Morgunblaðið - 19.04.1984, Blaðsíða 15

þessar þjóðir hafa lagt í sölurnar í
baráttunni um tunguna. Jeg þarf
ekki að tala um fjandskapinn, sem
risið hefir af deilum um jafn viðk-
væmt mál, um kostnaðinn af að
prenta öll opinber skjöl o.s.frv. á
tveim málum, um erfiðið fyrir
æskulýðinn að læra tvö móðurmál
o.s.frv. En Finnar hafa varpað frá
sjer ágætu menningarmáli og tek-
ið upp ótamið alþýðumál í staðinn.
Þeir hafa stofnað menningarsam-
bandi sínu við Norðurlönd í voða
og einangrað sig með því þó að öll
þeirra pólitíska framtíð viriðst
komin undir sambandi þeirra
vestur á við. Landsmálsmennirnir
í Noregi eru fúsir að kasta frá sjer
öllum hinum norsku bókmentum á
ríkismálinu, gefa Dönum Holberg,
Wergeland og Ibsen, slíta bók-
málssambandi við Dani (sem hefir
gefið norsku skáldunum tvöfalt
fleiri lesendur en þeir gátu fengið
í Noregi einum) og láta ríkismálið,
fagurt og þaultamið mál, fyrir
óþroskað sveitamál.
Hvað hefir gert þessa baráttu
svo harða og óbilgjarna? Þjóðern-
istilfinning, ást á móðurmálinu,
munu flestir halda. En því er ekki
svo farið. Meðan þjóðræknin var
ein um hituna var ræktin við
finskuna og nýnorskuna ekki ann-
að en hjartansmál fáeinna rithöf-
unda og hugsjónamanna. Það var
rómantísk hreifing. En eftir því
sem lýðfrelsið óx, skildist leiðtog-
um alþýðunnar betur, að eina ráð-
ið til þess að öðlast jafnrjetti fyrir
hana, var að hefja til virðingar
tungu þá, sem hún talaði. Ef Finn-
ar hefði orðið að læra sænsku til
þess að taka þátt í stjórnmálum
og mentalífi og norskir sveitabúar
dönsku, hefði þeir altaf staðið ver
að vígi í samkeppninni við þá, sem
áttu ríkismálin að móðurmáli. Af
þessari orsök varð málstreitan
pólitísk, varð stjettabarátta. Það
gerir allar öfgar hennar og
skuggahliðar skiljanlegar.
En hvernig er nú ástandið í
drottinlöndunum, þar sem erlend
yfirráð hafa ekki rofið samhengið
í þróun móðurmálsins?
Jeg skal því til skýringar segja
frá litlu atviki, sem kom fyrir
sjálfan mig í fyrrahaust. — Jeg
kom til háskólabæjar í Svíþjóð og
flutti þar erindi um Island. A eftir
var samsæti, mikill gleðskapur og
ræðuhöld. Ein af ræðunum varð
mjer sjerstaklega minnisstæð.
Hana flutti ungur vísindamaður,
sem sjálfur hafði verið á íslandi
og kunni frá ýmsu merkilegu að
segja. Daginn eftir barst samsæt-
ið í tal við einn af kunningjum
mínum við háskólann. Jeg ljet í
ljós ánægju mína með þessa ræðu.
Hann svaraði: „Já, það getur verið,
að efnið hafi verið gott, en fyrir
okkur Svíana er óþolandi að
hlusta á þennan mann. Hann talar
með mállýskublæ, þó að þú hafir
ef til vill ekki tekið eftir því.“
Seinna fjekk jeg að vita, að þessi
maður hafði verið garðyrkju-
maður, brotist áfram til menta af
sjálfsdáðum, en komið of seint í
skóla til þess að losna við mál-
farskæki æskuhjeraðs síns. Mjer
rann til rifja að hugsa um, að
hann mætti sitja með þetta merki
alla æfina og að það myndi vafa-
laust standa honum fyrir emb-
ættisframa við háskólann og gera
honum vísindabrautina erfiðari.
