Morgunblaðið - 26.11.1982, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. NÓVEMBER 1982
29
Friðrik Hansen
Hannes Pétursson raðar ljóðum
Friðriks Hansens eftir aldri, að
svo miklu leyti sem vitað er um
aldur þeirra. Þetta gullfallega er-
indi er frá árinu 1916:
Vid NÍtjum hljóð ojí erum ein
á audri jörd viö lítinn stein.
fcg er nóttin þögla þín,
og þú ert eina stjarnan mín.
Þetta kann nú að koma ein-
hverjum kunnuglega fyrir sjónir,
enda hefur það birst — afbakað —
í vasasöngbókum og víðar, eignað
allt öðrum manni. En svona var
þetta upphaflega; og svona er það
best. Sama ár orti Friðrik alllangt
kvæði sem heitir Lindin. Auk þess
að búa yfir ljúfri náttúrustemmn-
ingu er hugsanlegt að skáldið sé
þar að yrkja um þá tæru skáld-
skaparuppsprettu sem hann lang-
aði í æsku að una við en grunaði
að aðstæðurnar mundu siðar
bægja sér frá. Og sú varð líka
raunin, Friðrik Hansen gafst
hvorki tóm né tækifæri til að
sinna skáldskap í þeim mæli sem
hæfileikar hans stóðu til. Eða er
skáldið ekki meðal annars að gefa
það til kynna, óbeinum orðum, í
eftirfarandi stöku; sem er nú
raunar óársett:
l»ó aó vísan þyki góð,
þjóti um víóan bláinn,
alltaf veróur óort Ijóó
innsta hjartans þráin.
Hannes Pétursson getur þess í
inngangsritgerðinni að ekki hafi
verið tekið upp í þessa aðra útgáfu
allt sem prentað var í fyrstu út-
gáfu eða yfirhöfuð það sem skáld-
ið lét eftir sig. Það var bæði rétt
og sjálfsagt, Friðrik orti um ævina
hitt og annað sem hæfði einungis
stund og stað en miðaðist alls ekki
við útgáfu. Sumt kann þó að vera
smekksatriði og álitamál, t.d.
sakna ég þessa erindis:
Aldrei kveldar, ekkert húm,
eilíf sýn til Stranda,
enffinn tími, ekkert rúm
— allar klukkur standa.
Heyrt hef ég að þetta hafi verið
ort sem tækifærisvísa, skáldið
hafi verið statt á Hvammstanga á
björtu vorkvöldi og hafi ætlað að
taka sér far með skipi yfir Húna-
flóann og þótt vera nokkur asi á
skipstjóra að halda af stað og þá
kastað fram þessari vísu. A yfir-
borðinu er þetta einber náttúru-
stemmning. Þegar horft er norð-
vestur yfir Húnaflóann eru
Strandafjöllin að sjá — blá í fjar-
lægðinni — með því fegursta sem
fyrir augu getur borið. En hér má
skáldið hafa talað í líkingum.
Felst ekki einnig í þessum ljóðlín-
um trú og bjartsýni skáidkynslóð-
ar Friðriks Hansens sem horfði
gjarnan til fjarlægra markmiða
og skoðaði yrkisefnin í bláma og
hiliingum, jafnt í tíma og rúmi?
Friðrik Hansen var svo vel
heima í fornritunum að í þeim
greinum stóðu honum fáir á
sporði. En áhrifa frá þeim gætir
meira óbeint í skáldskap hans en
hann taki gagngerð mið af þeim.
Með tímanum lagaði hann kveð-
skap sinn að umhverfi og ævi-
starfi, undi við skáldskapinn sem
tilbreytingu í erfiðri lífsbaráttu.
Ég nefni sem dæmi kvæðið Vega-
vinnumcnn. Það var ort til að
flytja í hófi með vinnuflokki sem
Friðrik stórnaði; markvisst og vel
ort. En töfra þess margræða lík-
ingamáls sem skáldið hafði á valdi
sínu sem kornungur maður er þar
ekki að finna — hefði naumast
heldur átt við.
Þó Friðrik Hansen lifði ekki að
senda frá sér neina bókina vissu
ljóðlistarunnendur hver hann var,
eða eins og Hannes Pétursson seg-
ir: »Skáldhæfileikar Friðriks Han-
sens voru mikils virtir af öllum
sem til þeirra þekktu gerst.«
Guðbergur Bergsson
úr og hrópar: „Nei, þetta er sko
það vitlausasta sem ég hef lent í á
ævinni." Síðan rétti hún honum
löðrung en var strax orðin ófrísk.
