Morgunblaðið - 03.01.1980, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. JANÚAR 1980
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guömundsson.
Fréttastjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, simi 10100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Skeifunni 19, sími 83033.
Áskriftargjald 4.500,00 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 230
kr. eintakið.
Ákvörðun
dr. Kristjáns
Eldjárns
Þorgeirssyni. Myndin er tekin við afhendingu rithöfundastyrksins á gamlársdag. Ljósm.: Emiiia
Forseti íslands, dr. Kristján Eldjárn, hefur skýrt frá þeirri
óbifanlegu ákvörðun sinni, að hann muni ekki gefa kost á sér
til endurkjörs í sumar, þegar þriðja kjörtímabil hans rennur út. Á
þessari stundu er ekki tilefni til að gera úttekt á nær því 12 ára
farsælum ferli dr. Kristjáns í virðulegasta embætti þjóðarinnar.
Hann á enn eftir að gegna þungum ábyrgðarskyldum við þær
erfiðu stjórnmálaaðstæður, sem nú ríkja, þegar ekki hefur tekist
að mynda starfhæfan meirihluta á Alþingi um stjórn landsins.
Að því má leiða rök, að forsetaembættið sé þess eðlis, að ekki
eigi að koma til átaka um menn til setu í því nema brýnar
ástæður krefjist. Það sé skylda þess, sem kjöri tekur, að sitja
meðan heilsa og kraftar leyfa. En þessi krafa er ósanngjörn, því
að hún sviptir þann, sem embættið skipar, frelsi til að ráða eigin
högum og snúa sér að áhugamálum sínum og lifa eðlilegu
fjölskyldulífi á ný í fullu fjöri. Vilji menn hafa órjúfarilega festu
í þjóðhöfðingjaembættinu verða þeir að taka upp arfbundið vald
eins og tíðkast í konungdæmum.
í áramótaávarpi sínu lýsti dr. Kristján Eldjárn ákvörðun sinni
með þessum orðum:
„Langt er nú liðið á þriðja kjörtímabil mitt. Það er áreiðanlega
á vitorði flestra, að ég hef fyrir alllöngu gert það upp við sjálfan
mig að bjóða mig ekki oftar fram til að gegna embætti forseta
íslands. Fyrir nokkrum mánuðum skýrði ég forsætisráðherra sem
þá var, frá ákvörðun minni, svo og formönnum allra stjórnmála-
flokka, enn fremur nýlega núverandi ríkisstjórn. Og nú skýri ég
yður öllum frá þessu opinberlega, staðfesti það sem fáum mun
koma á óvart. Ég neita því ekki að ég hefði óskað að sitthvað hefði
verið í fastari skorðum í þjóðlífinu, nú þegar ég tilkynni þetta til
þess að enginn þurfi að velkjast í vafa. En stundarástand getur
ekki breytt því sem þegar er fastákveðið. Sjálfur tel ég að tólf ár
séu eðlilegur og jafnvel æskilegur tími í þessu embætti og er það
drjúgur spölur í starfsævi manns. Og enginn hefur gott af því að
komast á það stig að fara að ímynda sér að hann sé ómissandi.
Ýmsar persónulegar ástæður valda því að ég æski þess ekki að
lengja þennan tíma, þótt ég ætti þess kost.“
Forseti Islands hefur ríkum skyldum að gegna á pólitískum
úrslitatímum, eins og nú ríkja. Hann veitir stjórnmálamönnunum
umboð til að leita fyrir sér um möguleika á stjórnarmyndun og
forsetinn getur einnig beitt sér fyrir því með afskiptum sínum að
sættir takist milli stjórnmálaforingja. Ákvörðun dr. Kristjáns
Eldjárns breytir engu um frumkvæðisrétt hans og vald í þessu
efni. Hún brýnir stjórnmálamennina í nauðsyn þess að leita
varanlegrar lausnar á ágreiningi sínum, því að varla verður efnt
til nýrra þingkosninga á sama ári og kjörinn er forseti.
Forsetakosningar hafa tvisvar farið fram meðal landsmanna
allra síðan lýðveldið var stofnað. Ásgeir Ásgeirsson var kjörinn
1952 og Kristján Eldjárn 1968, en fyrsti forsetinn, Sveinn
Björnsson, var kosinn af sameinuðu Alþingi á Þingvöllum 17. júní
1944. Bæði 1952 og 1968 urðu allsnörp átök í forsetakosningunum.
Menn skipuðust í fylkingar án tillits til flokksbanda og
frambjóðendur lögðu á það áherslu, að þeir styddust ekki við
einstaka stjórnmálaflokka.
í kosningunum um forseta á þessu ári verður vafalaust sami
háttur á hafður. Frambjóðendur munu snúa sér beint til kjósenda
en ekki bera fyrir sig stjórnmálaflokka, þótt enginn þurfi að efast
um skoðanir þeirra. Þetta er hin eðlilega aðferð í svo
persónubundnum kosningum. Reynslan hefur sýnt, að jafnan
hefur á örskömmum tíma náðst þjóðareining um þann, sem kjöri
náði, þrátt fyrir kosningaátök.
