Morgunblaðið - 26.11.1982, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. NÓVEMBER 1982
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
Jónas Guðmundsson.
TOGARAMAÐURINN GUÐ-
MUNDIJR HALLDÓR.
Útg. Bókaútg. Hildur 1982.
Þessi bók mun hafa komið út
árið 1962 og þá undir titlinum „60
ár á sjó“ og sýnist hafa verið
fyrsta bók Jónasar. Nú hefur verið
aukið við bókina með formála höf-
undar, svo og frásögu sonar hans
Guðmundar J. Guðmundssonar.
Jónas Guömundsson
betur settir en verkamennirnir.
Þrátt fyrir að púlað sé og stritað
og Vökulögin séu ekki komin í
gildi um þessar mundir, eru þó
tekjur togaramanna býsna sæmi-
legar, miðað við marga aðra
launamenn. Og afli togaramaður
sér góðs orðstírs við sjómennsk-
una, þarf hann ekki að búa við
stöðugan ótta kreppuáranna að
missa vinnu sína.
Orðfæri Guðmundar Halldórs
er afar fjölbreytilegt, ég skal
raunar viðurkenna að ég skildi
ekki mörg þeirra orða sem honum
eru töm í munni og tilheyra sjó-
mennsku. Hann er afar þrautseig-
ur maður og heldur reisn sinni í
hverju sem á dynur og það virðist
raunar eiga meira og minna við
um þetta fólk, sem lifir við kröpp
kjör, fátæktinni tekst langt í frá
Höggmynd af kynslóð
Það er alkunna að Jónas Guð-
mundsson hefur lagt hönd á sitt af
hverju, hann málar myndir, skrif-
ar leikrit, skáldsögur, yrkir ljóð og
sýnist fara létt með þetta allt. En
allfróðlegt er að bera saman frá-
sagnarmáta hans í formála þess-
arar bókar og þeirra skrifa sem ég
hef lesið eftir hann síðari ár.
Hann hefur með árunum tileinkað
sér dálítið sérkennilega uppskrúf-
aðan stíl, oft fyndinn og oft
tiktúrukenndan sem gefur skrif-
um hans á stundum nokkuð áber-
andi tón. í kaflanum um Guðmund
Halldór togaramann, sem birtur
er að öllu leyti óbreyttur og er vit-
anlega rúmfrekasti kafli bókar-
innar, kveður við annan tón,
hversdagslegri og hlédrægari og
þar fer afskaplega lítið fyir skrá-
setjara og lesandi hefur á tilfinn-
ingunni að þar ráði öllu frásagn-
arháttur togaramannsins Guð-
mundar Halldórs sjálfs.
Guðmundur Halldór hefur frá-
sögn sína um eða upp úr 1930, þeg-
ar Verkamannabústaðirnir eru að
rísa og það fer að þykja tiltölulega
eðlilegt að verkamenn og sjómenn
búi í húsakynnum sem mættu
kallast mannabústaðir, en ekki í
vondum kjöllurum eða skúrum.
Lífsbaráttan er þó engu að síður
hörð og óvægin þessu fólki, en
togaramennirnir að sumu leyti
að svínbeygja þetta fólk, þó svo að
auðvitað hljóti nútímaveru sem
þykja þægindi svo sjálfsögð að við
liggur að mannlífið fari úr skorð-
um, ef uppþvottavélin bilar eitt
kvöld eða svo.
Guðmundur Halldór var á sjó
fram á áttræðisaldurinn og því
löngu eftir að púnkturinn var sett-
ur aftan við „Sextíu ár á sjó“. Síð-
an hóf hann daglaunavinnu og
starfaði fram að níræðu og gaf sig
hvergi.
Bókarkafli sá þar sem Guð-
mundur J. Guðmundsson segir frá
föður sinum er fróðlegur, en bókin
hefði án hans alveg staðið fyrir
sínu. Myndir Jónasar eru til prýði.