Ein fyndnasta lýsingin í Hjart-
að býr enn í helli sínum er frásögn
um það þegar maðurinn situr fyrir
konunni og dætrunum á Hlemmi.
Þær eru að éta ís að vanda og
maðurinn telur sig geta náð sam-
bandi við þær með því að gefa
stelpunum meiri ís. Þetta mistekst
náttúrlega hjá honum, en tilraun
hans er með því spaugilegasta sem
ég hef lesið í skáldsögu og er þó
margt spaugilegt í sögu Guðbergs.
Sálfræðingurinn er algerlega á
valdi kvenna. Eftir skilnaðinn er
hann á sífelldum flótta undan
konum sem hann leigir hjá her-
bergi, alltaf verður eitthvað til
þess að þessum „unga, rólega
manni" er sagt upp leigunni og
vísað á dyr. Hann á vini sem eru í
meira lagi sérkennilegir og hefur
nokkur samskipti við þá í eirðar-
lausri leit sinni að konu og börn-
um sem vilja ekkert með hann
hafa.
Eins og í sögum af því tagi sem
Guðbergur segir er um mikla ein-
földun á mannfólki að ræða. Mað-
urinnn, táknmyndin, er slíkt rek-
ald að með fádæmum er. Konurn-
ar eru hver annarri verri, nornir
sem níðast á ístöðulausum
mönnum. Þar örlar ekki á samúð
með þessum bölvöldum samfélags-
ins og ekki eru heldur ljósir
punktar í karlmönnum. Börnin og
unglingarnir eru líka grimm. í ör-
væntingu sinni fer maðurinn á
fund móður sinnar, konu sem virð-
ist hafa lifað lífinu í herstöðvum
og flugvélum, og fær frá henni
huggunarrík orð um lífið og vanda
þess. Að hennar dómi er „best að
vera varnarlaus og eiga hvergi
rætur. Rótleysi í lífinu er hollt
veganesti fyrir þann sem heldur
út í síðustu og mestu óvissu lífs-
ins. Hann saknar þá einskis, að
lokum er frá engu að hverfa nema
andartakinu."
Hefur Guðbergi Bergssyni tek-
ist með þessari skáldsögu að gera
hinar svokölluðu kvennabók-
menntir hlægilegar, gera karl-
manninn að hinu eiginlega fórn-
ardýri samfélagsins? Því skal lát-
ið ósvarað. í ýktum stíl bókarinn-
ar eru margir eftirminnilegir
staðir fyrir þá sem á annað borð
hafa gaman af illkvittnislegum
sögum. Það er ekki heil brú í fólki
nú til dags að mati höfundar.
Vandamál þess eru bara til að
hæðast að. Reykjavík er nöturlegt
pláss samkvæmt þessari sögu.
Mest er um vert að í Hjartað
býr enn í helli sínum kemur hinn
ritglaði höfundur til skila sögu
sem er vel sögð; innan sinna eigin
takmarka er þetta óvenju heil-
steypt saga frá hendi Guðbergs.
Ég á einkum við stílinn.
En ganske almindelig kvinde
Erlendar
bækur
Jóhanna Kristjónsdóttir
Elisabeth er geðlæknir að
menntun, á fimmtugsaldri, býr í
hjónabandi, sem er farið að trosna
á saumunum. Hún og Philip, mað-
ur hennar, eiga táningatvíbura.
Hún er hrifin af starfsbróður sín-
um Uffe og bókin spannar dagbók
Elisabethar yfir tíu mánuði. Sam-
band hennar og Uffe hefur verið á
plantónsku plani lengi, en það eru
einhverjir straumar milli þeirra
og bæði ala með sér óskir um að
þau geti sagt skilið við maka sína
og tekið upp sambúð. Uffe og
Elisabeth fara saman í nokkrar
smáferðir og ástin þrífst og dafn-
ar. Philip veit allt um það, manni
sýnist sem það fari dálítið í taug-
arnar á honum, en hann æsir sig
svo sem ekkert að ráði. Kona Uff-
es, Betty, er erfiðari viðfangs,
Elisabeth kemst að því að hún er
tilfinningalega mjög háð manni
sínum, þó svo að hjónabandið hafi
kannski ekki verið neitt til að
hrópa húrra fyrir um langa hríð.
