Morgunblaðið - 09.08.1979, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. ÁGÚST 1979
Ingimar Sigurðsson deildarstjóri:
Matvæli - eftirlit
Á undanförnum vikum hafa átt
sér stað miklar umræður um mat-
væli og eftirlit með þeim. Slíkar
umræður hljóta að vera af hinu
góða svo framarlega sem ekki er
fjallað um slík mál af vankunnáttu
og ekki eru hafðar í frammi hreinar
rangfærslur.
Þeir, sem að þessum málum hafa
starfað, vita að mjög erfiðlega hefur
reynst að beisla almenning til virkr-
ar þátttöku í þessum málum, ef
undan eru skilin Neytendasamtökin,
sem á margan hátt hafa unnið hér
merkilegt starf, sérstakleg ef tekið
er tillit til möguleika þeirra sam-
taka til afskipta af málum sem
þessum, en samtök neytenda eru hér
veik miðað við hliðstæð samtök
erlendis, enda gilda engin lög um
slíka starfsemi hér á landi. Það er
helst að almenningur láti sig þessi
mál varða, éf eitthvað sérstakt
kemur fyrir, eins og nú eftir að
Neytendasamtökin hafa hirt niður-
stoður kannana á vissu lagmeti. Að
öðru jöfnu varðar almenning lítið
um þessi mál og má það furðu sæta
þar sem hér er um að ræða höfuð
hollustumál þjóðarinnar, sem snert-
ir hvcrn einasta mann.
Kkki var ætlunin að fjalla um
þessa hluti sérstaklega hér, en því
er þeirra getið, að eflaust er hér að
leita skýringanna á vankunnáttu,
ekki bara almennings á þessum
málum, heldur og margra þeirra,
sem starfa að slíkum málum hér á
landi, bæði beint og óbeint.
Það sem fær mig til þess að drepa
niður penna á þessum vettvangi er
fyrst og fremst sá mikli misskiln-
ingur, sem fram hefur komið um
það, hverjum beri að annast eftirlit
með matvælum, hvaða reglur gildi
um matvælaframleiðslu og dreif-
ingu þeirra, hver séu afskipti ríkis-
valdsins og hvað ríkisvaldið hefur
gert. Um heilbrigðis- og hollustueft-
irlit almennt gilda lög nr. 12/1969
um hollustuhætti og heilbrigðiseft-
irlit. Hvað snertir matvæli gilda
ennfremur lög nr. 24/1936 um eftir-
lit með matvælum og öðrum neyslu-
og nauðsynjavörum og auk þess lög
nr. 85/1968 um eiturefni og hættu-
leg efni.
Fyrstu lög, sem sett voru um
matvæli almennt, voru lög nr.
24/1936, sem áður eru nefnd og eru
mörg ákvæði þeirra í gildi enn í dag.
í 7. gr. 1. málsgr. þeirra laga segir:
„Almennt eftirlit með framkvæmd
laga þessara hafa lögreglustjórar,
hver á sínum stað, með aðstoð
héraðslækna, heilbrigðisnefnda og
tollvörslumanna." í síðustu máisgr.
þessarar sömu greinar segir: „Ráð-
herra er hcimiit að ákveða nánar í
reglugerö um tilhögun eftirlitsins. I
reglugerðinni má ákveða, hverjar
aðferðir skuli viðhafa við rannsókn-
ir á matvælum og öðrum neyslu- og
nauðsynjavórum, til að sannreyna
vörurnar. Kostnaður við eftirlitið
greiðist úr rikissjóði. Heimilt skal
þó með regiugerðarákvæði að leggja
gjald á vörur þær, sem eftirlitinu
eru háðar, til greiðsiu á þeim
kostnaði, og skal það gjald miðað
við verðmæti framleiðslunnar eða
innflutnings."
Einhverra hluta vegna láðist að
fella niður þessi ákvæði við setningu
laga nr. 12/1969 um hollustuhætti
og heilbrigðiseftirlit. Það gefur
auga leið að lögreglustjórar eru
alisendis ófærir að leysa slík verk-
efni af hendi, enda skortir þá
sérkunnáttumenn til slíkra starfa.
Hafa þeir reyndar ekki komið ná-
lægt þessum málum á undanförnum
áratugum nema ef grípa hefur þurft
til lögregluaðgerða. Hinn raunveru-
legi eftirlitsaðili er heilbrigðisnefnd
viðkomandi sveitarfélags, sem nýtur
þá aðstoðar heislugæslulæknis (áð-
ur héraðslæknis) og annarra aðila,
sem tök eru á. Kostnaður við mat-
vælaeftirlit hefur ekki verið greidd-
ur úr ríkissjóði nema að um hafi
verið að ræða rannsóknir vegna
matvælaeftirlitsins. Hið hefð-
bundna eftirlit hefur verið í höndum
heilbrigðisnefndanna og á kostnað
sveitarfélaganna. Samkvæmt 1. gr.
laga nr. 12/1969 um hollustuhætti
og heilbrigðiseftirlit ber sveitar-
félögum að annast heilbrigðiseftirlit
hvert fyrir sig með þeim undantekn-
ingum, sem sérlög kunna að kveða á
um Slík sérlög eru að sönnu mörg
og er einna getið hér að íraman.
