Morgunblaðið - 15.03.1981, Blaðsíða 26

\
26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. MARZ 1981
Nlyndllst
eftir BRAGA
ÁSGEIRSSON
Það telst fátítt, að sýningar
komi undirrituðum svo mjög á
óvart og sýning sú, er um þessar
mundir og fram að páskum, stend-
ur yfir að Kjarvalsstöðum. Hér er
um að ræða verk nokkurra mynd-
listarmanna er þeim hjónum
Grethe Harne og Ragnari Ás-
geirssyni áskotnaðist um dagana.
Aðallega söfnuðu þau hjónin
myndum eftir Jóhannes Kjarval
enda tengdist Ragnar vináttu-
böndum við hann á unga aldri og
mun hafa haft mikla trú á hæfi-
leikum hans frá öndverðu. Inn í
myndina koma einnig allmörg
verk eftir Gunnlaug Scheving og
Höskuld Björnsson, þrjár myndir
eftir Guðmund frá Miðdal, allar
mjög mistækur í listsköpun sinni,
en myndir hans eru hlýjar og
innilegar líkt og maðurinn sjálfur
kom mér fyrir sjónir, svo sjaldan
sem hann varð á vegi mínum.
Höskuldur mun hafa verið heilsu-
tæpur og það kom fram í myndum
hans m.a. í óþarfa varkárni og
vantrú á eigin getu, — eða svo
kom mér það fyrir sjónir.
Hlutur Gunnlaugs Schevings er
merkilegur því að hér kemur það
fram sem ég vissi ekki áður, að
hann hefur um skeið verið undir
sterkum áhrifum frá norsku mál-
urunum Ludvig Karsten og
Ekivard Munch. Um áhrif Christi-
an Krogh og franska málarans
Bastien Lepage vissi ég áður, en
eitt er hér mikilvægast og það er,
að Gunnlaugur þróaði sinn eigin
stíl er fram liðu stundir svo sem'
fram kemur á sýningunni.
Mynd Ásgrims Jónssonar „Frá
Hornafirði" er gullfalleg í fersk-
leika sinum og fleiri ágætar
myndir eru eftir hann. Myndir
Guðmundar Einarssonar frá Mið-
dal eru lítið frábrugðnar því sem
maður þekkir frá hans hálfu og
gerðar í Þýskalandi árið 1923, ein
mynd eftir Grétu Björnsson, tvær
myndir eftir danann Johannes
Larsen og ein málmstunga eftir
sjálfan Rembrandt, sem frú
Grethe Harne kom með í búið.
Ég kann lítið frá þeim hjónum
að segja umfram það er þegar
hefur komið fram í fjölmiðlum.
Þekkti þau ekki persónulega, en
mér var oft sagt frá Ragnari og
miklu safni hans af myndverkum
nokkurra listamanna. Svo merki-
lega vill tii að mér áskotnaðist
fyrir rúmu ári lítil mynd úr
safninu eftir Kjarval, gerð á safni
í Róm árið 1923 og er af guðsmóð-
urinni með barnið.
— Aldrei datt mér í hug að safn
þeirra hjóna væri jafn merkilegt
og fram hefur komið, og raunar
hámenningarlegt á allan hátt.
Væri mikill skaði ef ekki yrði
tekin saman bók um þetta ein-
stæða safn því að hún yrði gull-
falleg heimild um þessa listamenn
og jafnframt fagur minnisvarði
um þau hjónin.
— Frá mynd af þeim hjónum í
sýningarskrá, sem mér hefur orðið
starsýnt á, stafar fágæt heiðríkja
og innileiki, einhver óútskýranleg
samsemd, nánd, friður og um-
byggja — líkt og flesta innst inni
dreymir um lífsförunaut og fé-
laga, hvað sem nútímalegri út-
hverfu og kennisetningum líður.
Hér var ekkert venjulegt fólk á
ferð og það er líkast sem að sá
hugblær streymi frá myndinni, að
það hlyti að marka djúp spor á
lífsleið sinni yrði auðnan þeim
hliðholl um langlífi og góða heilsu.
