Morgunblaðið - 11.11.1980, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 11. NÓVEMBER 1980
Mótunartími
unglings
Ólafur Gunnarsson:
UÓSTOLLUR.
Iðunn 1980.
Ljóstollur er verðugt framhald
þeirrar á margan hátt markverðu
skáldsögðu sem Ólafur Gunnars-
son sendi frá sér fyrir tveim árum:
Milljón prósent menn. Með fram-
haldi er átt við höfundarþroska
sem Ljóstollur er til vitnis um.
Bækurnar eru að vísu innbyrðis
tengdar, en hvor um sig sjálfstætt
listaverk.
Ólafur Gunnarsson er gæddur
ríkri frásagnargáfu sem er um
margt óvenjuleg. Hann hefur yndi
ólafur Gunnarsson
af að segja lesandanum frá fólki
sem er sérkennilegt eða lendir í
ævintýrum. Frásögnin er án mála-
lenginga og heimspekilegra þanka.
Ólafur fellur hvergi í þá gryfju
alvisku sem sumir samtímahöf-
undar eru veikir fyrir og hamast
við að leiðbeina lesendum sem að
þeirra viti eru náttúrlega heimsk-
ari en Rithöfundurinn með stórum
staf.
Með þessari lýsingu er reynt að
koma orðum að því að skáldsögur
Ólafs Gunnarssonar séu skemmti-
legar aflestrar. En þær eru líka
vel og skipulega skrifaðar, einkum
Ljóstollur sem að minni hyggju er
með heilsteyptari sögum sem
komið hafa frá ungum íslenskum
Leiðrétting
FRAMKVÆMDASTJÓRI íscargo,
Kristinn Finnbogason, bað Mbl. að
koma eftirfarandi á framfæri
vegna fréttar í gær um væntanleg
flugvélakaup fyrirtækisins: Að
fengnum upplýsingum frá Boeing
verksmiðjunum ákvað Iscargo að
kaupa ekki B—737 þotu, en flugþol
hcnnar er 1250 mílur og vegalengd
nilli íslands og Ilollands 1140
nílur. Tclur Iseargo þotu af þess-
gerð því ekki henta á þessari
ideið 1 g ákvað að snúa sér að
irri 'I. Það sé ekki staðhæf-
verk iðjanna ,.ð vélin hæfi
). n aftsla-'ium: eins og
í fr heldur
■rð. argo
>ki kkjur í
í juðbergi...
: \D slæddust nokkrar prentvill-
í samtal Mbl. við Guðberg
Ik rgsson sl. sunnudag:
...einsog mannæta skæri
stykki úr holdi sínu og æti það“
varð „eins og mannæta skæri
stykki úr holdi mínu og æti það“;
„)>að nær ekki vitsmunum, það
nær ekki sköpun“ varð „það nær
ekki vitsmunum, það nær ekki
sköpum“; „Af hverju þýðirðu ekki
eitthvað ferskara" varð „Af
hverju þýðirðu ekkert ferskara".
Ennfremur urðu nokkrar
minniháttar prentvillur, og aug-
ljósar.
höfundi lengi. Með Ljóstolli er
Ólafur Gunnarsson orðinn einn
þeirra höfunda sem menn hljóta
að verða mjög forvitnir um.
Ljóstollur sver sig í ætt Reykja-
víkurlýsinga í skáldsögum. Sagt er
frá Stefáni, unglingi sem vinnur í
timburverksmiðju þar sem faðir
hans er verkstjóri. Það er einkum
samskiptum Stefáns við vinnufé-
lagana sem lýst er en einnig
heimilislífi hans. Móðir Stefáns
liggur fyrir dauðanum á spítala,
systirin Helga sér um heimilið og
við sögu koma Tommi, maður
hennar, Svavar, móðurbróðir Stef-
áns og fleiri. í upphafi sögunnar
Bðkmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
kynnumst við kvíðafullum ungl-
ingi sem veit að hans bíður ekkert
sældarlíf í verksmiðjunni. Það
kemur líka á daginn að hann fær
að reyna margt og verður mikið á
sig að leggja til að hopa ekki af
hólmi.
Kallarnir í verksmiðjunni eru
nefndir nöfnum eins og Meistar-
inn, Hangikjötið og Hálfvitinn.
Þeir gera það sér til dægrastytt-
ingar að níðast hver á öðrum með
alls kyns uppátækjum og hrekkj-
um og orðbragðið er ekki beinlínis
það sem notað er í stássstofum.