Auk þeirra má nefna, að heilbrigðis-
yfirvöld hafa ekkert eftirlit nieð
hoiiustu útfluttra sjávarafurða né
útfluttra landbúnaðarafurða. Með
yfirstjórn þeirra mála fara sjávar-
útvegsráðuneytið og landbúnaðar-
ráðuneytið. Varðandi setuliðssvæðið
á Miðnesheiði fer utanríkisráðu-
neytið með yfirstjórnina. Slík skipt-
ing hefur að rnargra mati haft i för
með sér misræmi og má segja að
slíkt sé á engan hátt verjanlegt,
nema til komi aukin samvinna
nefndra aðila. Því miður hefur slík
samvinna verið af skornum
skammti og má reyndar segja að í
vissum tilvikum komi lög í veg fyrir
slikt.
Þrátt fyrir ákvæði laga nr.
24/1936 um eftirlit lögreglustjóra
með matvælum og greiðslu ríkisins
á kostnaði við eftirlitið og deilur um
gildi slíkra ákvæða með hliðsjón af
síðar tilkomnum lögum, þ.e.a.s.
lögum nr. 12/1969, hefur eftirlitið
verið í höndum sveitarfélaga og á
þeirra kostnað. Þannig hafa heil-
brigðisnefndir, sem starfa eiga í
hverju sveitarfélagi, annast slíkt.
Þar sem heilbrigðisfulltrúar
starfa annast þeir slíkt eftirlit í
umboði heilbrigðisnefnda og hafa
margir heilbrigðisfulltrúar hlotið
nokkra menntun til slíks, þó mikið
vanti á. Meö hliðsjón af framan-
greindu verður varla annað sagt en
tilvitnuð ákvæði 7. gr. laga nr.
24/1936 séu úr gildi fallin vegna
notkunarleysis og annarrar fram-
kvæmdar heldur en þar er gert ráð
fyrir. Þannig hefur framkvæmd
þessara mála verið í samræmi við
lög nr. 12/1969 um hollustuhætti og
heilbrigðiseftirlit, en samkvæmt
þeim lögum ber ríkisvaldinu ekki að
annast það sem kallað hefur verið
frumheilbrigðiseftirlit, þ.á m. mat-
vælaeftirlit.
Á vegum ríkisins er starfrækt
stofnun, er heitir Heilbrigðiseftirlit
ríkisins. Hlutverk stofnunnarinnar
er að hafa yfirumsjón með heil-
brigðiseftirliti nú í landinu, þ.á m.
matvælaeftirlitinu samkvæmt log-
um nr. 12/1969, heilbrigðisreglugerð
(nr. 45/1972) og þeim ákvæðum
annarra laga ug reglna, er hoílustu-
hætti varða og heiibrigöisnefnduin
ber að sjá um framkvæmd á. sbr.
nánar 4. mgr. 8. gr. laga nr. 12/1969.
Með yfirumsjón er fyrst og fremst
átt við það, að stofnunin fylgist með
þvi hvernig heilbrigðisnefndir
standi að heilbrigðiseftirliti, þ.á m.
matvælaeftiriiti. Nauðsynleg fors-
enda slíkrar yfirumsjónar hlýtur þá
að vera leiðbeinandi starf fyrir
heilbrigðisnefndirnar og fulltrúi
þeirra tii þess að eftirlit sem þetta
verði virkt.
Gert er ráð fyrir því, að stofnunin
geti gripið inn í þar sem heilbrigðis-
nefndir sinna ekki skyldum sínum
og hefur slíkt komið alloft fyrir,
enda hafa sumar sveitarstjórnir
skirrst við að kjósa heilbrigðis-
nefndir þrátt fyrir skýr lagafyrir-
mæli og ítrekaðar beiðnir Heil-
brigðiseftirlits ríkisins þar um.
Þannig hefur stofnúnin beinlínis
þurft að taka að sér áðurneft
frumeftirlit, ekki eingöngu með
matvælum, heldur og annað heil-
brigðiseftirlit. Þetta breytir þó á
engan hátt þeirri meginreglu, sem
er bundin í lögum nr. 12/1969 og
jafnframt venju helguð, að sveitar-
félögum beri að annast slíkt eftirlit.
