Morgunblaðið - 22.04.1982, Blaðsíða 18

Morgunblaðið - 22.04.1982, Blaðsíða 18
18 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 22. APRÍL 1982 Dekkri mynd en áður blasir nú við an vafalaust mikinn þátt í því að innflutn- ingur stórjókst síðustu fjóra mánuði árs- ins og þar með í auknum viðskiptahalla á árinu. Verdbólga — gengismál og niðurgreiðslur Þótt reynslan af aðhaldssamari stefnu í gengismálum hafi verið jákvæð framan af á síðastliðnu ári, bendir hún þó eindregið til þess, að varanleg áhrif til hjöðnunar verðbólgu náist ekki með þessum hætti, nema samtímis komi til aðgerðir til þess að draga úr víxlhækkunum launa og verð- lags, eins og átti sér stað með skerðingu verðbótagreiðslna í byrjun marzmánaðar. Einnig skiptir það miklu máli um fram- kvæmd slíkrar stefnu, hvort stjórnvöld eru reiðubúin til þess að láta hana koma fram í versnandi afkomu fyrirtækja, jafnvel svo að verulega dragi úr atvinnu. Hvorugu var til að dreifa síðastliðið haust. Ekki kom til frekari skerðingar á verðtryggingu launa, en þess i stað var samið um nokkrar grunnkaupshækkanir í nóvember. Jafn- framt þótti óumflýjanlegt að slaka á í gengismálum og gera ýmsar aðrar ráðstaf- anir til þess að bæta rekstrarstöðu at- vinnuveganna. Við þessar aðstæður fór verðbólga held- ur vaxandi að nýju síðustu mánuði ársins. Sú þróun hefur verið stöðvuð í bili, einkum fyrir áhrif aukinna niðurgreiðslna búvöru- verðs, sem lækkað hafa framfærslu- og verðbótavísitölu. Að öllu óbreyttu virðist nú allt benda til þess, að verðbólga verði í ár svipuð og á síðastliðnu ári, þ.e.a.s. á bilinu 40—45%. Hvort hún fer verulega út fyrir þau mörk til hækkunar eða lækkunar mun fyrst og fremst ráðast af niðurstöðum þeirra launasamninga, sem nú eru að hefj- ast, og öðrum ákvörðunum í launamálum síðar á árinu. Draga verður úr lánsfjár- notkun opinberra aðila Sé litið á þróun lánsfjármarkaðar og opinberra fjármála á árinu 1981 er aug- ljóst, að mikið vantaði á æskilegt aðhald í þeim efnum. Atti lánsfjárþenslan tví- mælalaust sinn þátt í aukningu eftir- spurnar og innflutnings á síðara helmingi ársins. En lítum á einstaka þætti þessara mála. Fjármál ríkissjóðs voru í góðu jafnvægi á síðastliðnu ári. Rekstrarafgangur á greiðslugrunni var þá í fyrsta skipti um langt árabil, er nam 86 millj. kr., en 158 millj. kr. greiðsluafgangur gagnvart Seðlabankanum. Alls batnaði staða ríkis- sjóðs og ríkisStofnana gagnvart bankanum á árinu um 118 millj. kr., og hafa skuldir ríkissjóðs við hann ekki verið lægri í hlut- falli við þjóðarframleiðslu síðan 1973. Þótt hér sé vissulega um mjög mikilvæga þróun að ræða, þar sem skuldasöfnun ríkissjóðs við Seðlabankann var fyrir nokkrum árum eitt meginvandamál í stjórn peningamála, gefur afkoma ríkissjóðs út af fyrir sig ekki nema takmarkaða mynd af þróun og áhrif- um opinberrajjármála. Hefur lántökuþörf vegna opinberra framkvæmda og fjárfest- ingarlánasjóðs farið ört vaxandi á undan- förnum árum, en miklum hluta hennar er fullnægt með lántökum erlendis. Þannig jókst lánsfjárþörf ríkisins vegna opinberra framkvæmda um 65% frá fyrra ári, en innlend fjáröflun aðeins um 34%, m.a. vegna