í fyrirlestrum mínum í Svíþjóð
sagði jeg stundum, að á íslandi
gæti gestur komið að prestssetri,
hitt mann að máli úti á túni, og
átt tal við hann góða stund, án
þess að geta ráðið af orðfæri hans
og mæli, hvort það væri prestur-
inn eða vinnumaðurinn hans. —
Þetta þótti furðulegt. Og þegar jeg
sagði, að sveitabúar töluðu vand-
aðra og stílfastara mál en höfuð-
staðarbúar, fanst áheyröndum það
líkast frjettum af annari stjörnu.
III.
Málin geta klofnað við
töku erlendra orða
Hættan fyrir íslendinga
Það er ekki ástæðulaust fyrir
oss íslendinga að minnast þess,
hvernig aðrar þjóðir eru á vegi
staddar í þessu efni. Tungan hefir
ekki einungis verið undirstaða
menningar vorrar, heldur líka
sjálfstæðis út á við og jafnaðar
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. APRÍL 1984
inn á við. Þó að samlyndi þyki hjer
stundum valt í landi, þekkjum
vjer ekki hinn bitra fjandskap, er
leiðir af því að þjóð skiftist milli
tveggja tungna. Enginn getur
komist hjá því að fyllast þakk-
lætissemi við þær kynslóðir, sem
vernduðu alþýðumál vort á erfið-
ustu öldunum. Og þeirri þakkláts-
semi hlýtur að fylgja nokkur
ábyrgðartilfinning.
Sem betur fer, er lítil hætta á,
að íslenskan klofni sundur í mál-
lýskur hjeðan af. Mállýskurnar
jafnast alstaðar fremur fyrir auk-
inni skólamentun og bættum sam-
göngum. En þegar ekki er getið
um annan málklofning en mál-
lýskurnar, er ekki nema hálfsögð
sagan. Þær smáhverfa, en önnur
hætta vex upp í staðinn: af töku-
orðunum. Og hún er ekki minni
hjer á íslandi en annarsstaðar. Af
henni sjest, að eignarhald þjóðar-
innar á málinu er í nánu sambandi
við hreinleik þess.
í fyrrasumar hitti jeg í Stokk-
hólmi Per Hallström, einn af gáf-
uðustu rithöfundum Svía. Jeg
sagði honum m.a. dálítið frá bar-
áttu íslendinga við erlend orð, er
sæktu í málið. Hann setti hljóðan
um stund, en sagði síðan: „Jeg er
ekki neinn alþýðusinni. En það
skal jeg játa, að þegar jeg heyri
almúgafólk vort misskilja og mis-
beita erlendum orðum og verða að
aðhlátri fyrir, þá finn jeg, að þetta
er hróplegt ranglæti. Vjer menta-
mennirnir fáum alþýðu fjölda af
orðum, sem hana skortir öll skil-
yrði til þess að fara með, og fyrir-
lítum hana síðan fyrir að flaska á
þeim.“ Þarna var naglinn hittur á
höfuðið. Og fám dögum síðar rifj-
uðust þessi orð Hallströms skrýti-
lega upp fyrir mjer. Jeg var þá
kominn til Oslóar, og norskur
kunningi minn var að telja upp
fyrir mjer dagblöðin í borginni.
Eitt þeirra var bændablaðið Nat-
ionen. „Bændurnir kalla það Nas-
sjonen, með áherslu á fyrsta at-
kvæðinu, og trúa hverju orði, sem
í því stendur.“ Mjer er í minni hve
háðslega hann sagði þetta. Honum
fanst að vonum hlægilegt, að
bændur skyldi velja málgagni sínu
nafn, sem þeir kunnu ekki að bera
fram!
Allir þeir, sem þekkja eitthvað
til dönsku, vita, að í því máli er
fjöldi orða, sem Danir kalla
„fremmed-ord“ (tökuorð), og eru
þau skýrð í sjerstakri orðabók:
„fremmed-ordbog". Þessum orðum
fer sífelt fjölgandi, eftir því sem
erlend menningaráhrif verða
margbrotnari. Þau mynda sjer-
stakt lag í tungunni. Flest eru þau
af grískum og latneskum uppruna.