En hér er verið að segja frá
myndasafni hjónanna en ekki
þeim sjálfum, listamönnunum er í
hlut eiga og myndum þeirra.
Að fara að tíunda sýninguna í
heild og minnast á hrifmikil verk
yrði mikið lesmál enda uppgötvar
maður eitthvað nýtt við hverja
heimsókn og það er sama hve oft
maður lítur þangað inn. Gesturinn
heldur jafnan ríkari á brott.
Ekki hef ég áður séð betra
samsafn mynda eftir Höskuld
Björnsson og þykir mér það koma
vel fram sem ég hefi drepið á áður,
að hér var og er um vanmetinn
listamann að ræða. Höskuldur var
vatnslitamynd Grétu Björnsson
frá 1935 ber glögg einkenni lista-
konunnar. Tréristur Johannes
Larsen (frá 1930), sem nefndur
hefur verið „mesti fuglamynda-
málari á Norðurlöndum" eru ein-
staklega fallegar og vel útfærðar.
Málmstungumynd (radering)
Rembrandts stendur fyrir sínu
svo sem vænta má og er skemmti-
legt innlegg í þetta safn.
— Á sýningunni eru sýnd bréf
og bækur er fjaila um samskipti
Ragnars við suma listamennina en
þó aðallega Höskuld og Kjarval,
en svo eru þar einnig bréf frá
Einari Jónssyni myndhöggvara og
Johannes Larsen. Jólakort Hösk-
ulds til Ragnars eru mettuð
skreytikenndri sköpunargleði og
innileika og hlýtur það að vera
einstök tilfinning að fá slíkar
gersemar frá myndlistarmönnum.
Myndir Jóhannesar Kjarvals
eru langsamlega fyrirferðarmest-
ar á sýningunni og margar hrein-
ustu perlur. Margt kemur hér nýtt
fram, er maður hefur ekki séð
áður né vitað um t.d. áhrif frá
Cézanne í einni lítilli blárri mynd
,Undirheimar“ (87). Þá staðfestir
sýningin, að Kjarval var mestur
snillingur islenzkur er haldið hef-
ur á rauðkrít, stemmningarnar er
hann framkallar með þessum erf-
iða tjámiðli eru oft með ólíkindum
magnaðar. Á sýningunni kemur
einnig fram hin ótrúlega breidd í
list og myndhugsun þessa mikla
„artista" íslenzkrar myndlistar og
gefur hún þó hvergi tæmandi
hugmynd hér um, — myndskáld er
sannarlega réttnefni á þessum
listamanni. Hér kemur það svo
fallega fram, sem Matisse sagði
eitt sinn: „að hin teiknandi hönd
væri framlenging sálarinnar".
Bréf Kjarvals vekja upp for-
vitnilegar spurningar og djúpar
hugleiðingar. — Hver var þessi
maður, Jóhannes Sveinsson
Kjarval eiginlega í raun réttu?
Það væri tvímælalaust mikið verk
og vandasamt að sálgreina per-
sónu hans. Skyldu nokkrir núlif-
andi vinir hans geta skilgreint
manninn rétt? Ekki veit ég það, en
hitt er ég jafn fullviss um, og það
er, að fæstir gerðu og gera sér
grein fyrir því hver Kjarval var í
Höskuldur Björnsson: „Bliki“ 1942
Guðmundur Einarsson frá Miðdal: „Hrafnaþing“ 1923
innsta eðli sínu. Hann var vísast
ekki sá, sem hann vildi, að aðrir
héldu hann vera. Menn vita að
hann var áhrifamikill leikari til
orðs og æðis. Líkja má atferli hans
og hegðan frá degi til dags við það
sem nýlistamenn nefna gjörninga
í dag. En þetta var allt svo miklu
stórbrotnara hjá Kjarval, frum-
legra, upprunalegra. Hann var
enginn sendifulltrúi erlendra
kenninga í hegðan sinni, en hann
hefði getað troðið upp í hið
óendanlega með þá frumlegustu
og mögnuðustu gjörninga er hægt
er að giska á og framkalla í huga
sér.
