Morgunblaðið - 20.08.1983, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. ÁGÚST 1983
29
Jón I>. Arnason:
Lífríki og lffshættir X('
Vinsældir styrjalda
SPURNINGIN ER'
Hvaða úrrœði önnur en þau, sem
nú myndu teljast óeðlileg, eru
hugsanleg gegn sjálfsmorðsœði
mannkynsins?
Á fyrri hluta líðandi aldar, á
árunum 1914—1945, hefir mann-
kærleikafólk hafið og háð 2 sig-
ursælar heimsstyrjaldir í þeim
tilgangi að leggja óbifanlegan
grundvöll að ævarandi réttlætis-
og velmegunarfriði um gjörvall-
an heim. Helzta skilyrði hinnar
himnesku dýrðar var „to make
the world safe for democracy".
Auðvitað vissu stríðsskarar
hamingjunnar að fyrirtækið
gæti ekki blessazt nema synd-
inni yrði útrýmt og þannig um
alla hnúta búið, að um eilífð
fengi hún hvergi þrifizt.
Aldrei lék efi á, hvar syndin
var rótföst og hafði ávallt notið
aldeilis ofurmannlegrar að-
hlynningar og dálætis, nánast
ofstækisfullrar tilbeiðslu. Þessi
óheillaskiki var Þýskaland. Af
sjálfu leiddi þess vegna: „Ger-
many must perish!"
Hrífandi hugverk
Ekkert gat því sýnzt eðlilegra
en að gengið yrði hreint og hik-
laust til göfugra verka. Einstakl-
ingar og stofnanir lögðu fram
álitlegt safn áætlana um útrým-
ingu, og taldist sérhver hafa sér
til síns ágætis margt. Áætlanir
þeirra Henry Morgenthaus jr. og
Theodore Nathan Kaufmans
þóttu bera af öllum öðrum og
komust því í úrslit. Að loknum
ítarlegum rannsóknum og sam-
vizkusamiegum yfirvegunum
dæmdist hugverk bandaríska
fjármálaráðherrans, áðurnefnds
Henry Morgenthaus jr. og sér-
fræðinga hans, hafa flesta kosti
miklu mesta. Kaufman-áætlunin
þótti og afar freistandi, en þó
helzt til opinská og groddaleg.
óþarft er að orðlengja um það,
svo alkunn sem sú staðreynd er,
að Morgenthau-áætlunin hlaut
löggildingu forseta Bandaríkj-
anna og forsætisráðherra
Stóra-Bretlands hinn 15. sept-
ember 1944; í lok 2. Roose-
velt/Churchill-ráðstefnunnar,
sem haldin var f Quebec dagana
10.—16. september 1944.
En syndin er ekki einasta læ-
vís og lipur. Hún er umfram allt
annað sérdeilis lífseig. Og hepp-
in.
Aðeins fáa, og þá helzt ólæsa,
ætti að þurfa að fræða um það,
að útrýmingaráætlun þeirra
Roosevelts og Churchills, sem af
nærtækum ástæðum er oftast
kennd við aðalhöfund sinn og
nefnd Morgenthau-áætlunin í
öllum sagnfræðiritum, var fram-
kvæmd af miklu kappi í rösk 3 ár
frá 1. degi hins bandarísk/sov-
ézka sigurs vorið 1945, eða langt
fram á árið 1948, og síðan með
dvínandi áhuga í 5 ár að auki,
eða þangað til árið 1953. Á því
ári telst hún úr gildi fallin — og
syndin því úr hættu.
Meginástæða, kannski eina
ástæða þess, að Þjóðverjar lifðu
áform þeirra Rosevelts og Chur-
chills af, var sú, að mikill fjöldi
frjálslyndra og áhrifamikilla
stjórnmála- og vísindamanna í
Bandaríkjunum og Bretlandi
taldi sanngjarnt og sjálfsagt,
samkvæmt lögmálum jafnræðis
og bræðralags, að afhenda Sov-
étríkjunum ekki aðeins vísinda-
menn Hitlers eftir pðntunum
þeirra á „stríðsglæpamönnum"
heldur einnig árangurinn af eig-
in afrekum á sviði kjarnorku-
rannsókna og framleiðslu kjarn-
orkuvopna.
Sovétríkin brugðust að venju
fljótt og vel við öllu, sem að þeim
var rétt, smíðuðu bráðnothæfar
kjarnorkusprengjur í flýti og eru
nú talin eiga öflugasta kjarn-
orkuvopnabúnað í heimi.
Niðurstaðan af baráttu sam-
herjanna gegn syndinni hefir því
orðið sú, að nú óttast þeir ekkert
annað meira en sjálfa sig og af-
leiðingar eigin verknaða.
