Morgunblaðið - 12.03.1983, Qupperneq 20

Morgunblaðið - 12.03.1983, Qupperneq 20
20 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. MARZ 1983 „Guðinn, sem brást“ Arthur Köstler skýrir frá reynslu sinni af kommúnisma VARLA hefur nokkur annar rit- höfundur náö að lýsa eöli komm- únismans betur en Arthur Köstl- er. í bókinni „Guðinn, sem brást“, segir hann ásamt fimm öðrum andans mönnum frá för sinni á fund kommúnismans og afturhvarfí sínu. Þessir menn sáu kommúnismann fyrst í fjarska — alveg eins og menn á undan þeim sáu frönsku byltinguna 130 árum áður — eins og draumsýn Guðs- ríkis á jörðu og helguðu um skeið krafta sína til þess að vinna í auö- mýkt að sigri þess. Að sama skapi urðu vonbrigði þessara manna þeim mun sárari og viðbrögð þeirra sterkari og áhrifameiri, er þeir uppgötvuðu eðli kommún- ismans og sneru við honum bak- inu. En gefum Köstler sjálfum orðið: „Það var grundvallarregla í aga kommúnistaflokksins, að þegar flokkurinn var búinn að ákveða að taka vissa stefnu gagnvart einhverju máli, varð hvers konar gagnrýni á þá ákvörðun spellvirki og frávik. Að nafninu til voru umræður leyfðar, áður en ákvörðun var tekin. En þar sem allar ákvarð- anir koma að ofan, eins og af himnum, án þess að fulltrúar óbreyttra flokksmanna séu hafðir með í ráðum, hafa hinir síðarnefndu engin áhrif á stefnuna eða hina minnstu möguleika til að láta í ljósi Arthur Köstler skoðanir sínar á henni. Af hinu sama leiðir, að flokksstjórnin er jafnframt svipt öllum mögu- leikum til að kynna sér hag fjöldans." Og á öðrum stað í sömu bók segir Köstler ennfremur: „í ríki, þar sem allri útgáfustarf- semi er haldið uppi af hinu opinbera, verða ritstjórar, út- gefendur og listgagnrýnendur vitanlega hluti af stétt opin- berra starfsmanna. Þeir frægja rithöfunda sína eða ræna þá mannorðinu eftir því, hvað þeim er skipað að gera í hverju tilfelli — útgefendur með því að gefa út risaupplög af nýrri bók rithöfundar eða með því að fleygja öllum hinum eldri verk- um hans í sorptunnuna; gagn- rýnendur með því að kalla hann nýjan Tolstoy eða gerspillt, heimsborgaralegt sníkjudýr eða hvort tveggja með fárra mánaða millibili." Köstler dvaldist um eins árs skeið í Sovétríkjunum 1932—1933 og lýsir dvöl sinni þar m.a. með þessum orðum: „Almúgamaðurinn í Sovétríkj- unum veit mæta vel, að það er ekki minni hætta fólgin í því að sjást á tali við útlending en að snerta líkþráan mann. Þeir, sem fengust til að tala við mig í veitingahúsum og járnbraut- arklefum, notuðu hin viður- kenndu vígorð úr ritstjórnar- greinum Pravda. Það hefði mátt halda, að þeir væru að þylja utanaðlærðar setningar úr tungumálakveri. En mér fannst þetta harla gott — heil- brigt tákn byltingarsinnaðs aga og bolsévískrar árvekni. Ég sá merki hinnar skelfilegu hung- ursneyðar í Úkraínu veturinn 1932—1933, aragrúa tötrum klæddra fjölskyldna, sem báð- ust ölmusu á járnbrautarstöðv- unum. Konurnar lyftu börnum sínum upp að klefagluggunum, sveltandi börnum með spóa- leggi, stór höfuð, sem voru eins og á liðnum líkum, og með út- blásna maga. Þau voru eins og fóstur, sem geymd höfðu verið í vínanda. Þarna voru líka gaml- ir menn og gægðust kalnar tær út ur gauðslitnum inniskóm þeirra. Mér var sagt, að þetta væru kúlakar þeir, ser hefðu veitt viðnám, þegar ákveðið var að taka upp samyrkjubúafyr- irkomulagið og lét ég mér þá skýringu nægja: Þetta voru fjandmenn þjóðarinnar, sem vildu heldur gerast beininga- menn en vinna fyrir sér.