Ríkisvaldið hefur á hinn bóginn
reynt að koma til móts við sveitar-
félögin til þess að auðvelda þeim
eftirlitið. Árið 1976 tóku til starfa
Matvælarannsóknir ríkisins, sem
frá 1977 starfa samkvæmt sérstök-
um lögum (lög nr. 74/1977). Hér er
um að ræða sjálfstæða stofnun sem
hefur eigin forstöðumann. Hlutverk
stofnunarinnar er m.a. að annast
gerla- og efnafræðilegar rannsóknir
á matvæium fyrir heilbrigðisnefnd-
ir sveitarfélaganna. Eru þessar
rannsóknir algjörlega á kostnað
ríkisins. Auk þess hefur verið varið
á undanförnum áratugum nokkurri
upphæð til þess að st.anda undir
matvælaeftirliti. Af eðlilegum
ástæðum hefur þessi upphæð
minnkað mikið hin síðari ár, eftir
tilkomu Matvælarannsókna ríkis-
ins. I dag eru efnafræðilegar rann-
sóknir stofnunarinnar næstum orð-
in tóm, þar sem fjárveitingar nafa
ekki fengist tíi siiks. Aðrar opinber-
ar rannsóknastofnanir hafa annast
efnafræðilegar rannsóknir sam-
kvæmt beiðni og í samvinnu við
Matvælarannsóknir ríkisins, en slík
verkefni eru algjor viðbótarverkefni
þessara stofnana eins og skilja ber.
Með hhðsjon af þeim tiðindum, sem
öllum eru í fersku rninni, er vonandi
að augu fjárveitingavaldsins opnist
fyrir nauðsyn efnafræðirannsókna á
vegum Matvælarannsókna ríkísins,
en lög gera beinlínis ráð fyrir
slíkum rannsóknum, en við ramman
reip hefur verið að draga til þessa.
Þótt ýmislegt sé hér ógert hefur
það ekki við rök að styðjast, að
ríkisvaldið hafi hér ekkert aðhafst á
undanförnum árum eins og haldið
hefur verið fram í fjölmiðlum.
Heilbrigðisnefndir sveitarfélaganna
hafa notfært sér þjónustu Matvæla-
rannsókna ríkisins mjög mikið,
Haraldur Asgeirsson:
Ilaraldur Ásgeirsson.
mannvirkjum. Algengast er að
alkali-kísilskemmdir komi ekki
fram í síe.vpu fyrr en nún er orðin
tíu ára eða eldri. Framangreind
skýrsla er fyrsta upinherun þess
að alkali kísilefnahvörf séu hér
alvarlegt vandamál í
íbúðarhúsum. og því staðfesting á
hinum illa grun.
Víst er að pennar blaða, eins og
aðrir íbúar þessa lands myndu
lítið vita um orsakir skemmd-
annna ef ekki hefðu notið niður-
staðna Rannsóknarstofnunar
byggingariðnaðarins.
Nánast eru engar aðferðir
þekktar til þess að stöðva alkaii—
kísilefnahvörf og engar þjóðir
hafa við alveg hliðstæðan vanda
Um steinsteypunefnd
Vegna nokkurra ritsmíða sem
birst hafa í blöðum að undanförnu
og valdið gætu misskilningi les-
enda og skert traust þeirra á
störfum Steinsteypunefndar óskar
Rannsóknastofnun byggingar-
iðnaðarins að birta eftirfarandi
greinargerð:
Tilurð
Stoinstcypunoíndar
Að tillögu Rannsóknastofnunar
byggingariðnaðarins setti
Iðnaðarmálaráðherra árið 1967 á
lagggirnar „Nefnd til að kanna
þenslur og þar af leiðandi grotnun
í steinsteypu". Farið var eftir
dönsku forsniði og valdir í nefnd-
ina menn frá helstu ábyrgðar-
aðilum í byggingarstarfsemi í
landinu.
Nefndin leitaði til fjárveitinga-
valdsins um stuðning við starf-
semi sína árið 1967 og 1968 en
varð ekki ágengt. Þá ákvað nefnd-
in að halda áfram störfum sem
sjálfstæður starfshópur, víkkaði
starfsvið sitt, nefndi sig Steiri-
ste.vpunefnd, og hefir skilgreint
rannsóknir sínar og kostað þær
ávallt síðan sjálf við Rannsókna-
stofnun byggingariðnaðarins.
Sórstaða íslands
Störf nefndarinnar og rann-
sóknir hafa þó beinst mest að
alkaliefnahvörfum, enda ineiri
upplýsingaþörf á þeim þætti
steyputækninnar en öðrum.