Þeir, sem þekktu Kjarval best
og voru samferðamenn hans frá
fyrstu tíð, svo sem Guðbrandur
Magnússon og Ragnar Ásgeirsson,
eru báðir horfnir og þó þeir væru
ofar moldu í dag væri vafasamt að
þeir fengjust til þess að segja frá
hinum rétta og slétta Kjarval.
Frekar að þeir hefðu ýtt enn
frekar undir goðsögnina.
Gömlu bréfin Kjarvals segja
okkur, að hér hafi verið á ferð
mjög heilbrigður og eðlilegur
maður, gæddur ríku ímyndunar-
afli og fágætu skopskyni. Hann
var vel ritfær og hafði gaman af
að bregða á leik í málfari, —
bréfin geisla af metnaði og lífs-
þorsta og stórhuga ungmennis er
þorði að takast á við mikla hluti,
— setja markið hátt.
Listamenn eru yfirleitt ákaflega
eðlilegir menn en í mörgum tilvik-
um opinskárri og hleypidómalaus-
ari, — það gerir starf þeirra
eðlilega, svo og hin opnu sam-
skipti við mannfólk og náttúru.
Þeir þurfa á mikilli þekkingu að
halda á öllum hlutum til þess að
vera yfirleitt færir um að miðla og
skapa.
Nú ætla ég mér hreint ekki þá
dul, að svipta goðsögninni af
Kjarval, hann er og verður ná-
kvæmlega jafn stór og í raun
miklu stærri en í ljós kemur og
hann var mjög andlega heilbrigð-
ur maður en með fjölþætta hæfi-
leika, m.a. hæfileikann til að gera
sig skrítinn og furðulegan í augum
fólks, sem oft var þó einungis þörf
hans á tilbreytingu í grámósku og
andleysi hvunndagsins. Spurning-
in er hvort hann hafi máski smám
saman samsamast þessum leik-
araskap sínum ...
Hvernig skyldu íslendingar hafa
tekið þessum manni ef hann hefði
ekki verið snillingur í því að vekja
á sér athygli með ótal kostulegum
uppátækjum, — greinum í dag-
blöðum sem fæstir skildu en allir
lásu sér til gamans og hentu á
lofti. í gegnum þessa gjörninga
sína var hann orðinn óumdeilan-
legur furðufugl og meistari meist-
aranna í íslenzku málverki í hug-
um almennings án þess að fólk
gerði sér neina rellu út af því,
hvað málaralist eiginlega væri í
eðli sínu.
Hefði fólk tekið þessum manni
jafn vel á ferðalögum hans um
landið ef hann hefði ekki vakið
forvitni þess og samúð um leið.
Var ekki hegðan hans í ætt við
flakkarana og farandskáldin, eins
og þau gerðust skemmtilegust?
Kjarval vissi sig standa á mörkum
gamals og nýs tíma, að mikil teikn
væru í lofti og að í hönd færu
tímar framfara og tæknibyltinga í
mannheimi, — og þurfti hér enga
getspeki né forvitri til.
Þeir myndlistarmenn, sem ekki
voru gæddir þessum leikrænu
hæfileikum Kjarvals kusu að
hasla sér völl erlendis. Ásgrímur
var gulltryggður frá upphafi sem
fyrsti brautryðjandinn. Kjarval
kaus þó að hasla sér völl í
heimalandi sínu þótt hann þyrfti
að berjast með öllum tiltækum
ráðum og meðulum fyrir tilvist
sinni.
Jóhannes Kjarval reit ekki ein-
ungis munaðarfull og skemmtileg
bréf heldur sendi hann einnig
greinar heim og langar mig til að
birta útdrátt úr einni er birtist í
ísafold þánn 8. apríl 1916 27. tbl.
bls. 2. Fjallar hún um mikla
sýningu á norskri málaralist á
Charlottenborg í Kaupmannahöfn
(529 verk) sama ár.