íslensk sumardýrð
Bækur
Björn Bjarnason
F'erðir þýskumælandi manna
og annarra meginlandsbúa í
Evrópu hingað til lands hafa
færst í vöxt undanfarin ár og
má meðal annars rekja það til
ferða Smyrils milli Islands og
hafna við meginlandið. Er ekki
að efa að enn fleiri ferðamenn
frá þýskumælandi löndum leggi
leið sína hingað á næsta sumri,
þegar hin nýja ferja, Edda, sem
Eimskip og Hafskip ætla að
reka sameiginlega, hefur ferðir
sínar 1. júní næstkomandi með
viðkomu í Bremerhaven. Þeir
útlendingar sem koma hingað til
að kynnast náttúru landsins,
hvort sem þeir gera það upp á
eigin spýtur eða í skipulögðum
hópum, eru eins og við er að bú-
ast misjafnlega ánægðir þegar
þeir snúa aftur til síns heima að
ferð lokinni. Meðal þeirra, sem
síður en svo hafa orðið fyrir
vonbrigðum með land og þjóð, er
Austurríkismaðurinn Matthias
Koglbauer frá Graz. Nýlega
barst Morgunblaðinu til um-
sagnar glæný bók eftir hann,
sem ber heitið Islandsommer —
Islandssumar.
Að því er segir á bókarkápu
hefur Matthias Koglbauer verið
leiðsögumaður í Alpafjallaferð-
um í heimalandi sínu, en hann
hefur einnig ferðast mikið hér á
norðurslóðum. Frá því er skýrt,
að hann hafi ritað bókina Grön-
landwinter — Grænlandsvetur.
I bókinni um ísland kemur
fram, að hann hefur einnig dval-
ist í Færeyjum og er gjörkunn-
ugur þar. Hingað til lands hefur
hann komið fjölmörg sumur
með eiginkonu sinni, Helene.
Hafa þau hjón ferðast um land-
ið vítt og breitt og kynnst nátt-
úru og mannlífi. I kynningu for-
lagsins á störfum Koglbauers er
einnig frá því skýrt, að hann
flytji oft fyrirlestra með lit-
skyggnum um Island í heima-
landi sínu. Er ekki að efa, að það
sé hin besta landkynning, því að
bók sína ritar Koglbauer af
vinsemd og hlýleika í garð lands
og þjóðar.
Bókin á í sjálfu sér ekki erindi
til Islendinga nema sem tilvalin
gjöf handa þýskumælandi vin-
um og kunningjum. Hér er ekki
um handbók fyrir ferðamenn í
venjulegum skilningi að ræða,
þar sem gefnar eru „praktískar"
upplýsingar um hótel, ferðaleið-
ir og verðlag — þeir sem taka
sér fyrir hendur að greina frá
síðasta þættinum eru jafnframt
að gera verk sín úrelt um leið og
þau birtast. Efnistökin eru þau
að lýst er ýmsum þeim stöðum
sem heillað hafa Koglbauer
mest, og fyrir tilstilli fólks sem
Koglbauer-hjónin hafa kynnst á
ferðum sínum, er því lýst sem
þeim finnst að eigi erindi til er-
lendra lesenda. Til dæmis ræða
þau við séra Robert Jack og
konu hans um drauga og fleira í
þeim dúr og við Lárus Sveinsson
trompetleikara um hesta og
hestamennsku — er lýsingin á
því, þegar þau hittu Lárus fyrst
með fimm til reiðar uppi á
Kaldadal, vel skrifuð. Og al-
mennt má segja, að bókin sé
þannig úr garði gerð, að upplýs-
ingum er komið á framfæri án
þess að þeim sé þröngvað upp á
lesandann.
Ekki gat ég annað séð en frá
öllu væri sagt af samviskusam-
legri nákvæmni og hvergi þótti
mér að mönnum og málefnum
vikið með óviðurkvæmilegum
hætti. Frásögnin af því hvernig
það atvikaðist, að Geysir fór aft-
ur að gjósa, er færð í þann bún-
ing, að bóndasonur í nágrenni
Geysis hafi ekki lengur getað
unað því, að þessi höfðingi ís-
lenskra goshvera léti ekki á sér
bæra og hefði því gripið til þess
ráðs að brjóta upp úr raufinni
frá 1935. Hvergi er á það minnst
að kveikjan að uppbrotinu, sem
allir eru nú hæstánægðir með
eins og vera ber, hafi verið gerð
hinnar margræddu kvikmyndar
Hrafns Gunnlaugssonar: Okkar
á milli sagt í hita og þunga
dagsins.