tregari sölu spariskírteina. Varð því að jafna muninn með erlendum lántökum, sem jukust um 129% i íslenzkum krónum, eða rúm 50% miðað við sama meðalgengi bæði árin. Opinber fyrirtæki, einkum raf- orkufyrirtæki og hitaveitur, juku einnig lántökur sínar erlendis verulega á árinu, en flest þessara fyrirtækja hafa lítið eigið fé til framkvæmda, og eru því mjög háð erlendu lánsfé. Hliðstæð þróun hefur átt sér stað í fjár- mögnun fjárfestingarlánasjóða að undan- förnu, en útlán þeirra jukust um 74% mið- að við fyrra ár. Jafnframt varð lántöku- þörf fjárfestingarlánasjóðanna hlutfalls- lega meiri en hún hefur verið, eða 69% af útlánum, en þar af voru 13% erlend lán og 56% innlend. Ein af ástæðum vaxandi lánsfjárþarfar fjárfestingarlánasjóða að undanförnu eru hlutfallslega lækkandi framlög til þeirra úr ríkissjóði og af mörk- uðum tekjustofnum. Af því, sem nú hefur verið rakið, sést að lánsfjárþörf vegna opinberra fram- kvæmda og fjárfestingarlánasjóða hefur að undanförnu verið langt umfram það fjármagn, sem unnt hefur verið að fá inn- anlands með verðbréfasölu eða eigin sparnaði ríkis og opinberra aðila. Afleið- ingin hefur orðið sú, að leitað hefur verið eftir erlendum lánum umfram það mark, sem samrímanlegt hefur verið efnahags- legu jafnvægi. Utlit er fyrir, að erlend lánsfjárnotkun opinberra aðila muni enn aukast á yfirstandandi ári og hafa í för með sér bæði innlend þensluáhrif og aukna skuldabyrði. Það er því eitt hið brýnasta verkefni í stjórn efnahagsmála nú og á næstunni að draga úr lánsfjár- notkun opinberra aðila, en efla um leið innlenda fjármagnsmyndun, svo að hægt sé að draga úr þörfinni fyrir sívaxandi erlendar lántökur. Mikil aukning innlána og útlána Er þá komið að þróun peningamála á síðastliðnu ári, en hún endurspeglaði eins og oft vill verða ýmis þeirra vandamála, sem við var að etja á öðrum sviðum þjóð- arbúskaparins. Fyrstu mánuði ársins virt- ist nokkur kyrrð yfir þróun eftirspurnar í kjölfar gjaldmiðilsbreytingar og efna- hagsáætlunar ríkisstjórnarinnar, þar sem lögð var áherzla á hjöðnun verðbólgu og stöðugt gengi. Dró heldur úr útlánaaukn- ingu bankanna fyrstu fjóra mánuði ársins miðað við það, sem verið hafði árið áður. A hinn bóginn var aukning innlána og pen- ingamagns mjög mikil á fyrra helmingi ársins. Atti peningaþenslan á þessu tíma- bili annars vegar rætur að rekja til venju- legrar árstíðarsveiflu í afurðalánum Seðlabankans og lánsfjárþarfar ríkissjóðs, en hins vegar í mikilli aukningu gjaldeyr- isforðans, sem m.a. stafaði af innstreymi erlends lánsfjár. I kjölfar bættrar lausa- fjárstöðu jukust útlán innlánsstofnana mjög ört, er kom fram á vorið, en ekkert svigrúm var þá fyrir hendi til þess að hamla gegn peningaþenslu. Þegar komið var fram í júnímánuð var hins vegar hægt að taka í notkun nýsett lagaákvæði um sveigjanlega bindiskyldu innlánsstofnana, en með stoð í því var 5% sérstök bindiskylda lögð á herðar inn- lánsstofnana, og kom hún í gildi í áföngum mánuðina júní — ágúst. Ljóst er, að þessi bindiskylda kom of seint til þess að hamla nægilega gegn útlánaaukningu bankanna, enda virðist eftirspurn eftir lánsfé hafa farið