöa
Úlfur breytir hárum, en
ei háttum
Úr Snorra-Eddu
Skáld-
skaparmál
í öðrum kafla Snorra-Eddu, Skáldskaparmálum, er
aðaláherzlan lögð á skáldamáliö. „Hvernig skal kenna?“
er grunntónn ritsins. Hér er sagt frá kvennaheitum:
„Þessi eru kvenna heiti ókennd í skáldskap: Víf og
brúður og fljóð heita pær konur, er manni eru gefnar.
Sprund og svanni heita Þær konur, er mjög fara með
dramb og skart. Snótir heita pær, er orönæfrar eru.
Drósir heita pær, er kyrrlátar eru, svarri og svarkur, pær
er mikillátar eru. Ristill er kölluð sú kona, er sköruglynd
er. Rýgur heitir sú, er ríkust er. Feima er sú kölluð, er
ófröm er, svo sem ungar meyjar eöa pær konur, er
ódjarfar eru. Sæta heitir sú kona, er bóndi hennar er af
landi farinn. Hæll eru sú kona kölluð, er bóndi hennar er
veginn. Ekkja heitir sú, er bóndi hennar varö sóttdauður.
Mær heitir fyrst hver, en kerlingar, er gamlar eru. Eru enn
Þau kvennaheiti, er til lastmælis eru, og má finna pau í
kvæðum, pótt pað sé eigi ritaö. Þær konur heita eljur er
einn mann eiga...“
k
Björg
Þar mun brim við bláan sand
brjóta um háa stokka.
En þegar ég kem á lífsins land,
Ijær mér einhver sokka.
Páll Ólafsson.
Ekkert hafði ég af henni tal,
undir sat hún sínum sal;
opið stóð þar bergið blátt,
beint var það í hálfa gátt.
Látra-
Látra-Björg var kona mjög
stórvaxin og ekki fríð sýnum.
Hún var skapstygg og einræn;
fór hún stundum með kveðlinga
og hugðu menn hún væri ákvæð-
in og stóð af henni stuggur.
Flakkaði hún stundum um
sveitir og bað sér beiningar því
hún var kona snauð, en ekki
vildi hún ganga í vist eða vera
öðrum háð. Þá var valdsmaður
Jón Benediktsson í Rauðaskrið-
um. Hugði hann að vandlæta
um háttu Látra-Bjargar; þá
kvað hún:
Táli pretta illu ann,
aldrei dóma grundar;
máli réttu hallar hann,
hvergi sóma stundar.
Þessi vísuorð voru flutt
valdsmanni og varð hann reið-
ur við og stefndi hann
Látra-Björgu um kveðling
þennan; en þegar málsrekstur
fór fram bar hún af sér ámælið
og kvað aðra hafa rangfært
fyrir sér vísuorðin af illvilja og
haft sig fyrir rógi. Hefði hún
einmitt kveðið hana um valds-
manninn öfugt við það sem hún
væri flutt eftir sér og mátti hún
ekki varast að vísan væri lesin
aftur á bak. Væri hún rétt höfð
svona:
Stundar sóma, hvergi hann
hallar réttu máli,
grundar dóma, aldrei ann
illu pretta táli.
Og mátti valdsmaður láta svo
búið standa.
„Ég ætlaði ofan
hvort sem var“
Einu sinni ætlaði kerling
ofan lúkugatið og fram í
baðstofu. En í stiganum
skriðnaði hennar fótur,
stakkst á höfuðið og háls-
brotnaði. En í fluginu
heyrðu menn til kerlingar:
„Ég ætlaði ofan hvort sem
var.“ Þetta er sfðan haft að
máltæki ef einhverjum ferst
hrapallega og lætur sér ekki
bilt við verða: „Ég ætlaði
ofan hvort sem var.“
Þær halda mig purrlegan
(úr gömlu vikívakakvæði)
Oftast heyri ég orðróm þann „Gáttu með mér, gullhlaðs eika,
að mér sprundin finni, um gólf í stofunni inni.“
þær halda mig þurrlegan; Bágt er mér að breyta mínu sinni.
bágt er mér að breyta mínu sinni. Mér hún aftur so nam svara: „Séð hef ég aldrei þér heimskara;
Oftast róla ég einn í dansi, með þér mun ég ei fótmál fara,
enginn þyki mér á því vansi; flýttu þér og í burt héðan.
þó aðrir séu í kvennakransi, Þær halda mig þurrlegan.
kúri ég í horninu því ég fann, Ellegar skal ég þér útaf snara,
þær halda mig þurrlegan. þinn álnarlangur slinni."
Sig þó vífin so til fansi, Bágt er mér að breyta mínu sinni.
sit ég í skotinu inni, —
bágt er mér að breyta mínu sinni. Nú má heyra, hvörninn gengur;
— hirði ég ekki að fala þær lengur. Ekki er manni í öllu fengur,
Þá allt er komið lið til leika, allra sízt um hlutinn þann,
lystir mig nú þangað að reika; þær halda mig þurrlegan.
so fyrir einnar kné ég kreika Þó að margur dugs sé drengur
klökkur og tala so með sann, og dygðir beri af hinni,
þær halda mig þurrlegan: bágt er mér að breyta mínu sinni.
Úr Þjóösögum:
eða Kötlugjá
Katla
ÞAÐ BAR til eitthvört sinn á
Þykkvabæjarklaustri eftir að
það var orðið munkasetur að
ábóti sem þar bjó hélt þar
matselju eina er Katla hét;
hún var forn í skapi, og átti
hún brók þá sem hafði þá
náttúru að hver sem f hana fór
þreyttist aldrei á hlaupum;
brúkaði Katla brók þessa í
viðlögum; stóð mörgum ótti af
fjölkynngi hennar og skap-
lyndi og jafnvel ábóta sjálfum.
Þar á staðnum var sauðamað-
ur er Barði hét; mátti hann oft
líða harðar átölur af Kötlu ef
nokkuð vantaði af fénu þegar
hann smalaði.
Eitt sinn um haust fór ábóti
í veizlu og matselja með hon-
um, og skyldi Barði hafa rekið
heim allt féð er þau kæmu
heim. Fann nú ei smalamaður
féð sem skyldi; tekur hann því
það ráð að hann fer í brók
Kötlu, hleypur síðan sem af
tekur og finnur allt féð. Þegar
Katla kemur heim verður hún
brátt þess vís að Barði hefur
tekið brók hennar; tekur hún
því Barða leynilega og kæfir
hann í sýrukeri því er að
fornum sið stóð í karldyrum
og lætur hann þar liggja; vissi
enginn hvað af honum varð, en
eftir sem leið á veturinn og
sýran fór að þrotna í kerinu
heyrði fólk þessi orð til henn-
ar: „Senn bryddir á Barða.“
En þá hún gat nærri að vonzka
hennar mundi upp komast og
gjöld þau er við lágu tekur
hún brók .sína, hleypur út úr
klaustrinu og stefnir norðvest-
ur til jökulsins og steypir sér
þar ofan í að menn héldu, þvi
hún sást hvergi framar; brá þá
svo við að rétt þar eftir kom
hlaup úr jöklinum er hclzt
stefndi á klaustrið og Álfta-
verið; komst þá sá trúnaður á
að fjölkynngi hennar hefði
valdið þessu; var gjáin þaðan í
frá nefnd Kötlugjá og plássið,
sem þetta hlaup-helzt foreyddi,
Kötlusandur.