Á forsetaembættið eða meðferð þess valds, sem því fylgir, hefur
aldrei fallið neinn sá skuggi, sem dregið hefur úr sameiningarafli
þess. Auðvitað getur menn greint á um einstakar gjörðir forseta
eins og annarra, því að enginn er óskeikull. En fátt er
nauðsynlegra í þjóðmálum nú um stundir en efla virðingu allra
fyrir þeim stofnunum, sem falið hefur verið æðsta vald í
landstjórninni. Dr. Kristján Eldjárn og frú Halldóra hafa gegnt
vandasömum störfum sínum af þeirri höfðinglegu hófsemd og
alúð, sem vekur bæði traust og virðingu. Þess vegna harma menn
ákvörðun þeirra, en skilja jafnframt að fyrir henni eru gild rök,
sem ber að virða.
Ása Sólveig og Þorgeir
Þorgeirsson hlutu rit-
höfundastyrk útvarpsins
RITHÖFUNDASJÓÐUR ríkisút-
varpsins veitti að venju sinn árlega
styrk í Þjóðminjasafninu á gaml-
ársdag, og var það 24. styrkveiting
sjóðsins síðan 1956 og hafa 53
skáld og rithöfundar notið þeirra
styrkja. Að þessu sinni komu til
úthlutunar tvær milijónir króna,
sem sjóðstjórnin ákvað að skipta
milli tveggja rithöfunda, milljón i
hvors hlut. Styrkinn hlutu Ása
Sólveig og Þorgeir Þorgeirsson.
Jónas Kristjánsson, formaður sjóð-
stjórnar, afhenti þeim rithöfunda-
styrkinn, að viðstöddum forseta
íslands, menntamálaráðherra og
fleiri gestum.
Ása Sólveig sagði í stuttu spjalli
við fréttamann Mbl. að viðurkenn-
ingin gleddi sig mest, og auðvitað
væri gott að fá slíka fjárhæð. Hún
vonaðist til að geta ferðast fyrir það
fé og séð sig um á komanda sumri.
Leikrit eftir Ásu Sólveigu, Gæfu-
smiður, var flutt í útvarpinu á sl.
ári, og hún sagði að svo vildi til að
hún væri nú byrjuð að vinna að
leitriti sem hentaði fyrir útvarp og
væntanlega verður tilbúið til flutn-
ings á þessu ári. En nýlega hefur
Ása Sólveig, sem kunnugt er, sent
frá sér skáldsöguna „Treg í taumi".
Þorgeir Þorgeirsson svaraði því
til í hálfkæringi að hann mundi
líklega helst nota styrkinn til að
láta gera við tennurnar í sér. í
Þjóðleikhúsinu er byrjað að æfa
leikritið Smalastúlkan og útlagarnir
eftir Sigurð Guðmundsson, sem
Þorgeir hefur umskrifað. — Leik-
húsið er annað í dag og með aðra
möguleika, útskýrði Þorgeir. En
þetta leikrit Sigurðar hefur aldrei
áður verið sýnt.' Þorgeir hefur verið
mikið í snertingu við Sigurð Guð-
mundsson og það sem honum við-
kemur. En hann hefur verið að
skrifa skáldsögu, upp úr heimildum
frá 19. öld, sem að einhverju leyti er
unnin upp úr sögu Sigurðar Guð-
mundssonar. Hversu mikið kvaðst
hann ekki vita á þessari stundu. En
hann hefur notað gögn um Sigurð og
kringum hann. Sögunni hugðist
hann koma út í hitteðfyrra og aftur
á sl. ári og kvaðst nú vonast til að
ljúka henni á árinu, sem er að byrja.
Boðskapur
bókmenntanna
í ræðu sinni við afhendingu rit-
höfundastyrksins fjallaði Jónas
Kristjánsson um boðskapinn sem
bókmenntirnar flytja og sagði m.a.:
„Allar bókmenntir hafa einhvern
boðskap að flytja, eða að minnsta
kosti eitthvert ætlunarverk. Sum
skáldverk gleðja okkur og kæta,
önnur vekja okkur harm í hjarta; en
þau hafa líka sitt góða ætlunarverk,
þau eiga að hreinsa okkur í eldi
þjáninganna eins og Aristóteles
talar um, vekja samúð okkar og
meðaumkun, kenna okkur að þjást
með hörmungafólkinu.
Og lífsins kvöð og kjarni er það að
líða,
og kenna til í stormum sinna tíða,
segir Stefán skáldbóndi í Alberta.