Því ber minna á þeim í latneskum
málum eða blendingsmáli eins og
ensku..
Yfirleitt er alþýða manna sólgin
í að nota þessi orð. Henni finst
þau vera „fín“ og heldur, að það
sje menningarmerki að henda þau
á lofti. En henni ferst það einatt
óhönduglega. Hún skilur ekki
stofnana, sem þau eru mynduð af,
glæpist á merkingunni. Það er ær-
inn vandi að bera þau fram:
áherslan er óregluleg, sum á að
bera fram á frönsku, sum á ensku,
sum á ítölsku. Það er heil grein
danskrar málvísi að safna saman
og skýra afbökuð og misskilin
tökuorð í alþýðumáli. En hitt þarf
naumast að taka fram að sá sem
ber þessi orð rangt fram, eða hef-
ur þau í rangri merkingu, verður
að athlægi meðal þeirra, sem bet-
ur vita.
Enn er sá bálkur útlendra orða,
sem íslenskan hefir veitt viðtöku,
furðu lítill. Alt frá fornöld hefir
meira verið gert að því hjer á
landi að íslenska erlend orð-en að
gefa þeim þegnrjett í málinu
Erlend orð hafa komið hópum
saman og týnst niður aftur, af því
að landanum þóttu þau fara illa í
munni. Nú segir varla nokkur
maður begrafelsi, bevís og begera,
sem var algengt mál fyrir 1—2
mannsöldrum. Menn hafa fundið,
að be-ið þýska, var ekki sem fal-
legast, þegar það var komið í
áhersluatkvæði. íslenskan er illa
fallin til þess að taka við erlendum
orðum, m.a. vegna þess, að áhersl-
an er altaf á fyrsta atkvæði. Auk
þess er svipur málsins svo sam-
feldur, að orð, sem samþýðast ekki
hljóðkerfi málsins nje beygingum,
stinga illilega í stúf við innlendu
orðin. En þegar erlend orð sam-
þýðast málinu (t.d. prestur, berkill
o.s.frv. sem annaðhvort hafa verið
löguð eftir íslenskunni eða ekki
þurft að laga) og alþýða manna
lærir að beita þeim rjett, þá er
engin ástæða til þess að amast við
þeim.
En því miður á þetta ekki við um
mörg þeirra orða, sem hjer eru á
vörum manna. Flestir Reykvík-
ingar eru svo vel að sjer, að þeir
geta brosað að sveitamönnum,
sem hafa orð eins og prívatmaður,
partiskur og idiót í fáránlegum
merkingum. En enginn sjer í þess-
um efnum bjálkann í sínu eigin
auga, sem ekki er von. Það er
margur góður borgarinn hjer í
Reykjavík, sem gert hefir og gerir
sig broslegan með því að krydda
tal sitt erlendum orðum, sem hann
hvorki kann að bera fram nje ski-
lur til hlítar. Og frúin, sem kom
hjer inn í hannyrðaverslun og bað
um að selja sjer monúment (hún
átti við motiv, ífellu), er ekkert
einsdæmi. Út yfir tekur þó, þegar
frúrnar senda vinnukonurnar sín-
ar til aðfanga og gera þær að
heiman með erlend orð. Þá mynd-
ast „nýyrði", eins og Liverpoolstau
(= leverpostej, lifrarkæfa), og sum
svo tvíræð, að þau verða ekki sett
á prent. Þetta er ekki nema eðli-
legt. Auglýsingarnar í blöðunum
bera þess vott, að margir verslun-
armenn kunna ekki sjálfir að fara
með erlendu orðin á varningi sín-
um. Þá verður það varla heimtað
af viðskiftamönnum þeirra. Það
má líka segja verslunarstjett
Reykjavíkur til maklegs sóma, að
henni virðist raun að hrognamáli
því, sem veður uppi í viðskiftalíf-
inu, og hefir sýnt mikinn áhuga á
að bæta það.