eftir Ester Bock
Elisabeth ákveður að fórna sér —
manni skilst að það sé alltaf hlut-
verk konunnar — því að hún er
svo væn og göfug að hún vill ekki
bera ábyrgð á að kona Uffes fari í
rusl. Philip er boðið starf í Ástr-
alíu, en Elisabeth ákveður að fara
hvergi þó svo að sambandinu við
Uffe sé lokið. Bókin endar á því að
Philip færir eina meiri háttar
fórn; hann ákveður að vera um
kyrrt. Elisabeth hitnar svo um
hjartaræturnar vegna þessa að
hún ætiar að „bæta ráð sitt“ og
verða góð eiginkona. Skárra væri
líka annað, eftir þessa göfug-
mennsku Philips.
Framan af dagbókinni víkur El-
isabeth dálítið að samskiptum við
sjúklinga, en síðan hverfa þeir af
sviðinu, starfið, sem er henni að
sögn höfundar afskaplega mikils
virði, verður ákaflega doðalegt í
bókinni en það hefði sannarlega
verið þess vert að lesa um ýmsa
sem tiplað er á í byrjun sögunnar.
Mér fannst einhver undarleg fjar-
ræna einkenna þessa sögu; frá-
sögnin er svo ópersónuleg og laus
við sannfærandi tilfinningu að
skaði er að. Þó vill höfundur
greinilega koma til skila mismun
á stöðu konunnar og karlsins í nú-
tímaþjóðfélaginu. Og ólíkri af-
stöðu til „fórna" sem kynin færa.
Efnið er ekki nýstárlegt en á svo
sem alveg fullan rétt á sér. Það er
að segja ef höfundurinn væri dá-
lítið nálægari persónum sínum.
Höfundur bókarinnar, Ester
Bock, hefur skrifað nokkrar
barnabækur, en þetta er frumraun
hennar við skáldsagnagerð.
Jafn eðlilega og bítlalag
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Pétur Gunnarsson:
PERSÓNUR OG LEIKENDUR
Skáldsaga.
Punktar 1982.
Með Punktur punktur komma
strik (1976) og Ég um mig frá mér
til mín (1978) kvaddi Pétur Gunn-
arsson sér eftirminnilega hljóðs
sem skáldsagnahöfundur. Áður
hafði k^mið út eftir hann ljóða-
bókin Splunkunýr dagur (1973).
Það sem einkennir Pétur Gunn-
arsson er hnitmiðaður stíll, ein-
staklega fyndinn og skemmtilegur
á köflum. Hann bregður upp
myndum úr samtíð sinni, greini-
lega eru þær byggðar á eigin
reynslu; hann er málsvari kyn-
slóðar sinnar og gagnrýnandi um
leið. Undir niðri er alvara, en um-
fram allt má ekki vera of hátíðleg-
ur í frásögn, allt verður að skoðast
í ljósi þess að skáldsögur leysa
ekki lífsgátuna og fyrir hálfkær-
inginn fær maður ekki mínus. Þó
er kannski mest um vert að höf-
undurinn er manneskjulegur, sér
ekki heiminn einungis í hvítu og
svörtu.
í Persónum og leikendum er
áfram rakin þroskasaga Andra
Haraldssonar. Nú er Andri kom-
inn í menntaskóla, tekinn að fást
við skáldskap og orðinn ástfang-
inn af Bylgju. Eftir stúdentspróf
liggja leiðir beggja út í heim.
Andri er ekki með svo lítið í far-
angrinum: Laxness og Hemingway
og fleiri höfunda. Hann heldur til
móts við „veislu" Parísar, en er í
lok sögunnar staddur í miðri stúd-
entauppreisn og hver veit hvernig
það fer.
Persónur og leikendur leitast
við að spegla andrúmsloft sjöunda
áratugar, ýmsa viðburði þjóðlífs-
ins, en þó er einkum um að ræða
játningu rithöfundarefnis. Fyrir-
myndin er Halldór Laxness og
meira að segja eru flestar erlendu
fyrirmyndirnar úr bókum sem
Laxness hefur þýtt. Að mínu mati
er Laxness of heimtufrekur í text-
anum. Það er sífellt vitnað til
hans beint og óbeint. Allt er þetta
smekklega gert, en orkar tvímæl-
is.
