Morgunblaðið - 24.04.1983, Blaðsíða 4

48
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. APRÍL 1983
Árið 1975 kom út bókin „Ragtime“ eftir bandaríska rithöf-
undinn E.L. Doctorow. Sjaldan hefur ein bók vakió eins
mikla hrifningu meðal jafn ólíkra hópa manna eins og rýn-
enda og lesenda. Árið áður höfðu Bandaríkjamenn, og raunar
fólk í mörgum löndum, hrifist mjög af kreppu- og glæpatíma-
bilinu 1930—40 í kvikmyndinni „The Sting“. En eins og titill
bókarinnar „Ragtime“ gefur til kynna, fjallar hún um rag-
tímabilið fræga, árin eftir aldamótin 1900, þegar menn eins
og Scott Joplin, John Philip Sousa, Eubie Blake og Louis
Chauvin voru upp á sitt bezta. Margir núlifandi muna
„Sting“-tímabilið en hve margir muna „rag“-tímabilið; þegar
hestar voru enn aðalfarartækið, nýuppfundnar kvikmyndir
(nickelodeon) voru í samkeppni við tónlistarhallirnar og evr-
ópskir innflytjendur hópuðust til New York. Undir þessari
lýsingu heyrum við snillinginn Scott Joplin spila „rag“ á
píanóið sitt.
Gyðingurinn Tateh með litlu dóttur sína.
Stórbrotin
kvikmynd
byggð á
skáldsögu
E.L.
Doctorow
Doctorow
Rithöfundurinn E.L. Doctorow
fæddist í New York árið 1931 og
hlaut menntun sína í Kenyon og
Columbia háskólanum.
Hann hóf snemma að skrifa
bækur en sú fyrsta „Welcome To
Hard Times" kom út árið 1960.
Hún fjallar um örlög lítils þorps í
Vestrinu. Önnur bók hans heitir
„Big As Life“, en það var ekki fyrr
en árið 1971 að hann hlaut heims-
athygli fyrir bókina „The Book Of
Daniel", sem nú er verið að kvik-
mynda. Hún fjallar um Daniel og
örlög hans eftir að faðir hans hef-
ur verið dæmdur í rafmagnsstól-
inn fyrir njósnir. Fjórum árum
síðar birti hann „Ragtime". Árið
1978 var frumsýnt leikrit hans
„Drinks For Dinner" og ári síðar
kom síðasta bók hans út, „Loon
Lake“, sem fjallar um kreppuna og
fórnarlömb hennar, rótlausa far-
andverkamenn.
Dino
Árið eftir að „Ragtime" kom út,
keypti kvikmyndaframleiðandinn
ítalski, Dino de Laurentiis kvik-
myndaréttinn fyrir geysiháa upp-
hæð. Dino þessi er einn af faú
gömlu risunum í kvikmyndaheim-
inum og er þekktur fyrir miklar og
fjárfrekar kvikmyndir eins og
„Stríð og frið“ éftir bók Leo
Tolstoys, „Waterloo", nokkrar
Fellini myndir á sjöunda áratugn-
um, svo og auðvitað „King Kong“.
Fáir höfðu trú á að hægt væri
að kvikmynda jafn flókna og erf-
iða bók sem „Ragtime". En Dino
hafði samband við leikstjórann
Robert Altman og var hann ráð-
inn til að leikstýra myndinni. En
skömmu síðar féll Altman út
vegna skoðanaágreinings og var
tékkneski leikstjórinn Milos
Forman ráðinn í hans stað. Milos
hafði þá aðeins gert eina kvik-
mynd í Bandaríkjunum,
„Gaukshreiðrið" og fékk Milos
Óskarsverðlaun sem besti leik-
stjórinn árið 1975. Myndin hlaut
raunar öll helstu verðlaunin það
árið. En áður en Milos gat byrjað
á „Ragtime", lauk hann við tón-
listarmyndina „Hárið" eftir sam-
nefndum söngleik.
„Ragtime“
Bókin gerist að mestu í Banda-
ríkjunum árin eftir aldamótin
1900, fram að heimsstyrjöldinni
fyrri. Lífið gengur sinn vanagang,
þetta er fyrirheitna landið, amer-
íski draumurinn svonefndi. Allir
hafa tækifæri, galdurinn er að
nýta sér hann. Sumum tekst það,
öðrum ekki; ríkt fólk, fátækt fólk.
Við kynnumst hverri persónunni
af annarri: úrhrökum, hetjum,
auðmönnum, sósíalískum bylt-
ingarseggjum, siðavendni, stétt-
arfordómum og kynþáttahatri.
Höfundurinn Doctorow fléttar
saman óteljandi skálduðum per-
sónum saman við þekktar sögu-
legar persónur.
Bókin kom út í íslenskri þýðingu
Jóhanns S. Hannessonar fyrir
nokkrum árum. En í sem stystu
máli er sagan á þessa leið:
Pabbi (leikinn af James Olscn)
fána-, skrautelda- og sprengju-
framleiðandi, er giftur Mömmu
(leikin af Mary Steenburgen).