Enn er ekki meira af erlendum
orðum á alþýðuvörum en svo, að
þau gefa efni í einstakar skrýtlur
og verða einstöku manni að fóta-
kefli. En ef íslenskan verður
opnuð upp á gátt fyrir erlend orð
(vjer höfum dönsk orð í viðbót við
Norðurálfu orðin), þá sjest, hvern-
ig fer. Þá hverfa broslegu sögurn-
ar, af því að misbeiting orðanna
verður of algeng til þess að halda
henni á lofti. Þá verður alt tal al-
þýðu manna mengað málleysum
og böguyrðum. Þá fær íslensk al-
þýða sama soramarkið og alþýða
annara landa. Hún markar sig því
sjálf mitt í „mentun" 20. aldarinn-
ar.
IV.
Baráttan við erlendu orðin.
— Mest í húfi fyrir alþýðuna
Ef íslensk alþýða á nokkura sök
á hendur mentamönnum, þá er
það fyrir það, að þeir vanda ekki
betur daglegt mál sitt en þeir
gera. Þegar íslendingar læra er-
lend mál, reyna þeir að tala þau
hrein. Þeir sletta ekki þýsku og
ensku mitt í frönskum setningum.
Þeim finst líka stórhlægilegt að
heyra Vestur-íslendinga krydda
tal sitt með ensku. En danska
ívafið í daglegt mál vort er svo
ríkur vani, að fæstir taka eftir því.
Auðvitað er erfitt að sneiða hjá
erlendum orðum fyrir þá, sem
mestan lærdóm sinn hafa fengið á
erlendum málum. En ef menn
heimtuðu meira af sjálfum sjer og
öðrum í þessu efni, kæmi einhver
úrræði. Vandað talmál þarf að
verða eins sjálfsagt og hreinlæti,
kurteisi, mannasiðir. Og það þarf
að vanda miklu meir til mál-
farsmenntunar leikara, presta og
ræðumanna en hjer er gert.
En hitt er jeg viss um, að óborn-
ar kynslóðir munu virða við ís-
lenska mentamenn og rithöfunda
19. og 20. aldar, að þeir hafa a.m.k.
vandað ritmál sitt eftir föngum og
varið það fyrir erlendum orðum.
Þeir hafa framar öllu gert það af
málsmekk. íslenskan hefir svo
samfeldan svip, að erlend orð fara
henni ekki. Þau eru eins og misli-
tar pjötlur, sem saumaðar væri á
ofna ábreiðu. Aftur á móti er
blendingsmál eins og enska líkast
pjötlubrekáni, og þar er hver ný
bót til prýði. — Menn hafa líka
vakað yfir tungunni af öðrum
ástæðum: vegna sambandsins við
fornöldina, þjóðernis og sjálfstæð-
isbaráttu. — Nú, þegar sjálfstæð-
isbaráttan vor er á enda kljáð og
stjórnmálin taka nýja stefnu, er
ástæða til þess að minna á fjelags-
hlið málvöndunarinnar: að jöfnuð-
ur og samheldni í landi voru er
ekki undir neinu öðru fremur
komin en sömu málmenningu
allra stjetta, en sú málmenning er
óhugsandi, nema tungunni sje
haldið hreinni.
Það er að vísu mikið færst í
fang að reyna að finna íslensk orð
um alla nýja hluti og hugtök, sem
að oss berast. Það er barátta, sem
á sjer hvorki upphaf nje endi, en
dæmi vort á umliðnum öldum sýn-
ir, að vjer þurfum ekki að leggja
árar í bát. Hjer hafa altaf verið að
skapast ný orð, frá upphafi ís-
lands bygðar, og hugsun þjóðar-
innar hefir ekki þroskast á öðru
meir. Þessi orð hafa ekki myndað
sig sjálf. Þeir einstaklingar, sem
hafa nent að hugsa, hafa hver lagt
sinn skerf til. Hinir tala mest um,
að alt eigi að koma af sjálfu sjer,
sem aldrei hefir dottið neitt í hug.