vaxandi, þegar á árið leið, m.a. vegna versnandi afkomu og aukinnar rekstrar- fjárþarfar fyrirtækja. Þrátt fyrir það að- hald, sem sveigjanlega innlánsbindingin veitti að lausafjárstöðu innlánsstofnana, dró tiltölulega lítið úr útlánaaukningu á síðustu mánuðum ársins. Reyndist útlána- aukning innlánsstofnana á árinu í heild nálægt 69%, aukning peningamagns 62%, en heildarinnstæðna í innlánsstofnunum 71%. Eru allar þessar stærðir allmiklu hærri en nemur verðlagsbreytingum milli áranna 1980 og 1981. Hin mikla aukning innlána á síðastliðnu ári á sér vafalaust að verulegu leyti þá skýringu, að raunvextir af innlánum eru nú hagstæðari en þeir hafa nokkru sinni verið síðan 1972. Batnaði raunávöxtun sparifjár mikið á síðastliðnu ári vegna hjöðnunar verðbólgu og aukinnar notkun- ar verðtryggðra reikninga, en 6 mánaða vísitölureikningar, sem teknir voru upp snemma á árinu, urðu brátt vinsælir með- al sparifjáreigenda. Vegna mikillar aukn- ingar innlána umfram verðbólgu hækkaði meðaltal innlána sem hlutfall af þjóðar- framleiðslu um 3,5% á árinu 1981. Varð þetta hlutfall þá 27%, og hefur ekki verið hærra síðan 1973. Á áratugnum 1960—1970 hafði þetta hlutfall hins vegar verið mun hærra eða allt upp í 40%, og er ástæða til þess að vona, að peningalegur sparnaður sé smám saman að komast í eðlilegt horf fyrir áhrif bættrar ávöxtun- ar. Á hinn bóginn er ljóst, að aukning inn- og útlána stafaði að nokkrum hluta af pen- ingaþenslu, sem átti rót sína að rekja til gjaldeyrisinnstreymis, sem eingöngu byggðist á erlendum lántökum. Þótt þess- ari þróun fylgdi mikill vandi fyrir stjórn peningamála, verður að telja mikilvægt, að takast skyldi að bæta gjaldeyrisstöðuna á árinu um meira en 400 millj., að gengis- uppfærslu frátalinni, og skapa þannig eignaaukningu á móti þeirri skuldasöfnun, sem átti sér stað erlendis á árinu. Mikið aðhald nauðsynlegt Þróun lánsfjármála, það sem af er þessu ári, og horfurnar fram á við benda til þess, að þörf sé mjög mikils aðhalds, ef forðast á áframhaldandi peningaþenslu, er leiði til vaxandi jafnvægisleysis í þjóðarbúskapn- um. Þörfin fyrir slíkt aðhald er enn meiri vegna þeirrar óvissu, sem ríkir um þróun útflutningstekna og þjóðarframieiðslu. Hversu miklum árangri reynist unnt að ná í þessu efni hlýtur þó að verða mjög háð framvindu á öðrum sviðum efnahagsmála. Ástandið á peningamarkaðnum hefur á undanförnum mánuðum einkennzt af mjög mikilli eftirspurn eftir lánsfé bæði til fjár- festingar og neyzlu, sem virðist að miklu leyti eiga rót sína að rekja til ótta við vaxandi verðbólgu. Þrátt fyrir þann árangur, sem náðist til lækkunar verð- bólgu á síðasta ári og það markmið ríkis- stjórnarinnar að draga enn úr verðhækk- unum á þessu ári, bendir eftirspurn eftir lánsfé og mikil þensla á fasteignamarkaði og í innflutningi á varanlegum neyzluvör- um til aukinnar verðbólgueftirvæntingar almennings og fyrirtækja. Er líklegt, að launasamningar þeir, sem nú standa fyrir dyrum, valdi hér nokkru um. Frá sjónar- miði almennrar hagstjórnar er mikilvægt, að þá takist ekki aðeins að gera samninga, er samrímanlegir séu minnkandi verð- bólgu, heldur verði