Morgunblaðið - 16.12.1982, Blaðsíða 47

ins. En við getum alveg eins sagt: Líf þjóð-
arinnar á þessari eyju. Aldrei hefur verið
nauðsynlegra að minna á það en nú. Ef við
glötum hafinu, verður ólíft hér. Öll list á
að efla manninn í baráttu hans, brýna
hann til átaka. List er áróður. Stjórnmála-
menn hafa ekkert einkaleyfi á honum.
Ekkert getur aukið mönnum þroska eins
og listin. Það er líka hlutverk hennar. Hún
á að vekja, en ekki sefja. Ýta fólki út í
baráttu, en láta það ekki daga uppi í and-
legri vellystingu. Það er þess vegna sem
einræðisstefnur vilja stjórna listinni: Þær
vilja sefja. Ég hef alltaf verið á móti sefj-
unarlist. Við eigum ekki bara að njóta feg-
urðar, heldur taka þátt í að skapa hana.
Fyrstu neistar manndóms og mannúðar i
heiminum hafa hrokkið frá steðja skáld-
skapar og lista. Líttu bara á sögu Frakka.
Sjáðu Sovétríkin í dag, hverjir eru það sem
halda uppi merkinu þar? Það eru skáldin
og vesalingarnir sem eru að reyna að vekja
stjórnmálamennina. Svo leysir óttinn
mannúðina úr læðingi. En það kostar bar-
áttu. Sem betur fer kunna pólitíkusar
einnig að aka seglum eftir ótta. Sem betur
fer.“
„Tónar hafsins, þetta er ákall?"
„Kannski eru trúarbrögð í öllu. Þú
mannst kannski að ég sagði þér frá því,
þegar Rússarnir ruddust á mig og spurðu
hvaða þjóð ég héldi mest upp á? Mér duttu
Frakkar sem snöggvast í hug, því að ég
græddi svo mikið á dvöl minni í París,
kannski skipti hún sköpum fyrir mig. En
ég hrópaði: „Auðvitað ísland! Ég trúi á
ísland eins og þið trúið á Sovétríkin." Þá
hlógu allir. Allir verða að hafa einhvern
átrúnað. Eitthvað til að ákalla. Stundum
dettur mér í hug, að listamenn trúi bara á
verkið sem ásækir þá í það og það skipti.
Listamaðurinn má aldrei glata þeirri trú,
að hann eigi eftir að gera sitt bezta verk.
Þá heldur hann áfram, reynir að tjá sig
betur en áður. Er nokkur átrúnaður til
betri en tjáningin?"
Ég sagði: „Hérna eru Tónar hafsins,
þarna Tröllið á fjöllunum, þar sem skessan
fer með stefið Ólafur muður ... Sona-
torrek og Helreiðin — allt monúmental
verk. I þeim öllum er eitthvað sem bendir
til himins, eitthvað sem hrópar." Ásmund-
ur tókst allur á loft.
„Mér þykir skemmtilegt, að þú skulir
segja þetta. Sumir kalla þetta æði. Og það
er æði. Fjallatindarnir kalla á eitthvað í
manni, en það er ekkert ákall í Helreið-
inni, heldur óhugnaður. Eitt sinn var
verkamaður að vinna við gatnagerð hér
fyrir utan girðinguna og var alltaf að
skoða Tröllið á fjöllunum, eða Ólafur muð-
ur ætlarðu suður, og stríða mér með
myndinni. En þegar ég hafði lokið við að
steypa hana upp, sagði hann: „Þetta er
bara Island sem hrópar út í veröldina."
Hann hafði eignazt nýja hugmynd, veröld,
sem hafði búið með honum, án þess hann
gæti tjáð hana. Það gladdi mig auðvitað.
Fjöll ríma á móti tröll, einkennilegt. Mér
líður illa, ef ég sé listamenn teikna natúr-
alistisk tröll. Tröll minna mig alltaf á fjöll.
Island á nóg af tröllum. Það hefur verið
hið tröllslega í ólafur muður ætlarðu suð-
ur, sem vakti verkamanninn til nýrrar
óvæntrar skynjunar. Ég sigraði ekki hann,
heldur hann mig. Natúralistisk tröll eru
ekki til í mínum huga. En þetta segi ég
bara við sjálfan mig. Aðrir verða að sjá
sínar sýnir. Ég segi við nemendur mína:
„Það er ekki ég sem á að skipa fyrir um
hvernig þið gerið myndirnar ykkar, heldur
eigið þið að sýna mér hvernig þið viljið
hafa þær.“ Skólar eru hættulegir. Þeir
drepa hugmyndaflugið. Ég er alltaf að
vara kennara við þessari hættu. Vilmund-
ur landlæknir sagði eitt sinn við mig í
París: „Myndlistaskólarnir eru beztu skól-
ar í heimi, þeir skerpa hugmyndaflugið
hjá nemendunum.“ En sjáðu, góði, þarna
er Helreiðin. Hún er úr öðrum heimi. Eitt
sinn stóðu þrír hestar á beit þarna handan
við girðinguna. Maður sem var í heimsókn
sá þá bak við Helreiðina: „Þeir eru leik-
föng samanborið við tröllið," sagði hann.
Og einhver útlendingur þóttist hafa séð
skyldleika milli Helreiðarinnar og glit-
vefnaðar í teppi sem móðir mín óf á efri
árum. Ég þarf ekkert að .taka tillit til
sköpulags hestsins, þetta eru fílshófar.
Þetta er draugurinn frá Hel, stríðsguðinn.