“ í lok frásagnar sinnar segir Köstler: „Ég hef aðeins getið þess í eftirmála flokksvistar minnar, hvernig ég hélt dauða- haldi í síðustu leifar gatslitinn- ar hugsjónar, af því að slík hegðun var einkennandi fyrir hið andlega hugleysi, sem vinstri menn eru enn haldnir. Þeim, sem komast undir álög þjóðsögunnar um Sovétríkin, gengur eins illa og sækist eins seint að fá lækningu og þeim mönnum, sem falla fyrir eitur- lyfjum. Eftir hina „glötuðu helgi" í draumaríkinu, langar menn ákaflega til að fá sér dropa, jafnvel þótt hann sé þynntur með vatni og seldur undir öðru nafni. Og það er alltaf til fjölbreytt úrval nýrra vörumerkja á hinum svarta hugsjónamarkaði Kominforms. Það selur vígorð eins og leyni- vínsali svikið áfengi og því hrekklausari, sem viðskiptavin- urinn er, því hættara er honum við því að láta blekkjast, verða fórnarlamb þeirrar hugsjóna- ólyfjanar, sem seld er undir vörumerki friðar, lýðræðis, framfara eða hvað það er allt kallað." AF ERLENDUM VETTVANGI eftir WALTER GOODMAN (N.Y. Times) Spender og Louis Fischer, auk Köstlers, segja allir sína sögu af vonbrigðum sínum vegna komm- únismans. Jafnvel þótt Köstler hafi sagt skilið við kommúnistaflokkinn í hreinsununum 1938, þá gaf hann ekki upp alla von vegna Sovét- ríkjanna og það jafnvel, þegar vináttusáttmáli nazista og kommúnista var gerður 1939. Eins og hann sagði sjálfur síðar: „Ef þú ert giftur hóru þá breytir það engu, þó að þú vitir, að hún sé hóra og að hún sefur hjá hin- um og þessum. Þú segir við sjálf- an þig í hvert skipti: „Að minnsta kosti sefur hún ekki hjá þessum." Arthur Köstler — leitandi hugsjónamaður — sem reyndi ad vekja menn til um- hugsunar um eðli hins sovézka einræðis „Ég vil ekki tala um stjórnmál," sagði Arthur Köstler við blaðamann á árinu 1976, áður en sá síðarnefndi hafði haft nokkurt tsekifæri til þess að spyrja einnar einustu spurningar. „Ég mun ekki veita nein pólitfsk viðtöl framar," hélt hann áfram, „sökum þess að það mun samt líta út eins og hluti af þeirri baráttu, sem ég kvaddi fyrir löngu, þótt þú skrifir eins og engill. Ég vil afmá þann merkimiða, sem á mig var límdur.“ Síðasta aldarfjórðunginn, sem Köstler lifði, skrifaði þessi rithöfundur, sem lýsti sjálfum sér sem „fyrrverandi hermanni frá hinum mörgu orrustuvöllum Evrópu", hvort heldur í hernaðarlegum eða hug- sjónalegum skilningi, lítið um stjórnmál, en fyrir heila kynslóð andkommúnista, er hann eftir sem áður hinn mikli lúðraþeytir síns tíma. Fyrir þá jafnt sem fyrir marga aðra verður hann alltaf maður athafnanna, leitandi menntamaður, hinn fjölhæfi rit- höfundur, sem í bókunum „Myrkur um miðjan dag“ og „Guðinn, sem brást" og fjöl- mörgum blaðagreinum, fyrir- lestrum og viðtölum, reyndi að vekja athygli vestrænna menntamanna á eðli hins sov- ézka einræðis. Köstler leit alltaf á sjálfan sig sem vinstri mann. Frásögnum hans af hinum ömurlegu stað- reyndum kommúnismans var beint til þeirra, sem fallið höfðu fyrir kommúnistískum hugsjón- um líkt og hann sjálfur á þeim árum, sem fasisminn þrammaði um götu þvera í Evrópu, en voru ófúsir