samið til nægilega langs tíma, til þess að meiri vissa geti skapazt um framtíðarþróun verðlags en fyrir hendi hefur verið að undanförnu. Eins og á síðastliðnu ári, er sérstök hætta á peningaþenslu vegna útstreymis fjár úr Seðlabankanum á þessum og næsta ársfjórðungi. Kemur þar bæði til venjuleg árstíðarbundin aukning á endurkaupum og skuldum ríkissjóðs við Seðlabankann, en auk þess miklar erlendar lántökur til opinberra framkvæmda. Hefur Seðlabank- inn leitazt við að hamla gegn þessari pen- ingaþenslu með því að beita hinni sveigj- aníegu bindiskyldu, sem tekin var upp á síðastliðnu ári. Hafa þegar verið bundin 5% af heildarinnlánum innlánsstofnana með þessum hætti, og er ætlunin að hækka það hlutfall enn á næstu vikum, eftir því sem nauðsynlegt verður talið með tilliti til þróunar peningastærða. Þrátt fyrir þessa bindingu og erfiða lausafjárstöðu inn- lánsstofnana, hefur almenn útlánaaukning þeirra farið fram úr settu marki, og ber brýna nauðsyn til þess að þar verði breyt- ing á sem allra fyrst. Að öðrum kosti er óhjákvæmilegt, að Seðlabankinn grípi til harðari ráðstafana, bæði með aukinni inn- lánsbindingu og breyttum kjörum í við- skiptum innlánsstofnana við Seðlabank- ann, í því skyni að ráða hér bót á. Efling innlends sparnaðar I lok síðastliðins árs rann út aðlögunar- tími vaxtakerfisins að fullri verðtryggingu skv. lögum um stjórn efnahagsmála frá árinu 1979. Til þess að tryggja ótvíræða framkvæmd þess meginákvæðis laganna, að allt sparifé, sem bundið er til þriggja mánaða eða lengur, skuli fullverðtryggt, hefur nýlega verið ákveðið að taka upp þriggja mánaða vísitölureikninga við hlið þeirra sex mánaða reikninga, sem teknir voru upp á síðastliðnu ári. Hefur með þessu verið náð mikilvægum áfanga í framkvæmd þeirrar stefnu að færa láns- kjör til samræmis við verðlagsþróun. Segja má, að framkvæmd lánskjarastefn- unnar undanfarin ár hafi fallið í tvo far- vegi. Annars vegar hafa almennir innláns- og útlánsvextir verið hækkaðir með hlið- sjón af verðbólgustigi, en hins vegar hefur í vaxandi mæli verið tekin upp formleg verðtrygging inn- og útlána í samræmi við lánskjaravísitölu. I reynd hefur þróunin orðið sú, að bein verðtrygging hefur náð æ meiri útbreiðslu á lánsfjármarkaðnum. Er nú svo komið, að öll útlánastarfsemi fjár- festingarlánasjóða og lífeyrissjóða er með fullri verðtryggingu, og hið sama gildir um vaxandi hluta af inn- og útlánum inn- lánsstofnana. Árangurinn hefur komið greinilega fram í aukinni innlendri fjár- magnsmyndun, og þá sérstaklega meiri sparifjármyndun og bættri ávöxtun lífeyr- issjóða. Þrátt fyrir þennan árangur, er peninga- legur sparnaður hér á landi enn allmiklu minni en meðal annarra þjóða með sam- bærileg lífskjör. Enn frekari efling inn- lends sparnaðar er því brýnt verkefni, enda er það ein mikilvægasta forsenda þess, að unnt verði að draga úr þörfinni fyrir erlent lánsfé. Eigi þetta að takast getur orðið nauðsynlegt að láta raunvexti af verðtryggðum lánum ráðast í vaxandi mæli af framboði og eftirspurn á lánsfjár- markaðinum hverju sinni. Þótt viðmiðunin við verðlagsþróun hljóti að vera undir- staða lánskjarastefnunnar