En þó að einstaklingar hafi
jafnan átt frumkvæðið, fer því
fjarri, að rjettur almennings hafi
verið fyrir borð borinn. Dómur
hans hefir jafnan verið hæsta-
rjettardómur. Orð lifa ekki, nema
þau sje á vörum manna.
En láti almenningur glepjast
svo, að hann dæmi alla þessa við-
leitni einskis nýta, þá dæmir hann
sjálfan sig. Alþýða manna á hjer
mest á hættu. Hún verður það,
sem geldur þess, ef íslenskan
klofnar og þjóðin skiftist í stjettir
eftir málfari. Máltækið segir, að á
mjóum þvengjum læri hundarnir
að stela. Erlendu orðunum fylgir
skakkur framburður, beyginga-
leysi og hálfur eða rangur skiln-
ingur. Þegar þau eru orðin nógu
mörg, fara þau að hafa áhrif á
íslensku orðin. Hljóðkerfi málsins
raskast, beygingar skekkjast,
menn hætta að kæra sig um að
skygnast fyrir rætur orðanna. Þá
hafa íslendingar eignast skrílmál
og þaðan er skamt til þess að fleiri
einkenni skrílsins komi á eftir.
Mál mæðranna
Til er æfintýri, sem gengið hefir
í svipaðri mynd með mörgum
þjóðum. Tvær ungar stúlkur kom-
ast hvor eftir aðra niður til undir-
heima, og ganga þar í þjónustu
gamallar konu. Þær reynast mjög
misjafnlega í vistinni, enda er að
því skapi misjafnað með þeim í
kaupinu. Annari verður úr því
áskapað, að við hverja setningu,
sem hún mælir, hrýtur henni af
vörum ógeðsleg padda. En hinni
veitir gamla konan þá ástgjöf, að
ilmandi rósir hrynja af vörum
henni, þegar hún mælir. Ekki er
mikill vafi á, hver athugun er fólg-
in að baki þessari sögu. Hjer er
lyft upp í ýkjuheim æfintýranna
þeim óskaplega mun, sem á þvi er
að heyra fagurt og vandað málfar
og hljómgóða rödd, eða skræka
rödd eða hrjúfa, ásamt brengluðu
máli og óhreinu. „Talaðu svo jeg
geti sjeð þig“ — er haft eftir forn-
um spekingi. Málrómur og málfar
getur verið eins drjúgt í skiftum
og útlit. Og er mikil furða, að ung-
ar konur, sem hugsa þó margt um
útlit sitt og allan þokka, skuli ekki
gefa þessu enn meira gaum. Það
þykir kurteisi að tala vel erlend
mál. En hitt er þó miklu meiri
kurteisi, að tala smekklega sína
eigin tungu. Þetta má vel mæla
sjerstaklega til kvenna fyrir þá
sök, að þær munu margar ófúsari
að leggja rækt við mál sitt en
karimenn. Er það þó ekki af því að
þær þurfi minna á
tungunni að halda, enda er hún
víðast við þær kend. Þær leggja
undirstöðuna að máli barnanna,
og það er mikil ábyrgð. Sú móðir,
sem vanrækir það mál, sem við
hana er kent, getur ekki borið það
veglega nafn með fullum sóma.
Fyrirlestur prót. Siguröar Nordal
sem hann netndi Máltrelsi birtist í
Lesbók 5. sepl. 1926.
63
Sumardagurinn 1.
Matseðill:
Barnapylsur
og Pepsí Cola.
Kiwanismenn og gestir:
Munið barna- og tjölskyldu-
hátiöina í Kiwanishúsinu,
Brautarholti 26 á sumardag
inn fyrsta kl. 12 til 15.
Kiwanisklúbburinn Katla.
SIOAN
32
QGENN
AFULLU
I/INNUFÖT
VINNUFATAGERÐ ISLANDS.
REYKJAVÍK.SÍMI16666
reglulega af
öllum
fjöldanum!
$$t o ifo