Morgunblaðið - 01.12.1983, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 1. DESEMBER 1983
43
Ástarsögur frá aldamótum
HELO - Sauna
Bókmennfir
Erlendur Jónsson
Þorgils gjallandi: RITSAFN. II. 237
bls. Jóhanna Hauksdóttir og Þórður
Helgason sáu um útg. Skuggsjá
Hafnarf. 1983.
Jón Stefánsson hét hann en
skrifaði undir heitinu Þorgils
gjallandi. Það mátti vera tákn-
rænt. Rödd hans skyldi vera hvell
og hljómmikil. Hér var ekki á
ferðinni skáld sem vildi svæfa með
kliðmjúkri hrynjandi. Verk hans
skyldu þvert á móti vera — vekj-
andi!
Fertugur byrjaði hann að
skrifa. Og þá lá honum svo mikið á
hjarta að frásagnarþörfin entist
honum ævilangt. Stíltækni hans
var í fyrstunni áfátt. En honum
var fyrirgefið meira en öðrum
vegna þess að hann meinti það
sem hann sagði.
í þessu bindi ritsafnsins eru
skáldsögurnar Gamalt og nýtt og
Upp við fossa. f báðum sögunum
brennur höfundinum hið sama á
vörum: ástin andspænis hjóna-
bandinu og venjunni. í báðum sög-
unum kemur fram prestaádeila. f
báðum gætir sterkra áhrifa frá
skandínaviskum raunsæisbók-
menntum, einkum norskum. í
fyrri sögunni setur höfundurinn
stefnuna ofar listinni. Þar er for-
skrift raunsæisstefnunnar fylgt út
í æsar. Ungur prestur, drykkfelld-
ur og heldur ráðlaus í flestum
greinum, vélar unga, saklausa og
góða stúlku með fagurgala til að
giftast sér. Hún trúir á ástina. En
sem hún er föst i hnappheldu
hjónabandsins þarf presturinn
ekki lengur að smjaðra fyrir henni
en sýnir þá sitt rétta innræti.
Hann hættir ekki að drekka eins
og hann lofaði. En hitt var
kannski verra » ... hann trúði
ekki því sem hann kenndi.* Þessi
drykkfelldi, kvensami og trúlausi
prestur er síður en svo einsdæmi í
þessari sögu, hann birtist, lítt
breyttur, í tugum íslenskra og er-
lendra skáldsagna frá þessu tíma-
bili.
Gamalt og nýtt verður aldrei
talið til meiriháttar skáldverka.
Öðru máli gegnir um Upp við
fossa. Þar fylgir höfundurinn
formúlunni ekki eins stíft. Og þar
kemur í ljós að fleira getur orsak-
að vandræði en kvensemi sókn-
arprestsins — þó svo að hún gegni
ærnu hlutverki í þeirri sögu.
Sem formælandi ástarinnar
hafnaði Þorgils gjallandi hvers
kyns málamiðlun. Hræsni og yfir-
drepskapur var líka eitur í hans
beinum. Og framhjáhald var hon-
um viðurstyggð — ekki vegna þess
að það væri ókristilegt (samleið
með lúterskri heittrúarstefnu átti
Þorgils gjallandi enga) heldur
sakir hins að það útheimti lygi og
laumuspil. Ástin átti að vera
hrein. Hún átti að fá að njóta sín
óspillt og náttúrleg.
Það er því engin tilviljun að
hlutverk prestsins hefst ekki strax
í Upp við fossa; fyrst varð að
bregða upp almennara dæmi: Ung
kona giftist til fjár, góðum bónda
og gegnum en fremur luralegum
og lítið töfrandi fyrir ungan og
nokkuð blóðheitan kvenmann. En
svo tekur hún að halda fram hjá
honum með tápmiklum myndar-
pilti. Pilturinn vill meira en ástar-
atlot a afviknum felustöðum.
Hann vill að hún skilji við mann-
inn og fylgi sér. Það vill konan
ekki. Hún treystir sér ekki til að
varpa frá sér góðu heimili, þokka-
legum efnahag og álitlegri hús-
freyjustöðu fyrir ást sem ekki
býður upp á annað en hrakning og
fyrirlitning samfélagsins. Það er
þá fyrst er ástarævintýri þeirra er
lokið að kvensami presturinn tek-
Þú svalar lestrarþörf tlagsins
ásíöum Moggans!
Þorgils gjallandi
ur að spinna örlagavefi kringum
persónur sögunnar. Með sögum
Þorgils gjallanda var vissulega
komið fram lífsgæðamat sem átti
eftir að hafa drjúg og varanleg
áhrif á hugmyndir almennings um
makaval og hjónaband. Ádeilan
skilst þó tæpast nema horft sé til
ástandsins í Skandínavíu áratug-
ina fyrir aldamótin. Þar var mikil
ólga í pólitíkinni. En hér voru í
raun engin stjórnmál í þess konar
skilningi sem þar var lagður í orð-
ið. Prestastéttin á Norðurlöndum
var pólitísk valdastétt. Svo var því
hreint ekki varið hér. íslenskur
sveitaprestur var öllu heldur
fremstur meðal jafningja. Og
hvort heldur hann var nú kven-
samur og drykkfelldur eður eigi
deildi hann kjörum með sínu fólki.
Margrómuð vakning Þingeyinga
var því að hálfu leyti þýdd úr
norsku.
Nú eru málefni í sögum Þorgils
gjallanda löngu af dagskrá. Eftir
stendur skáldskapurinn. Og hann
ætlar að standast tímans tönn.
Það besta, sem Þorgils gjallandi
lét eftir sig, var sannarlega gott —
nógu gott til að flokkast með öðr-
um úrvalsverkum íslenskra bók-
mennta.
Höfum ávalt fyrirliggjandi Saunaofna og klefa á mjög
hagstæöu verði.
Benco,
Bolholti 4, sími 21945.

KARTOFLUVERKSMIÐJA
ÞYKKVABÆJAR HF.