á tímum mik- illar verðbólgu, verður jafnframt að vera svigrúm til breytinga á raunvöxtum, ef tryggja á sæmilegt jafnvægi á lánsfjár- markaðnum við hinar síbreytilegu aðstæð- ur, sem þar ríkja. Okkur eru settir harðir kostir Ég er þá kominn að lokum þessa máls, þar sem fram hefur komið dekkri mynd af stöðu og horfum efnahagsmála bæði hér á landi og í umheiminum en við hefur blasað um nokkurra ára skeið. Við langvarandi lægð í hagvexti og alþjóðaviðskiptum hef- ur nú bætzt stöðnun eða lækkun í fram- leiðslu sjávarafurða, sem borið hafa uppi hagvöxt hér á landi síðustu árin. Jafn- framt hefur óhagstæðari þróun útflutn- ingstekna samfara aukinni neyzlu valdið því, að verulegur halli hefur myndazt á viðskiptajöfnuði íslands við umheiminn. Þegar á allt þetta er litið, er því aug- ljóst, að Islendingum eru settir harðir kostir varðandi hagstjórn og ráðstöfun þjóðartekna á næstunni. Vegna skulda- söfnunar erlendis er nauðsynlegt að gera ráðstafanir til þess að koma sem fyrst á jöfnuði í viðskiptum þjóðarinnar við út- lönd, en að óbreyttum þjóðartekjum verð- ur því marki ekki náð nema með lækkun þjóðarútgjalda. Á hinn bóginn er mikil- vægt, að aðgerðir til samdráttar komi ekki niður á arðbærri fjárfestingu, er líkleg sé til þess að auka þjóðarframleiðslu og at- vinnu á komandi árum. Hér þarf því að sameina almennt útgjaldaaðhald mark- vissum aðgerðum til framleiðsluaukn- ingar. Slík stefna er vissulega ekki auðveld í framkvæmd, sízt á tímum samdráttar í alþjóðaviðskiptum, sem býður upp á fá tækifæri til aukins útflutnings. Ekki verð- ur hins vegar séð, að um aðra vænlegri kosti sé að velja, og því verði að einbeita kröftunum að þessu verkefni. Til þess að ná þessu tvíþætta markmiði að auka framleiðslugetu þjóðarbúsins sem mest, en draga um leið úr heildarútgjöld- um þess, er nauðsynlegt að beita sam- ræmdum aðgerðum á öllum sviðum efna- hagsmála. Ég mun ekki ræða hér sérstak- lega hinar þröngu skorður, sem þetta setur ákvörðunum í launamálum og fjárráðstöf- unum opinberra aðila. Á hinn bóginn vil ég leggja sérstaka áherzlu á mikilvægi árang- ursríkrar stefnu í lánsfjármálum, er stuðli bæði að aukinni innlendri fjármagns- myndun og beini fjármagninu um leið markvisst að því að efla arðbæra fjárfest- ingu og rekstur. Ekki má hika við að bæta enn ávöxtun peningalegs sparnaðar, ef aauðsynlegt reynist til þess að auka fram- boð á innlendu lánsfé. Jafnframt verður að endurskoða útlánastefnu fjárfestingar- lánasjóða og reglur um erlendar lántökur í því skyni að jafna aðstöðu atvinnurekstrar og nýta til hins ýtrasta þau tækifæri til framleiðsluaukningar, sem fyrir hendi eru. Þótt nú sé andbyr í þjóðarbúskap ís- lendinga, á hann ekki að verða tilefni svartsýni, heldur hvatning til nýrra átaka. Sem betur fer er íslenzkur atvinnurekstur ekki þjakaður af langvarandi þrengingum eins og fyrirtæki víða í nágrannaríkjun- um. Tækifaeri til aukinnar framleiðslu eru enn mörg hér á landi, og fjöldi fyrirtækja og einstaklinga er tilbúinn til þess að nota þau til hins ýtrasta, ef þeim eru búin til þess viðunandi starfsskilyrði.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.