Þeir skjálfa sér til hita af ang-
ist augliti til auglitis við þann
ógnarlega sannleika, að á sér-
hverju næsta andartaki geti sá
möguleiki orðið veruleiki, að þeir
tortími öllu lífrænu í, á og yfir
jörðu endanlega.
Ekki hvarflar að mér að biðj-
ast velvirðingar á framanrituðu
upprifjunarágripi. öll rás við-
burðanna styrkir þau tryggða-
bönd, sem ég er bundinn þeirri
sannfæringu minni, að einungis
fávitar og frjálslyndingar taki
afstöðu til viðfangsefna nútíðar
án þess að leitast við að gera sér
grein fyrir orsaka- og afleið-
ingafjötrum hennar við fortíð-
Hann hefir ekki hugmynd um, hvert hann
er aö fara.
• Churchill vildi stríö
þegar árið 1935 —
gegn Þýzkalandi,
• Roosevelt vildi stríö
síöan áriö 1937 —
gegn Þýzkalandi,
• Stalin vildi alltaf stríö
— á milli Vesturlanda
innbyröis,
um út af Póllandi yrði að niður-
lægja Þjóðverja. Hvorki Frakkar
né Englendingar myndu hafa
gert Pólland að stríðsástæðu, ef
hinn stöðugi þrýstingur frá
Washington hefði ekki komið
til.“
f niðurlagsorðum meginmáls
hinnar greinargóðu úttektar
sinnar á afskiptum Bandaríkj-
anna af stríðs- og stjórnarmál-
Huggunar-
orð
apapabba
ina, svo og samhlekkjun nútíðar
og framtíðar.
Hinir stóru vildu stíð
Mannkynssagan er nær óslitin
vitnisburður um, að stríðin hafi
lengstum verið talin sjálfsögð og
eðlileg, jafnvel eftirsóknarverð.
Engin sjáanleg skynsemisrök
voru fyrir þeim möguleika að
þau gætu leitt til heimsslita.
Ekki heldur í aðfanga síðari
heimsstyrjaldarinnar
(1939—1945), sem eiginlega væri
réttnefndari næstsíðasta heims-
styrjöldin.
Svo að segja strax að afstað-
inni fyrri heimsstyrjöldinni
(1914—1918) tóku ýmsar ríkis-
stjórnir að búa þjóðir sínar und-
ir stríð, bæði leynt og ljóst.
Margir þráðu stríð, aðrir heimt-
uðu stríð.
Varla verður dregið í efa, að
skömmu eftir árið 1930 hafi
Churchill, Roosevelt, Stalin og
Hitler verið allra áhrifamanna á
alþjóðavettvangi ötulastir við að
undirbúa og/eða hefja stríð.
Hver með sínum hætti að sjálf-
sögðu og af margskonar ástæð-
um með ólík markmið að leiðar-
ljósi. En allir vildu þeir stríð:
• Hitler vildi stríö fljót-
lega eftir áramótin
1944/1945 — gegn
þrælstjórnarríkjunum.
Allir vita hvernig fór, hverjir
fengu sitt fram, hverjir sigruðu.
Og öllu vitibornu fólki hryllir við
afleiðingunum.
Eitt er að vita og annað að
viðurkenna. Þess vegna eru enn
uppi og við prýðisheilsu hinar
furðulegustu hártoganir og út-
úrsnúningar um, hver eða hverj-
ir fengu fram sitt stríð, og munu
að líkindum lengi verða. Ýmis
teikn virðast þó benda til þess að
þeim sagnfræðingum fari fjöl-
gandi, sem telja að James For-
restal, flotamálaráðherra
Bandaríkjanna (1944—1947) og
sænski landkönnuðirinn heims-
frægi, Sven Hedin (1856—1952),
fari býsna nærri sönnu.
Forrestal reit í dagbók sína
(sbr. W. Millis: „The Forrestal
Diaries", New York 1951):
„Sumarið 1939 brýndi Bullitt
(Innskot mitt: Sendiherra
Bandaríkjanna í París) viðstöðu-
laust fyrir Roosevelt, að í deilun-
um Evrópu („Amerika im Kampf
der Kontinente", Leipzig 1942)
segir Hedin um upptök heims-
styrjaldarinnar:
„Þetta stíð mun verða skráð í
sögunni sem stríð forsetans
Roosevelt."
Skoðun Hedins hefir ekki náð
hylli almennings. Enn er Roose-
velt í hálfguða-tölu bæði í lýð-
ræðisheiminum og þó alveg sér-
staklega í ríkjum kommúnism-
ans, enda eiga þau engum meira
að þakka. En svo er hamingjunni
fyrir að þakka, að dómar múgs-
ins hljóta sjaldan lofsyrði sög-
unnar. Fyrir ríflega 1.950 árum
kvað lýðurinn upp örlagaríkan
dóm með einróma upphrópun:
„Gef oss Barrabas lausan!"