Hann er auðvitað á hesti úr Hel. Þegar ég
gerði fyrstu skissurnar að helreiðinni,
hafði ég þjóðsöguna um djáknann á Myrká
í huga. En svo fannst mér ég verða að
sleppa konunni og þá varð úr þessu Hel-
reiðin, sótt í Eddu: Hel á allt. Állt er vígt
dauðanum, blóm, jörð, menn. Dauðinn
verður að vera óhugnanlegur. Við erum
brennimerkt honum. Hann flæðir yfir allt,
þyrmir engu. Helreiðin er gerð á stríðsár-
unum, þegar fólki var slátrað eins og
skepnum. Þá tróðust margir undir trölls-
legum hófum ófreskjunnar. Ég er farinn
að eldast. Og mörg eru þau orðin tóbaks-
kílóin sem farið hafa í nefið á mér. En ekki
kvíði ég endalokunum. Ég beygi mig undir
miskunnarlaust lögmál dauðans. Og ef
eitthvað tekur við, langar mig ekki til ann-
ars en halda áfram að forma i eitthvert
efni. Ég er allur í því.“
IV. Leikur ad ljósi
„Hvernig útskýrirðu myndlist? Hvað er
hún?“
„Höggmyndalist? Að taka efni, forma
það og láta ljósið leika við það. Hún er
leikur að ljósi. Ljós og efni tala saman í
höggmyndum. Línur og loftskurður mynda
heild í tilbreytingunni eins og þú sérð
þarna í Sonatorreki. Eitt sinn kom hingað
fræg balletdansmær, sem þekkti eitthvað
til Egils sögu. Ég sagði henni frá Sona-
torreki og sögunni um Egil og hvernig
dóttir hans bjargaði lífi karlsins. Hún
vildi endilega gera ballett úr þessu. En
ekki held ég að Egill yrði léttur á sér í
þessum ballett."
„Maður getur greint Þorgerði í mynd-
inni, er hún ekki að rétta honum hörp-
una?“
„Jú, segjum það. Þegar ég var aö steypa
upp myndina, voru karlar í gatnagerð
hérna fyrir neðan og voru auðvitað alltaf
að gjóta augunum til verksins og gera at-
hugasemdir við það og stríða mér. Og þeg-
ar þeir sáu þetta stóra brjóst þarna, sögðu
þeir: „Er þetta Mjólkurbú Flóamanna, sem
þú ert að búa til?“ Og ég sagði: „Andskot-
ans kjaftæði er þetta, sjáið þið ekki að það
er Mjólkurbú Mýramanna?" Annars var
það Sigurður Nordal, sem hvatti mig til að
gera myndir út af þessum gömlu kvæðum.
Þá gerði ég einnig Höfuðlausn. En ég sagði
við hann: „Ég get ekki minnzt Egils nema
láta efnið hamast." „Láttu þá efnið ham-
ast,“ sagði hann. Sætleiki á ekki við þar
sem Egill er. Hann sjálfur magnaður upp í
efninu. En mér þótti skemmtilegt, þegar
krakkarnir sáu landið og hafið í myndinni.
Ég hef oft séð svona hella sem hafið holar
í klappirnar. Við verðum einnig að ramma
inn loftið. Það kann enginn betur en nátt-
úran sjálf. Allar þessar myndir eru vaxnar
úr hafinu og fjöllunum, og svo auðvitað
Gylfaginningu. Hið forna í blóði okkar og
eðli hefur varðveitzt, átrúnaðurinn á tröll-
ið í fjöllunum. Svíar tala um tröll í skógum
sínum, en það eru bara smátröll. Við höf-
um alltaf litið á fjöllin sem einhvers konar
verndara. Ég hef sagt þér einhverntíma
áður, að það er fjall í Vatnsberanum. Ein-
hvers konar verndari. Sumir tönnlast á
því, að Vatnsberinn og Járnsmiðurinn séu
svo gróf verk að ómögulegt sé að horfa á
þau, en ég svara: „Ég man vel eftir þessu
fólki frá því ég var barn. Ég man eftir
hoknum vinnukonum sem ruku út í bylinn
og komu aftur með kærkomið vatn í skjól-
unum, sjálfar gaddaðar." Þetta fólk hefur
aldrei yfirgefið mig. Það hefur lifað með
mér, líf þess og barátta hefur verið mér
innblástur. Það sneri sér við í gröfunum,
ef ég gerði úr því einhverjar sætabrauðs-
kerlingar eða bronskarla með merkissvip.
Bæði Vatnsberinn og Járnsmiðurinn eru
minning um gamalt fólk, sem barðist við
tilveruna án nokkurrar tækni. Það er
hetjuskapur og því má ekki gleyma.
Tröllslegar hetjur, eða eigum við að segja:
hetjuleg tröll. Og eins og fjöllin vöru
verndarar, þannig hefur þetta fólk einnig
verndað menningu okkar og sögu, fært
okkur landið betra en það tók við því.
Verndin er hluti þeirra trúarbragða, seni
eru mér hugstæðust. Móðirin verndar
börnin sín eins og kemur fram í sumum
myndunum mínum. Helgimyndir, segja
sumir. En verndin má ekki vera fólgin í því
að frelsa fólk eins og stundum í trúar-
brögðum. Þá slævist það og því hættir að
fara fram, segir bara: „Ég er frelsaður!
Listin á ekki sízt að vernda okkur frá þess
konar frelsi. Stundum hefur mér jafnvel
dottið í hug, að guð áé baráttan. Slagkraft-
urinn. Og þroskinn sem fylgir átakinu.“