Morgunblaðið - 13.06.1982, Blaðsíða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. JÚNÍ1982
Fassbinder:
Mistækur
Sumir gagnrýnendur líktu
Fassbinder við franska leikstjór-
ann Jean-Luc Godard á meðan
aðrir þóttust greina sterk áhrif
frá Hollywood fimmta áratugar-
ins. Og víst er að þó að Fassbinder
flytti sig aldrei um set yfir Atl-
antshafið, líkt og jafnaldrar hans
margir í „þýska kvikmyndavor-
inu“, var hann veikur fyrir Holly-
wood-glitrinu — sérstaklega und-
ir lokin — og þó að síðustu mynd-
ir hans fylltu sjóðina betur en
þær fyrri voru margir ósáttir við
þá áherslu sem þeim fannst hann
leggja á prjál og „mjúkar" linsur í
myndum eins og „Lili Marleen",
sem sýnd var nýverið á íslandi við
mikla aðsókn, og „Lolu“, en eins
og Mbl. hefur skýrt frá ætlaði
Fassbinder sjálfur að vera við-
staddur frumsýningu þeirrar
myndar hér á landi eftir nokkrar
vikur.
„Ég er á móti þessu kerfi og
reyndar öllum kerfum," segir
Fassbinder í fyrrgreindu viðtali,
aðspurður um pólitíska afstöðu
sína,“ ... því mér finnst að mað-
urinn eigi að vera fær um að
skapa þjóðfélag án valdastofnana
og ráðamanna. Þetta er mín
bjargföst sannfæring og ég er viss
um að þannig yrði til betra og
fegurra mannlíf handa hverjum
og einum. Þess vegna er ég aug-
ljósiega gegn ríkinu," segir Fass-
binder, en bætir við að varasamt
sé að tala um stjórnleysisstefnu.
„Slíkt er um of tengt hermdar-
verkum eða hver veit hverju."
í myndinni „Þýskaland að
hausti", sem Fassbinder gerði
reyndar í samvinnu við fleiri, er
skýrt frá atburðum sem urðu í
kringum dauða hryðjuverka-
mannanna Andreasar Baader,
Guðrúnar Bnslin og Ulriku
Meinhof í Stammheim-fangelsinu
1976 og mátti að vissu marki
túlka þá mynd sem stuðningsyf-
irlýsingu við það fólk. En nokkr-
um árum seinna sendi hann svo
frá sér „Þriðju kynslóðina" og þar
var fyrirbærið hermdarverka-
starfsemi tekið fyrir frá ólíkum
sjónarhóli. í „Þriðju kynslóðinni"
er borgarskæruliðum, eða hermd-
arverkamönnum, lýst sem úrkynj-
uðu millistéttarfólki, sem þjáist
af lífsleiða og mannfyrirlitningu,
hefur misst alla viðmiðun og jafn-
vel gefið í skyn að það sé á mála
hjá þeim aðilum, sem það þykist
stefna að eyðingu á. Hver er að
gabba hvern? Hver hagnast á
hryðjuverkum þegar upp er staðið
og á hverjum vill Fassbinder
klekkja? Svörin við þeim spurn-
ingum eru eflaust jafn mörg og
áhorfendurnir, sem kæra sig um
að velta þeim fyrir sér.
í „The International Film En-
cyclopaedia" sem kom út 1979 seg-
ir að R.W. Fassbinder sé manna
líklegastur til að hefja þýska
kvikmyndagerð á þann stall, sem
hún eitt sinn skipaði. í AP-frétt,
sem berst hingað inn á Morgun-
blað í þann mund sem þessir
þankar eru festir á blað, segir að
þýskir sósíaldemókratar, undir
forystu Helmuts Schmidts, kansl-
ara ríkisins, hafi sent frá sér yfir-
lýsingu þar sem R.W. Fassbinder
er kallaður „risinn í kvikmynda-
gerð eftirstríðsáranna í Þýska-
landi, sem kom með þýskar
kvikmyndir inn úr kuldanum og
ávann þeim virðingu á alþjóða-
vettvangi á ný.“
Rainer Werner Fassbinder er
því kominn í faðm kerfisins, sem
var honum svo lítt að skapi. Hann
var mikilvirkur og mistækur, en
hlífði heldur ekki sjálfum sér og
enginn veit hvort honum fannst
undir lokin enfaldlega nóg komið
af svo góðu. Lykillinn að þeim
krafti sem var driffjöðrin í mis-
tækri og mótsagnakenndri snilli-
gáfu hans liggur ef til vill í orðum
Lolu (hann talaði mest í gegnum
konur) í samnefndri kvikmynd,
sem við Islendingar verðum víst
að horfa á án félagsskapar höf-
undarins: „Ég samlagast og því er
ég spillt." .
Fassbinder samlagaðist aldrei
alveg.
Hvort hann var fulltrúi spill-
ingar eða sakleysis og vonar um
betri heim greinir menn á um, en
hann náði alltént að reisa sér
óbrotgjarnan minnisvarða.