Bókin er 176 blaðsíður. í
henni eru 16 litmyndir. Eins og
svo oft áður þegar myndir tekn-
ar hér eru prentaðar og lit-
greindar í útlöndum án íslenskr-
ar aðstoðar, eru myndirnar í
bókinni dálítið drungalegar, ef
það er rétta orðið, það er að
segja, hinir björtu og tæru litir
njóta sín ekki nógu vel. Stafar
þetta líklega af því að litgrein-
ingarmenn og prentarar trúa
því ekki, að litir geti verið jafn
tærir og hér er unnt að festa á
filmu.
Að mínu mati hlýtur þessi
bók að teljast hvalreki í kynn-
ingarstarfi á íslandi. Hún ætti
að vekja fögnuð hjá öllum nema
þeim sem hafa af því áhyggjur
að aukin ásókn erlendra ferða-
manna sé hættuleg íslenskri
náttúrufegurð og sumardýrð —
varla letur bókin nokkurn ís-
landsfarar.
Utgefandi bókarinnar Island-
sommer er Verlag Kremayr &
Scheriau, Niederhofstrasse 37,
1121 Wien, og kostar hún 198
austurríska schillinga, eða 28
þýsk mörk.
Hörpuómar
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Friðrik Hansen:
/ETTI ÉG HÖRPU. 80 bls.
Hannes Pétursson annaðist útg.
Iðunn. Reykjavík, 1982.
Þetta er önnur útgáfa ljóða
Friðriks Hansens, hin fyrri kom
út 1957. Hannes Pétursson hefur
séð um þessa aðra útgáfu og fylgir
henni úr hlaði með ritgerð þar
sem hann rekur helstu æviatriði
Friðriks og gerir grein fyrir
kveðskap hans. Auk þess hefur
Hannes tekið sáman nokkur skýr-
ingaratriði sem prentuð eru aftast
í bókinni, ennfremur skrá yfir þau
fjórtán ljóð Friðriks sem lög hafa
verið saman við. Tónskáldin á
þeim lista eru hvorki fleiri né
færri en sex talsins.
Friðrik Hansen fæddist 1891.
Að aldri til stóð hann mitt á milli
þeirra Stefáns frá Hvítadal og
Davíðs Stefánssonar. Ljóðlistar-
stefnur þær, sem voru efst á baugi
frá aldamótum til loka fyrra
stríðs, setja líka svip sinn á
kveðskap Friðriks, symbólismi og
nýrómantík.
»Nýrómantískur skáldskapur féll
vel að sinni og sál Friðriks Han-
sens,« segir Hannes Pétursson.
»Hann var reyndar öðrum þræði
rökhyggjumaður, reikningsglögg-
ur, skákmaður góður og las af
hjartans lyst sagnamál þar sem
staðreyndir, svonefndar, skipuðu
fyrirrúm, en tilfinningalegt hrif-
næmi, sveimhygli og dreymni var
samt enn gildari þáttur í fari
hans; ljóð hans — og þau voru
uppgerðarlaus — bera því vitni.«
Friðrik Hansen nam í Kennara-
skólanum og »fyrstu ljóð hans sem
birtust er að finna í handskrifuðu
nemendablaði Kennaraskólans,*
upplýsir Hannes Pétursson.
Að námi loknu varð Friðrik
kennari á Sauðárkróki og var
heimili hans þar upp frá því. Á
fyrstu árum hans þar var einnig
búsettur á Sauðárkróki Pétur Sig-
urðsson — tónskáld sem lést í
blóma lífsins. Pétur samdi lög við
nokkur ljóð Friðriks, þeirra á
meðal Ætti ég hörpu sem þessi bók
heitir eftir. »Svo vinsælt hefur
orðið sönglag Péturs við ljóðið
Ætti ég hörpu, að það er nær
ávallt uppi haft þar sem skag-
firzkir menn koma saman á gleði-
fundum, jafnt heima sem að
heiman,* segir Hannes Pétursson.
Friðrik Hansen byrjaði korn-
ungur að yrkja og orti svo vel
strax í skóla að vinur hans einn
kallaði hann »skáld« í dagbók
sinni. Og skáld var stórt orð í þá
daga, menn voru sparir á þá
nafnbót, jafnvel til handa sínum
bestu vinum. Skólavistin í Reykja-
vík hefur áreiðanlega auðveldað
Friðrik að kynnast því sem þá var
nýjast í ljóðlistinni. Og ljóð hans
frá þeim árum minna rækilega á
margt hið besta sem ort var í Evr-
ópu um aldamótin.Wafalaust hef-
ur Friðrik þá ort miklu meira en
það sem varðveist hefur. Hefði
hann þá sent frá sér bók er vel
hugsanlegt, eða jafnvel sennilegt,
að hann hefði orðið afkastamikið
ljóðskáld.