Endaiaus sláturtíð
Eftir að hinar bandarísk / -
sovézku „hugsjónir" báru sigur-
orð af „hinu illa í heiminum"
(Churcill) árið 1945 hefir ekki
ríkt friður á jörð einn einasta
dag. Síðan þá og fram til ára-
móta 1982/1983 hafa rösklega
35.000.000 kvenna og karla,
barna og gamalmenna látið lífið
í yfir 120 stríðum. Milljónir
manna hafa særzt og slasazt,
enn aðrar milljónir hafa orðið að
hrekjast frá heimkynnum sínum
út í vonlaust kvalræði.
Hinn 19. marz 1983 gerði Upp-
lýsingastofnun varnarmála í
Washington kunnugt, að þá
stundina ættu 45 ríki, riflega %
allra ríkja heims, i vopnuðum
illdeilum eða stríðum. Út af fyrir
sig lítið undrunarefni: Á árunum
1975-1979 höfðu NATO-rikin
selt blóðsúthellingaþjóðum
vopnabúnað fyrir $26.000.000.000
og GULAG-bandalagið fyrir
$27.000.000.000.
Uldeilur og ófriður, bardagar
og blóðúthellingar, strið i einni
eða annarri mynd, hafa frá upp-
hafi verið sá djöfull, sem mann-
kynið hefir dregið. Síður en svo
nauðugt. Lítilmenni hafa svalað
og svala illfýsnum sinum á
heimilisfólkinu; smámenni
þjarka um peninga og kalla karp
sitt baráttu; dugandi hugsjóna-
menn grípa til valdaráns eða
sparka alþýðu út í borgarastyrj-
öld; stórmenni — og skálkar
reyndar einnig — fylkja til her-
hlaups og þreyta oft stórfenglegt
stríð.
Þannig hefir manneðlið ávallt
verið, er og verður. Þrátt fyrir
það hefir mannkynssagan ekki
greint frá neinum dæmum þess,
að þjóðir hafi tortimzt vegna
tapaðra stríða einvörðungu. En
nú, eða raunar strax eftir hinn
bandarisk / sovézka sigur, lítur
dæmið allt, allt öðruvisi út.
Heimurinn stendur á öndinni,
agndofa og úrræðalaus, and-
spænis einsdæminu.
Hugsast getur að yfirvofandi
ógnun við framtíð lífríkis á jörð-
inni kunni að vekja til meðvit-
undar um nauðsyn valds, sem
knýr til að í vissum höfuðatrið-
um verði fremur látið stjórnast
af því, sem homo sapiens er
óeðlilegt heldur en því, er honum
telst eðlilegt. Og vegna þess að
ofvitur homo sapiens er andleg-
ur/sálrænn margklofningur af
náttúrunnar hendi, mætti alveg
eins orða þessa hugmynd á þá
leið, að lífsnauðsyn sé að píska
óeðli hans til uppgjafar og und-
irgefni.
Níðingslegasta stríðið
Stríð á milli manna eru vissu-
lega hörmuleg þótt eðlileg séu.
Stríð manneskjunnar gegn nátt-
úruríkinu, sér í Iagi lífríkinu, eru
ennþá skelfilegri, auk þess að
vera bæði heimskulegri og
smánarlegri. Örfá dæmi úr hag-
skýrslum hörmunganna tala
sínu máli:
Á sérhverjum sólarhring
verða 24 dýra- og jurtategundir
aldauða; síðan árið 1930 hefir
hvaldýrum heimshafanna fækk-
að úr 2.595.000 í 1.172.000 eða um
1.423.000 dýr; á næstu 17 árum
munu ca. 300.000 km' skóglendis
verða eyðimerkur vegna skóg-
arhöggs eingöngu; 200—300 ha
ræktarlands breytast árlega í
fen og díki eða skrælna niður
sökum gjörnýtingar og ofnotk-
unar áburðar og misráðinna
áveituframkvæmda; andrúms-
loftið hleðst eitri og vatnsskort-
ur er víða orðinn tilfinnanlegur.
Árlega deyja um 55.000.000 tví-
fætlinga úr hungri og hörgul-
sjúkdómum.
Þetta stríð hefir verið háð af
slíku ofstæki, að jafnvel hefir
gengið fram af frændum okkar,
öpunum. A.m.k. herma nýlegar
fréttir, reyndar óstaðfestar, að
einhver ónafngreind persóna
hafi þótzt heyra hugulsaman
apapabba hughreysta apa-
mömmu með þessum orðum, er
hún karaði frumburð sinn:
„Hættu þessum ömurlegu
skælum! Láttu sem ekkert sé, öll
nýfædd apabðrn líkjast mann-
eskjum fyrstu vikurnar — en
það lagast með tímanum."