HHS
snillingur
fallinn
í valinn
lokum sjálfsmorð. Sumum mun
hafa fundist að þarna væri Fass-
binder að velta sér upp úr ógæfu
afbrigðilegra hvata, öðrum að
hann væri að sýna neyð mann-
eskju, sem komin er á ystu nöf, og
fær ekki þrifist í hörðum heimi,
þótt tilveruréttur hennar sé ekk-
ert minni en okkar hinna. Enn
öðrum að þetta óvenjulega efnis-
val sé í beinum tengslum við kyn-
villu Fassbinders sjálfs. Hana fór
hann ekki dult með og hún hefur
eflaust styrkt samúð hans með
þeim, sem eiga undir högg að
sækja. Þessa mynd gerði Fass-
binder reyndar í minningu vinar
síns, Armes, en sá framdi
sjálfsmorð í ástarsorg út af Fass-
binder. En Fassbinder var marg-
slunginn og þótt deilt væri um af-
stöðu hans með þeim rökum er
fyrr greinir, voru sumar mynda
hans svo hlýjar og mannlegar að
ekki fór á milli mála hve vænt
honum þótti um fólkið sem hann
var að segja frá. „Ótti étur sálina"
frá árinu 1973 segir ástarsögu
miðaldra, útslitinnar þýskrar
skúringakonu og ungs tyrknesks
farandverkamanns, sem er firrtur
og fyrirlitinn í framandi samfé-
lagi. Ógæfulegra par er erfitt að
hugsa sér. En í meðförum Fass-
binders verður sagan lifandi
dæmi um mannlegt hugrekki og
reisn, sem getur sigrast á öllum
hindrunum án þess að hún falli
nokkru sinni í þá gryfju að vera
væmin.
„Hin bitni tár Petru von Kant“. Hanna Schygulla, uppáhaldsleikkona
Fassbinders, t.h. (Kvikmyndabók, bls. 446.)
„Þriðja kynslóðin".
....ég hata að ræða um það sem
ég er að gera. Gæti ég skýrt það í
orðum væri engin þörf á að kvik-
mynda það, svo einfalt er það,“
sagði Fassbinder í viðtali, sem Kvik-
myndablaðið birti við hann á síðasta
ári.
Þessi orð eru e.t.v. einkennandi
fyrir þann pól, sem Fassbinder
tók í hæðina er ræða átti inntak
verka hans við hann og spurn-
ingarnar sem ekki verður svarað.
Þær kristallast í dauða hans í
íbúð sinni í stúdentahverfinu
Swaben í Múnchenarborg á
fimmtudagsmorguninn var. Þegar
þessar línur eru skrifaðar liggur
dánarorsök ekki fyrir og mun
kannski aidrei gera, en þeir sem í
gegnum tiðina hafa velt fyrir sér
manninum Rainer Werner Fass-
binder og verkum hans hljóta að
spyrja fleiri spurninga en þeirrar
hvernig andlát hans hafi borið að
höndum.
Á hvaða leið var hann þegar
klippt var á lífsþráðinn? Hvert
hefði framhaldið orðið? Var Fass-
binder útbrunninn eða var að
vænta kúvendingar í listsköpun
hans? Og, ef svo var í hvaða átt?
Var maðurinn útsukkaður anark-
isti, snillingur eða hvort tveggja
og meira til? Var hann mótsagna-
kenndur eða sjálfum sér sam-
kvæmur? Hverja skoðun, sem
menn kunna að hafa á verkum
Fassbinders, er það staðreynd að
hann skilur eftir sig spor í kvik-
myndasögunni, sem ekki verða af-
máð og lífsverki sínu skilaði hann
af þvílikum fídonskrafti að ann-
ars eins þekkjast ekki dæmi.
Rainer Werner Fassbinder
fæddist í Bæjaralandi i maí árið
1946 og varð því 36 ára gamall.
Ekki hár aldur, en kvikmyndirnar
sem hann hefur gert slaga hátt í
fjóra tugi.
Hann hóf feril sinn sem leikari
hjá Action-leikhúsinu í Múnchen
árið 1967 en hætti fljótlega og
stofnaði sinn eigin leikhóp, Anti-
Theater. Báðir þessir leikhópar
lögðu megináherslu á tilrauna-
starfsemi þar sem farið var út
fyrir hefðbundna ramma í leiklist
og nafnið á ieikhópi Fassbinders
var einkennandi fyrir afstöðu
hans gegn valdi, stofnunum,
stjórnendum og flestu því, sem fól
i sér forskriftir um það hvernig
lifa ætti lífinu. Fassbinder var „á
móti“. Hann fylgdi þeirri „ein-
földu“ afstöðu sinni á endastöð
með þeim hætti að beina jafnvel
spjótum sínum að þeim, sem álitu
hann samherja sinn og banda-
mann eftir síðustu mynd en
hrukku síðan í kút við þá næstu.
Hann staldraði aldrei lengi við
á sama básnum eins og saman-
safnið af litríkum hugarfóstrum
hans sýnir best. Þar ægir saman
kerfisköllum og klæðaskiptingum,
skúringakonum, hryðjuverka-
mönnum, gleðikonum og græn-
metissölum. Myndavélin tekur
oftast sömu „hlutlausu" afstöðuna
og leikstjórinn sjálfur í upphafs-
orðum þessara lína og ruglaður
áhorfandinn veltir því fyrir sér
hvað sé verið að fara með því að
teyma þvílíkt og annað eins gall-
erí fram á hvíta tjaldið. í mynd-
inni „Á ári með 13 mánuðum" seg-
ir t.d. frá raunum karlmanns, sem
látið hefur breyta sér í konu, get-
ur í hvorugu kynhlutverkinu lifað
mannsæmandi lífi og fremur að
Úr „Ótti étur sálina“.