Yngri bróðir Mömmu (leikinn af
Brad Ilourif), er einmana og hlé-
drægur maður og býr á heimili
þeirra. Harry Thaw (leikinn af
Robert Joy) hefur nýlega drepið
kunnan arkítekt, Stanford White
(leikinn af rithöfundinum Norman
Mailer), elskhuga Evelyn Nesbit,
ríkrar yfirstéttarkonu (leikin af
Klizabeth McGovem). Harry Houd-
ini er ódrepandi í undakomuleikj-
um sínum. Pabbi fer til Norður-
pólsins með Peary. New York
drekkur í sig innflytjendur í millj-
óna tali. Hjónin Tateh (leikin af
Mandy Patinkin) og Mameh, ásamt
litlu stulkunni þeirra á svuntu-
kjólnum, eru bláfátæk og eiga
varla til hnífs og skeiðar. Evelyn
kynnist Tateh, sem nú hefur rekið
Mameh á dyr vegna hórsins sem
hún drýgði. Þar kynnist Evelyn
anarkistanum Emmu Goldman.
Mamma finnur barnshafandi
svertingjastúlku, Söru, (leikin af
Debbie Allen), sem hún tekur af
sínum mannúðarkærleik inn á
heimilið. Harry Thaw er dæmdur
til fangelsisvistar. Tateh og dóttir
hvíta mannsins, á sitt vald í húsi
hans. En vegna mistaka taka þeir
safnið hans. Mamma og Pabbi
flytja til Atlantic City, til að losna
frá spennu Coalhouse-málsins.
Mamma kynnist Tateh, sem nú er
orðinn ríkur. Félagar Coalhouse
sleppa, þar á meðal Yngri bróðir
Mömmu, en Coalhouse sjálfur er
drepinn. Woodrow Wilson er kos-
inn forseti Bandaríkjanna. Pabbi
ferst með farþegaskipinu Lusi-
tania árið 1915. Mamma og Tateh
giftast og flytjast til Kaliforníu.
Emmu Goldman er vísað úr landi.
Evelyn Nesbit fellur i gleymsku.
Franz Ferdinand er myrtur;
heimsstyrjöldin fyrri skellur á.
Rag-tímabilið hefur runnið sitt
skeið.
Kvikmyndagerðin
og Milos Forman
Það er hreint ekki svo hlaupið
að því að gera kvikmynd um svo
mikið og snúið efni. En framleið-
andinn Dino setti sitt traust á
Milos Forman, enda er hann fræg-
Tékkneski leikstjórinn Milos Forman leikstýrir gömlu kempunni James
Cagney. „Ragtime" er fyrsta kvikmyndin sem Cagney leikur í 20 ár.
Svertinginn Coalhouse Walker við dánarbeð kærustu sinnar, Söru.
hans ferðast um Ameríku. Houd-
ini hittir Franz Ferdinand, ríkis-
erfingja Austurríkis-Ungverja-
lands. Pabbi snýr aftur. Tateh
teiknar kvikmyndabækur. Ford
finnur upp færibandið. Pierpont
Morgan, ríkasti maður síns tíma,
lánar Bandaríkjastjórn peninga.
Svertingi nokkur, Coalhouse
Walker (leikinn af Howard E. Roll-
ins), kemur í hús Pabba og
Mömmu. Hann þekkir Söru.
Sunnudag einn er Coalhouse
stöðvaður ólöglega af hvítum
slökkviliðsstöðvarmönnum. Eftir
þjark og leiðindi hefur bíllinn
hans verið skemmdur. Coalhous
krefst bóta, en enginn tekur mark
á honum; hann er svertingi. Sara
ætlar að vekja athygli á málinu á
fundi forsetaframbjóðenda, en
vegna misskilnings er hún stungin
af lífvörðum og deyr stuttu síðar.
Coalhouse tekur upp á því að
sprengja hús og drepa fólk. Þegar
sýnt er að slíkt dugar ekki, ætlar
Coalhouse og liðsmenn hans að
taka Pierpont Morgan, tákn valds
ur fyrir vönduð vinnubrögð. Milos
fékk Michael Weller til liðs við sig
til að semja kvikmyndahandritið,
en höfundur bókarinnar, Doctor-
ow, hafði harðneitað að koma ná-
lægt því.
Milos Forman segir: „I kvik-
myndagerð verður þú að halda
áhorfandanum vakandi með því að
gera honum skiljanlegt hvað er að
gerast, hvernig svo sem þú leikur
þér með efnið, vegna þess að í
kvikmynd er ekki hægt að fletta
blaðsíðum til baka eins og í bók. 1
myndinni leggjum við áherslu á
fjölskylduna; Föðurinn, Mömm-
una, Yngri bróður Mömmu og út
frá þeim koma aðrar persónur inn
í. Það sem var mikilvægast fyrir
mig, var ráðning leikarans í hlut-
verk Coalhouse, svo og talsmáti
hans, því í honum þarf að vera
pólitískt sakleysi. Ef Coalhouse
væri bara sterkur og þroskaður
persónuleiki, yrði sagan óþægileg,
einskonar boðskapur. En hins veg-
ar, ef þú hefur einhvern sem er
bara brjálaður, tapar sagan gildi