Um þverbak keyrir í tilvitnun-
um þegar Landsýn Steins Steinars
er teygð yfir rúmlega þrjár síður
með því að prenta aðeins eitt orð
kvæðisins í línu. Minna þekktir
höfundar eins og Sigurður Guð-
mundsson (bergmál gamalla
hugmynda) og Björn Bragi (Hvítu
mávar) fá líka sitt rúm. Betur skil
ég aðferð höfundarins þegar birt
er tilraun til skáldskapar eftir
söguhetjuna sjálfa: „hrynja á
hrimhvítt lauf/höfug tár“.
Þegar Andri er að velta fyrir sér
framtíðinni og kemst að þeirri
niðurstöðu að hann vilji hvorki
verða þjóðleikhússtjóri, sjón-
varpsstjóri eða enskukennari, sem
á pípur og þýðir reyfara, gerir
Bylgja eftirfarandi athugasemd:
„Mikið geta strákar tekið sig al-
varlega,“ sagði Bylgja. „Það þyrfti
að vera alveg sérstakur bás í
starfskynningu merktur „Mikil-
menni". Ætli strákafansinn
myndi ekki ná út á götu?“
Þegar Andri segist ætla að
skrifa skáldsögu eru viðbrögð
Bylgju ekki tilhlýðileg, hún er ekki
sú Diljá, sem tignaði Stein Elliða.
En skáldsögu Andra lýsir hann
sjálfur á þessa leið:
„Aðeins skáldskapurinn getur
forðað okkur frá því að deilast í æ
minni menn,“ byrjaði Andri.
„Þörfin hefur aldrei verið jafn
brýn að tengja saman þessi litlu
brot sem veruleikinn hefur sundr-
ast í og með því að lesa bókina
rennur upp fyrir lesandanum
samhengið. Við verðum að taka
inn í skáldskap það sem við miss-
um í veruleikaamstrinu."
Viðleitni sinni lýsir Andri/Pét-
ur þegar hann talar um það sem
einu vonu bókmenntanna að finna
bylgju „sem ennþá er fersk og
óbrjáluð" og hægt er að senda út á
bókmenntaverk Jafn eðlilega og
bitlalag“. ^
Persónur og * leikendur er
skáldsaga sem er upptekin af
Andra Haraldssyni og bók-
menntadraumum hans (sjálfupp-
tekin). Aðrar persónur, þ.e.a.s.
aukapersónur, eru veigalitlar og í
fjarlægð nema Bylgja. Skuggar
annarra persóna, ofurmenna
(Laxness, Hemingway), eru gríð-
arstórir og breytast stundum í
leikmyndir sem sviðið rúmar ekki.
Engum ætti samt að leiðast
skýrsla Péturs Gunnarssonar um
bókmenntaáhuga ungs manns.
Stíllinn er samur við sig: mark-
viss, lifandi.
Sveiflan stendur fyrir sínu
Hljóm-
plotur
Árni Johnsen
Það eru hvorki meira né
minna en 100 sýnishorn úr vin-
sælum syrpulögum á vettvangi
sveiflu-tónlistarinnar á plötunni
Switched on Swing, sem Steinar
hafa gefið út, og þar sem
Swing-tímabilið nær yfir langt
skeið er við því að búast að fiðr-
ingur fari um æðar margra sem
ef til vill eru farnir að minnka
við sig fótmenntina á þessum
síðustu og verstu tímum. Það er
því auðvelt að benda fólki á að
þessi eldfjöruga swing-plata er
líkleg til þess að hressa upp á
sálartetrið og það er að minnsta
kosti ekki hægt að kvarta yfir
tónlistinni hjá The Kings of
Swing Orchestra.
Plötunni er skipt niður í
marga kafla, kafla þar sem um
er að ræða swing-tónlist sem til
dæmis varð þekkt í höndum
Frank Sinatra, Bing Crosby og
fleiri stráka af þeirri tegund,
ástar-swing eins og í lögunum
Serenade in Blues, As Time Goes
By, Blue Moon, Misty, Senti-
mental Journey og You Made Me
Love You.
Þá er kafli með swing-tónlist
úr söngleikjum og má þar nefna
Hello Dolly, Lullabay of Broad-
way og I Feel Pretty.
I stuttu máli er Switched on
Swing vel unnin plata með urm-
ul af lagstúfum sem láta kunn-
uglega og ljúflega í eyrum þess
fólks sem lifði með sveiflunni og
hrærðist með þeim hátíðlegu til-
þrifum sem þá voru uppi í tón-
listarlífinu með skartklæðnaði
og snyrtimennsku í sígildum stíl
og ekki má gleyma píanósveifl-
unni sem fær sinn skammt á
þessari plötu sem er án söngs.