Ef skoða skyldi íslenskar bók-
menntir frá þessu sjónarmiði,
hyggja að meginstraumum í boð-
skap þeirra,, þá ætla ég að þeim
mætti skipta í þrjá aðalflokka eða
tímaskeið. Boðskapar eða prédikun-
ar gætir að sjálfsögðu misjafnlega
mikið í einstökum verkum, og sum
verk falla algerlega utan við aðal-
flokkana.
Skrifletur okkar og bókmenning
kom með kristinni trú, og það fer
því eftir málefnum að sá boðskapur
sem mest gætir í bókmenntum
okkar fyrir öndverðu, og síðan um
margra alda skeið, er kristilegur
trúar- og siðaboðskapur. Stundum
er um að ræða bein trúarrit: prédik-
anir og bænir, kaþólsk dýrlingaljóð
og lúterska sálma. En jafnvel í
fornsögum okkar, sem gerast á
heiðnum tíma, er hálfdulinn kristi-
legur undirstraumur.
Á öndverðri 19. öld kom róm-
antíska hreyfingin í bókmenntum,
og með henni hugsjón um endur-
heimt eða endurreisn hins forna
sjálfstæðis. Nú tóku skáldin að
yrkja lofsöngva um náttúru lands-
ins og hetjur þjóðarsögunnar. Segja
má að þessi þjóðlegi þáttur bók-
menntanna sé ekki enn með öllu
útafdauður, þótt liðið sé hátt á aðra
Flugeldum
fyrir um 700
þúsund stolið
AÐFARANÓTT gamlársdags var
brotizt inn í flugcldasölu íþrótta-
félagsins Leiknis við Vesturberg
og stolið flugeldum að söluverð-
mæti um 700 þúsund krónur.
Nokkrir piltar reyndust vera
þarna að verki og náðist í þá áður
en þeir höfðu sent alla flugeldana
á loft og komst því mikið af þeim
til skila aftur.
öld síðan Bjarni Thorarensen hóf að
yrkja sín rómantísku ættjarðarljóð.
Þetta kemur nú helst fram sem
opinskár eða táknrænn andróður
gegn bandaríska setuliðinu í
Keflavík. Skoðanir eru nokkuð
skiptar um það hvert gagn dátar
þessir geri okkur meðan tórir á
friðartýrunni í okkar heimshluta, og
jafnvel álitamál hvort þeir mundu
færa okkur blessun ef styrjöld
stórþjóða færi að geisa í kringum
okkur. En ekki er þá Keflavíkurliðið
með öllu gagnslaust úr því að það
viðheldur nokkurri íslenskri þjóð-
erniskennd og vekur skáldin til
þjóðlegra yrkinga.
Þriðja og síðasta meginhreyfing
íslenskra bókmennta kom upp á
síðara hluta 19. aldar með svokall-
aðri raunsæisstefnu eða realisma.
Helsti boðberi hennar á Norður-
löndum og mikill áhrifavaldur hér á
landi, beint og óbeint, var Daninn
Georg Brandes. Nú skyldu bók-
menntirnar vera „þjóðfélagslegar",
skáld og rithöfundar áttu að brjóta
til mergjar vandamál samtímans,
stinga á meinsemdum, opna glugga
og hleypa inn hreinu lofti. Vitanlega
er ekki í bókmenntum óslitinn ferill
frá raunsæisstefnu 19. aldar til
vorra daga, en þar var upphafið, þar
liggja rætur margra þeirra hreyf-
inga sem nú leiða rithöfunda og
rýnendur um víða veröld. Enn
lengra að baki er sú sælutíð þegar
menn gátu skrifað bækur sínar án
meðvitundar um ákveðna stefnu,
ákveðinn tilgang, þegar menn gátu
lesið skáldrit sér til skemmtunar
eða fróðleiks án þess að gera sér
rellu af boðskapnum — nema þá
rétt einstaka sinnum. Nú ætlast
menn til þess eða vænta þess að
allar bækur séu pólitískar. Nálega
við hverja línu spyrja menn sjálfa
sig: Hvert er manneskjan að fara?
Hvaða áróður býr nú á bak við
þetta? Og ef áróðurinn er ekki á
réttu línunni þá er bókin vegin og
léttvæg fundin. En hitt er þó
algengara, sem betur fer, að menn
leiti jórturs við sitt hæfi og hvort
falli vel að öðru, lesmál og lesandi.
— Og eldri bókmenntir svo sem
Islendingasögur, sem ritaðar voru
mörgum öldum áður en „bók-
menntaboðskapurinn“ og „þjóðfé-
lagsrýnin“ var fundin upp, þær
hljóta nú að lúta valdi kennisetn-
inganna. Þær eru ekki lengur heim-
ildir um íslenskt mannlíf á 10. og 11.
öld, heldur endurspeglun þjóðfé-
lagsihs á þeim tíma er þær voru
færðar í letur, á 13. og 14. öld —
jafnvel áróðursrit í mannlífsbaráttu
ritunartímans.“