Sérstaða Islands í þessum mál-
um er mikil. Orsök alkaliþenslu,
sem stundum veldur grotnun í
ste.vpu, er samspil mikils alkali-
magns, virkra fylliefna og stöðugs
raka í steypunni, en alla þrjá
þættina þarf til. Hér á landi eru
hráefni til sementsgerðar þess
eðlis að íslenskt sement verður
óhjákvæmilega alkaliríkt, fylliefni
eru glerkend vegna ungrar jarð-
myndunar og veðráttan er slag-
viðrasamari hér en annars staðar
þekkist.
Rannsóknir okkar og vinnuplön
hafa líka mótast af þessari sér-
stöðu. Við höfum birt niðurstöður
þeirra, einnig í erlendum fagtíma-
ritum og t/rir fjölþjóðlegum
vísindaráðstefnum. Þetta hefur
vakið eftirtekt erlendra fræði-
manna og þess vegna tókst svo til
að margir virtustu vísindamenn á
þessu sviði sóttu ráðstefnu hér
1975, en hún hafði mikil áhrif á
þróun rannsókna okkar.
Ástand útvosgja
Skýrsla um rannsóknir á
steypuskemmdum i íbúðarhúsum
var gefin út um s.l. áramót. Þessi
úttekt sýnir að alvarlegar
skemmdir af völdum alkali-kísil-
efnahvarfa koma nú fram í stein-
steyptum íbúðarhúsum. Við hætt-
unni var varað strax 1963, þegar
mælingar fyrst sýndu að sum
fylliefnin á Reykjavíkursvæðinu
væru virk. Ekkert var þó aðhafst
af hálfu byggingaryfirvalda, enda
voru skemmdir af þessum sökum
taldar ólíklegar í íbúðarhúsum og
óþekktar í heiminum í slíkum
að glíma. Þess vegna verðum við
sjálf að leysa hann.
Skinins vantar
Það brennur á okkur nú að
margmilljarðaverðmæti í íbúðar-
eign okkar eru í hættu, en fyrsta
staðfesting þess að alvarlegar
skemmdir komi fram í íbúðarhús-
um fékkst fyrir rúmum þrem
árum. Ekki er heldur að undra
þótt skemmdir raski sálarró
þeirra sem fyrir þeim verða. Ljóst
ætti því að vera að það er nauðsyn
að auka rannsóknir á þessu sviði,
og ættu a.m.k. tveir sérfræðingar
að sinna þeim eingöngu.
Pozzulanefni
Ekkert
Liparft
Því reynir nú á hvort sama
skilningsleysið muni ríkja hjá
fjárveitingavaidinu og áður, og
tillögur Rannsóknastofnunar
byggingariðnaðarins þá skornar
niður án tillits til verkefna.
Ástandið er nú þannig að þó að
stofnunin gcti rneð eigin tekjum
staðið undir kostnaði við ráðn-
ingu sérfræðings í þessum mál-
um þá er henni óheimilt að gera
það. Þetta er fásinna.
Rannsóknir
og ráðstaíanir
Rannsóknastofnun byggingar-
iðnaðarins lítur svo á að störf
Steinsteypunefndar hafi orðið að
afar miklu gagni við að byggja
upp þekkingu á áhrifum alkali-
efnahvarfa, og því hvernig hægt
sé að draga úr skemmdum af
þeirra völdum.
Ýmsar ráðstafanir hafa líka
verið gerðar til þess að hefta
þennan skaðvald. Má þar t.d. fram
telja beitingu varnaraðgerða í
sambandi við stórframkvæmdir,
eins og Þorlákshöfn og virkjan-
irnar við Búrfell og Sigöldu. Jafn-
fram má benda á það að rann-
sóknirnar hafa leitt í Ijós afar
jákvæð áhrif af blöndum pos-
solanefna í sementið. Áhrif fín-
malaðs líparíts og kísilryks á
þenslu múrstrendinga er sýnt í
eftirfarandi töflu, en til hliðsjónar
eru kröfur nýútgefinnar bygg-
ingarreglugerðar. Járnblendirykið
eykur auk þess verulega styrk-
leika sementsins, og því virðist
kísilryksíblöndun nú hagkvæm-
asta leiðin til þess að sneiða hjá
hættunni. Því ber að fagna að
rannsóknarniðurstöður voru
fengnar, og sementsverksmiðjan
raunar byrjuð á framleiðslu
Múrstrendinifaþensla eftir
ri 1. mán. 3. mán. 6. mán. 1 ár 2. ár
0 0.042 0.150 0.260 0.320
10 0.02B 0.049 0.090 0.150 • —
15 0.005 0.020 0.025 0.044 —
25 0.009 0.017 0.017 0.026 Kísilryk
5 0.011 0.021 0.028 0.062 —
7.5 0.002 0.017 0.023 0.035 —
10 0.02 0.012 0.014 0.021 Kröfur
0.050 0.100