En hann sendi ekki frá sér
neina bókina, hvorki þá né síðar.
Auk kennslustarfsins varð hann
að axla margs konar ábyrgð heima
í héraði, var t.d. lengi oddviti sem
jafngilti sveitarstjóra- eða bæjar-
stjórastarfi nú. Svo þjóðnýt sem
þess konar störf hljóta að teljast
verður ekki sagt að þau falli
ákjcsanlega að nýrómantískum
ljóðlistariðkunum þar sem skáld
verður að hafa ærinn tíma til að
vera einn með sjálfum sér. Slíkt er
ekki vel séð þar sem háð er hörð
lífsbarátta. Hressileg hagmælska
er á hinn bóginn í hávegum höfð í
þvílíku umhverfi. Er þá síst að
furða að ýmislegt, sem Friðrik
orti á efri árum, skyldi fremur
vera tengt daglegu lífi og starfi,
sem sagt: tækifæriskveðskapur.
Margt orti hann þá vel, en varla
betur en hitt sem hann orti á unga
aldri.
Jafnréttið
og jafhvægið
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Guðbergur Bergsson:
HJARTAÐ BÝR ENN f HELLI SÍN-
UM
Skáldsaga.
Mál og menning 1982.
Hjartað býr enn í helli sínum er
ákaflega skýrt afmörkuð Reykja-
víkurskáldsaga, gerist að mestu á
Hlemmi og í næsta nágrenni við
Hlemm. Segja má því að Hlemm-
ur hafi eignast sinn skáldsagna-
höfund.
Tileinkunn bókarinnar vekur
strax grunsemdir um að meira
verði um skop en alvöru á síðun-
um, en hún er einfaldlega á þessa
leið: „Bók þessi er tileinkuð sjálf-
um mér.“ Leitt að engum rithöf-
undi skyldi detta þetta í hug að
undan Guðbergi því að hér er eins
og sjá má um mikla hugkvæmni
að ræða.
Hjartað býr enn í helli sínum
fjallar um skilnað og með því móti
einnig heilmikið um hjónaband.
Maðurinn í sögunni er sálfræðing-
ur, konan félagsráðgjafi. Þau eiga
tvær dætur. Maðurinn sættir sig
ekki við skilnaðinn sem á sér stað
þegar fer að rofa til í lífsbarátt-
unni hjá þeim hjónum. En það er
ekki iengur pláss fyrir ástina og
hefur reyndar aldrei verið. Mest
hefur verið lagt upp úr jafnrétt-
inu, einkum hvað varðar uppvask-
ið.
„Þau mældu vandlega hvert
handarvik til að geta komið til
móts við hvort annað, deildu sí-
fellt um réttlæti og ranglæti uns
þau fundu jafnréttið og jafnvægið
sem þau stóðu um vörð dag og
nótt, uns hvort tveggja raskaðist
og öngþveitið blasti við þegar
hann hafði soðið sér egg í ógáti og
var að enda við að éta það þegar
Dóru langaði líka í egg, en eggið
sem hann át var síðasta eggið í
ísskápnum. Þá trylltist Déra. í
langan tíma hafði allt verið hár-
rétt mælt, en nú varð eggið til að
eyðileggja samræmið."
Maðurinn á unaðslegar minn-
ingar tengdar sjoppuferðum
þeirra hjóna, einkum er honum ís-
át hugleikið. Konan er snemma
sjálfstæð, í staðinn fyrir ýmsar
lystisemdir lífsins telur hún
„manneskjulegra fyrir konur að
sækja tíma í félagsfræði eða
bókmenntum við Háskólann", ekki
má láta fjölskyldu og hefðir bæla
sig. Ýmsir kvenlegir eiginleikar
konunnar, stíll hennar, gera
manninn vitskertan. Meðal dul-
arfullra viðbragða hennar nefnir
maðurinn það þegar þau fóru í
fyrsta sinn saman í rúmið og þeg-
ar hæst stendur skellir konan upp