Einkum eru kynferðismálin þeim
ofarlega í huga. Stefán, sem er á
því skeiði þegar flest snýst um
kynlíf verður auðveldur skot-
spónn. Þegar hann er ekki að
hlusta á masið í köllunum dreymir
hann vakandi og sofandi um
ofsafengið ástalíf og stundar
sjálfsfróun. Helga systir hans
vekur löngun hans og hann verður
vitni að því að hún er beitt
kynferðislegu ofbeldi. Hann kynn-
ist nýjum starfsmanni í verk-
smiðjunni, Sveitamanninum, sem
gerist afreksmaður í íþróttum.
Þau kynni verða til þess að Stefán
fær áhuga á íþróttum, en leiðir
þeirra vina skilja þegar Sveita-
maðurinn er kominn innundir hjá
kvenþjóðinni og hefur ekki tíma
til að umgangast vin sinn. Siggi-
Súpermann fer að vinna í verk-
smiðjunni, verður um skeið vinur
Stefáns en skortir þrek til að lifa í
hinum kaldrifjaða heimi vinnufé-
laganna í timbrinu og bugast
algjörlega. Stefán aftur á móti
samlagast smám saman umhverf-
inu og sigrast á minnimáttar-
kenndinni. Ljóstollur greinir
þannig frá þeim mótunartíma sem
unglingar þurfa að ganga í gegn-
um til að teljast fullgildir menn.
Ekki er reynsla allra jafn mis-
kunnarlaus og hjá Stefáni, en
margir geta greint frá hliðstæð-
um.
Liklega finna einhverjir lesend-
ur að því að hofunduriun sé um of
nærgöngull við persónur sínar,
einkum furðu bersögull hvað varð-
ar þanka Stefáns um sína nán-
ustu. Það má vel vera að sagan sé
ýkjukennd að mati sumra, en gæta
verður þess að Ólafur Gunnarsson
er ekki að draga upp fegraða
mynd mannlífsins heldur freistar
hann þess að kafa dýpra en
almennt gerist og svífst þá einsk-
is.
Mestu skiptir að Ólafi Gunn-
arssyni hefur tekist með Ljóstolli
að sýna hugarheim unglings eins
og hann getur svo sannarlega
verið og gerir það af listrænum
þrótti í mjög læsilegri skáldsögu.
Reykjavíkurlýsingin er að sama
skapi trúverðug. Eitt skýrasta
dæmið er eltingarleikur Stefáns
við einn mannanna sem svivirti
systur hans.
Bðkmenntlr
eftir ÆVAR
R. KVARAN
Gunnar Dal:
GÚRÚ GÓVINDA,
skáldsaga.
Útg.: Víkur-
útgáfan,
1980.
„Ekkert val í lífinu kemst undan
áhrifum þess hverjum augum per-
sónuleikinn lítur örlög sín og
dauða. Þegar allt kemur til alls er
það skilningur okkar á dauðanum,
sem ákveður svörin við öllum þeim
spurningum sem lífið leggur fyrir
okkur. Af þessu leiðir nauðsyn
þess að búa sig undir hann.“
Svo mælti Dag Hammarskjöld,
framkvæmdastjóri Sameinuðu
þjóðanna. Ef hann hefði talið að
dauðinn væri endir alls, hefðu
þessi orð hans verið óþörf.
Öll stöndum við í mikilli þakk-
arskuld við læknavísindin sem
sífellt berjast við að finna upp ný
lyf gegn hættulegum sjúkdómum
og lengja þannig líf okkar. Ennþá
kenna þessi merku vísindi þó, að
einstaklingurinn hætti að vera til
þegar hann deyr. Það gr ömurleg
hugsun, þó ekki nema frá því
sjónarmiði, að þá er heldur ekkert
réttlæti til í tilveru mannsins. Og
hætt er við, að það sé einmitt þessi
skoðun læknavísindanna sem
hvetji ýmsa menn til þess að beita
aðra hiklaust hinu hryllilegasta
óréttlæti; sölsa undir sig eignir
þeirra, beita l>á hvers konar
ofbeldi og verða þeim jafnvel að
bana. Þessir menn telja, að til
reikningsskila komi aldrei, því
dauðinn bindi hvorteðer endi á
allt saman.
En er nú þessi hættulega skoðun
sannleikanum nnkvæm? Þótt
undarlegt megi virðast eru það
einmitt þeir sem eru að deyja sem
skapa sterkustu andmælin gegn
þessari kenningu læknisfræðinn-
ar.