eða megnuðu ekki að hrista af sér hlekki sannfær- ingar sinnar. I ritdómi sínum um „Myrkur um miðjan dag“ — hina áhrifa- miklu skáldsögu um gamla bols- évikann Rubashov, sem er látinn játa á sig glæpi, sem hann aldrei framdi — segir George Orwell: „Hversu bráðsnjöll, sem þessi skáldsaga er, þá felst þó gildi hennar sennilega mest í túlkun hennar á „Moskvujátningunum", því að þær eru ritaðar af manni með nána þekkingu á starfsað- ferðum einræðisins. Það sem þó vakti mesta skelfingu við þessi réttarhöld, var ekki sú stað- reynd, að þau skyldu eiga sér stað — augsýnilega verður ekki hjá slíku komizt í einræðisþjóð- félagi — heldur hinn ákafi vilji vestrænna menntamanna til þess að réttlæta þau“. Köstler þurfti ekki annað en að grafa niður í eigin reynslu til þess aðskilja hugsunarhátt þeirra, sem neita að viðurkenna staðreyndir, ef þær eru ekki í samræmi við trú þeirra. Þannig ritar hann síðar um reynslu sína í Sovétríkjunum: „Hin nauðsyn- lega lygi, hinn nauðsynlegi róg- ur, hin nauðsynlega skelfing lýð- sins, hin nauðsynlega fjöldaút- rýming allra andstæðinga og fjandsamlegra stétta, hin nauð- synlega fórn á heilli kynslóð í þágu þeirrar næstu; allt kann þetta að virðast hryllilegt, en það var samt auðvelt að meðtaka það á ferð sinni eftir einstigi trúarinnar." Dýrkeypt reynsla Þetta var dýrkeypt reynsla. Köstler þjónaði kommúnista- flokknum í 7 ár og það jafnvel á meðan nánir vinir hans urðu ógnarstjórn Stalins að bráð. Hann lýsir þessum árum í bók- inni „Guðinn, sem brást", sem er safn áhrifamikilla ritgerða, þar sem þeir Richard Wright, Ignaz- io Silone, Andre Gide, Stephen I „Guðinn, sem brást", skýrir Köstler ekki frá neinum nýjum uppljóstrunum varðandi stjórn- arhætti Stalins. Fjöldadráp á Kulökkum, sáttmáli nasista og kommúnista, alþjóðleg vélráð Komintern, allt þetta voru engin leyndarmál. Það, sem Köstler hjálpar öð- rum til að skilja, er hvernig hug- sjónaríkt fólk gat neitað að draga einföldustu ályktanir af svo blóðugri sögu, hvernig þetta fólk gat fundið skýringu á ógnaratburðum og fyrirgefið misgerðir í hinu fyrirheitna landi sínu, sem voru miklu verri en það fordæmdi í heimalandi sínu. Köstler lýsir þessu m.a. þann- ig í „Guðinn, sem brást": „Rödd okkar brann af réttlátri reiði, er við fordæmdum gallanna í rétt- arkerfi lýðræðisríkjanna, en við voru þögul, er félögum okkar var útrýmt án réttarhalda og dóms í þeim löndum, sem voru undir stjórn kommúnista. Eftir síðari heimsstyrjöldina efndi Köstler til herferðar fyrir því, sem hann kallaði „sjálfræði- legri afvopnun" en var einfald- lega áskorun um ritfrelsi og ferðafrelsi í Sovétríkjunum. Hann fann fyrir þörf til þess að berjast gegn áframhaldandi að- dráttarafli kommúnismans á menntamenn. Ennfremur starf- aði hann með Orwell og öðrum samsinna menntamönnum að því að koma á fót andkommún- istískri stofnun, er skyldi, þegar fram liðu tímar, verða vettvang- ur fyrir menningarfrelsi. Hlaut hann stuðning til þess frá mörg- um frjálslyndum mönnum á Vesturlöndum. Þau málefni, sem Köstler varði kröftum sínum til, eru enn til staðar. Hann heldur áfram að fræða okkur og verk hans munu eftir sem áður hafa mikil áhrif og bergmála í framtíðinni.

x

Morgunblaðið

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.