Hvers verða menn varir þegar
þeir deyja? Hvað sér hinn deyj-
andi við lokin? Er dauðinn í
skilningi hins deyjandi útþurrkun
eða nýtt upphaf?
Það skal fúslega viðurkennt að
flestir sjúklingar virðast líða inní
meðvitundarleysið án þess að
verða varir við það. En svo eru
bara aðrir sem eru bersýnilega
með fullri vitund til loka og
segjast „sjá“ inní það sem fyrir
handan er og geta skýrt frá
þessari reynslu sinni áður en þeir
gefa upp öndina.
Þetta fólk sér látna ættingja og
vini. Það sér sumt mikilmenni
trúarbragðanna. Það sér ójarðn-
eskt umhverfi sem einkennist af
birtu, fegurð og mjög sterkum
litum. Og þessari reynslu fylgir
algjör breyting til batnaðar á
líðan viðkomandi.
Þessum sýnum fylgja ró, friður,
upphafning og trúarlegar tilfinn-
ingar. Sjúklingarnir hljóta fagran
dauða, þvert á móti hinni venju-
legu deyfð, drunga og ömurleik
sem almennt er búist við þegar
fólk deyr. Það er einnig athyglis-
vert um þá sem ekki sjá neinar
sýnir, að þeir verða engu síður
varir við þessa stórkostlega já-
kvæðu breytingu á líðan sinni,
sem meðal annars lýsir sér í því að
Saf n og saga
SAGNFRÆÐISTOFNUN Háskól-
ans hefur nýverið sent frá sér þrjú
smárit:
Þjoðskjalasafn íslands. Ágrip af
sögu þess og yfirlit um heimilda-
söfn þar heitir hið fyrsta og er
eftir Sigfús Hauk Andrésson
skjalavörð. Skiptist það í þrettán
kafla, auk heimildaskrár. Ritið er
88 blaðsíður, þéttprentaðar, mála-
lengingar engar og því yfrið efni
saman dregið. Höfundur er hnút-
um kunnugastur í Þjóðskjalasafni
og því manna dómbærastur á
efnið. Fyrst gerir hann grein fyrir
upphafi Þjóðskjalasafnsins og
rekur sögu þess í stórum dráttum
en útskýrir síðan hversu það er
samsett, hvaðan því berast aðföng
og hverju því þer að taka við.
Kveður hann þetta vera »í fyrsta
sinn, sem út er gefið yfirlits- og
leiðbeiningarit um Þjóðskjalasafn
íslands í heild. En slík kynn-
ingarrit þykja sjálfsögð víða er-
lendis.*
Eins og kunnugt er kreppir nú
mjög að Þjóðskjalasafninu í
Safnahúsinu gamla. Talað hefur
verið um að safnið fái allt húsið til
sinna nota jafnskjótt sem þjóðar-
bókhlaðan fyrirhugaða rísi af
grunni. En forráðamenn safnsins
telja það skammgóðan vermi,
safnið muni þegar þurfa stærra
húsnæði ef það eigi að geta rækt
hlutverk það sem því er ætlað. En
nú er bygging þjóðarbókhlöðu ekki
einu sinni í sjónmáli. »Það eru
þess vegna,« segir Sigfús Haukur,
»allar horfur á því, að hundrað
ára afmæli Þjóðskjalasafnsins, 3.
apríl 1982, líði án þess að það hafi
jafnvel öðlazt þá bráðabirgðaúr-
lausn á húsnæðisvanda sinum að
fá allt Safnahúsið fyrir starfsemi
sína.«
Skrift, skjol og skjalasöfn.
Ágrip af skjalfraði heitir annað
ritið í ritröðinni, höfundur Svein-
björn Rafnsson. Hann hefur und-
anfarið kennt skjalfræði við Há-
skólann og segir í formálsorðum:
»Engin kennslubók eða fræðirit
var til á íslensku um efnið og því
lét ég fjölrita nokkur atriði til
bráðabirgða.*
Bók Sveinbjörns Rafnssonar er
að flestu leyti byggð upp sem
kennslubók. Þar eru hugtakaskýr-
ingar, sérstakur kafli um skrift,
annar um skjöl og þriðji um söfn
— nauðsynleg handbók fyrir
hvern þann sem hyggst nota (þó
ekki sé nema lesa) gömul skjöl og
handrit. Nokkur skriftarsýnishorn
fylgja. Sveinbjörn upplýsir að »um
og upp úr 1830 eru a.m.k. þrenns
konar skrifletur kennd börnum
hér á landi: settletur (gotneskt),
kasthönd (latnesk) og fljótaskrift
Bðkmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
(gotnesk)... Latínuskriftin varð
síðar ofan á og fer varla á milli
mála að þar átti ritið „Nýársgjöf
handa Bornum frá Jóhanni Hall-
dórssyni”, Kaupmannahöfn 1841,
mikinn hlut að máli« Hinar eldri
skriftargerðir eru svo frábrugðnar
nútíma skrifletri að maður verður
naumast læs á þær fyrr en eftir
nokkra þjálfun. Þar að auki var
stafsetning jafnan á reiki fyrr á
öldum og alltént venilega öðruvísi
en nú tíðkast sem torveldar lest
urinn enn frekar. F>. * ðistörf með
gömul frumgögn ;>• heimildum
krefjast því fyrst alls lestrarkunii-
áttu á gamlar leturgerðir.
Sveinbjörn segir að »hjá sumum
þjóðum er nýöld eða síðari aldir
stundum kallaðar akta- eða
málskjalatímabil« Ætli við Is-
lendingar höfum aldeilis farið
varhluta af því!
Þriðja ritið í þessu Ritsafni
Sagnfræðistofnunar er svo Sex
ritgerðir um herstöðvamál eftir
stúdenta í sagnfra'ði við heim-
spekideild Háskóla íslands.
Gunnar Karlsson getur þess í
formála að ritgerðirnar hafi orðið
»til í námskeiði í sagnfræði í
heimspekideild Háskólans á vor-
misseri 1979« Að mínum dómi eru
ritgerðir þessar nokkuð misjafnar,
bæði að heimildagildi og frágangi,
sumar hlutlægar og vel frambæri-
legar, aðrar nær því að vera
dagblaðaefni, hugleiðingar um
ástand á líðandi stund. Ég hygg að
Þorsteinn Þórhallsson hitti nagl-
ann á höfuðið í ritgerðinni Búnað-
ur og tilgangur herstöðvarinnar
er hann segir að »á sjötta ára-
tugnum hafði herstöðin aðeins
pólitískt gildi. Engin ógn stafaði
af rauða hernum á N-Atlantshafi.
Eftir 1960 hélt sovéski flotinn
innreið sína suður á Atlantshaf
frá flotastöðvum á Kolaskaga og í
kjölfar hans könnunar- og eftir-
litsflugvélar. Herstöðin í Keflavík
gegnir miklu hlutverki í að fylgj-
ast með þessum flota, ekki síst
kjarnorkukafbátunum ... Ef bar-
ist er um N-Atlantshafið þá er
líka barist um ísland,« segir
Þorsteinn.
Hermál og varnarlið er hér enn
stórpólitískt mál og eitthvert allra
viðkvæmasta tilfinningamál í ís-
lenskri pólitík síðasta aldarfjórð-
unginn. Ekki er því við að búast að
það sé allt orðið »saga« í þeim
skilningi að heimildir liggi hvar-
vetna á lausu og menn geti vegið
það og metið hlutdrægnislaust
eins og hverja aðra liðna tíð. Fátt
nýtt kemur því fram í ritgerðum
stúdentanna, enda varla við slíku
að búast þar sem hér er nánast um
æfingaverkefni að ræða.
Ritstjóri Ritsafns Sagnfræði-
stofnunar er Jón Guðnason. Hann
segir að a'tlunin sé »að kennarar
og stúdentar í sagnfræðj leggi til
efni þessarar ritraðar, en jafn-
framt var ákveðið að leita til
annarra um efni, sem ávinningur
væri að fá til birtingar.« Ritstjór-
inn segir að ekki sé ætlunin að
keppa við Sogu , ársrit Sogufélags
heldur að prenta efni »sem Saga
léti liggja hjá garði eða hefði ekki
rúm fyrir.«
Mér sýnist ritröðin fara af stað
í samræmi við fyrirheit ritstjór-
ans, efni það, sem birt hefur verið,
er á þrengra sviði en ritgerðir
þær, sem Saga birtir að jafnaði.
Hér er semsé á ferðinni sérfræði-
iegra efni fyrir takmarkaðri hóp
fræðimanna, að minnsta kosti í
tveim bókanna. Þetta er því tæp-
ast efni fyrir hinn almenna les-
anda. En almenningur hefur samt
áhuga á að fylgjast með því sem
fram fer í Háskólanum og því tel
ég sjálfsagt að þessara rita sé að
nokkru getið.
Gunnar Dal
Þessi bók er ekki
reist á sandi