Morgunblaðið - 19.04.1984, Blaðsíða 28

» onr
rr
76
iinn * nr mr^*ni!TWMini riTn » HTT/ri'viAir
MORGUNBLAÐID, FIMMTUDAGUR 19. APRlL 1984
Reykjavík um aldamótin
Úr ferðabók eftir Kaliforníumanninn J. Ross Browne sem gefin var út í New York 1867:
mk
■
r11 -
ilítiT
iii
II
n
Reykjavík fyrir 70 árum
ÁRNI ÓLA þýddi
Grein þessi er tekin úr ferðabók
eftir Kaliforníumann, J. Ross
Browne að nafni. Bókin er gefin út í
New York árið 1867 og heitir „The
Land of Thor“. í bókinni eru frá-
sagnir um ferðalag höfundarins í
Kússlandi, Eystrasaltslöndum,
Finnlandi, Svíþjóð, Noregi, Færeyj-
um og íslandi. — Hingað mun hann
hafa komið annaðhvort árið 1864
eða 1865, og ferðaðist þá austur að
Geysi og nokkuð hjer um nágrenni
Reykjavíkur. Hann var málari og er
í bókinni sægur mynda eftir hann og
eru ýmsar þeirra skemtilegar og lýsa
þeim áhrifum sem hann hefir orðið
fyrir á hverjum stað og hvað honum
þykir sjerkennilegast í lífi og lífs-
háttum þeirra framandi þjóða, sem
hann kynnist. Birtast hjer í greininni
nokkrar af myndum hans frá ís-
landi, er lýsa þeim þjóðháttum, sem
honum hefir orðið starsýnt á.
Bók þessi hefir verið furðu fá-
sjeð meðal Islendinga. T.d. segir
Þorvaldur Thoroddsen í Land-
fræðisögu sinni, að hann hafi
heyrt bókarinnar getið, en ekki
sjeð hana. Og í Landsbókasafninu
er hún ekki.
I
Reykjavík sá jeg fyrst í dynj-
andi rigningu. Og ömurlegri stað
hafði jeg naumast sjeð áður. Fyrir
málara var staðurinn einkenni-
legur, jafnvel fyrirmynd. Og fyrir
ferðamann, sem ekki hafði kæft
ímyndunarafl sitt með víðtækri
reynslu, mundi staðurinn hafa á
sjer skemtilegan svip að ýmsu
leyti. En í mínum augum var hann
útskækili hins mentaða heims,
með hræðilegan þef af rotnandi
slori og fiski. Kaldur vindur, sem
stóð af Snæfelsjökli og húðarrign-
ing hjálpuðust að því að gera stað-
inn óvistlegri. Mjer fanst þar ekki
líf í neinu nema villiöndum og
mávum. Alt umhverfið er ekki
annað en móar og melar og hraun.
Maður sjer varla neinn grænan
blett, nema torfþökin á kofum
þurrabúðarmannanna. Dökk mal-
arvík er framundan bænum og er
fjaran þakin bátum, árum, netjum
og fiskhrúgum. Svo er löng röð af
Ijótum varningshúsum úr timbri,
eru þau flest tjörguð en á stöku
stað sjest óhreinn gulur litur. Þar
fyrir innan eru Ijótir kofar á víð
og dreif og eru þeir úr gömlum
fjölum og rekaviði; fáeinar krók-
óttar götur, grýttar og angandi af
rusli, sem fleygt er úr húsunum út
á þær, nokkrir letingjar og drukn-
ir útróðramenn hanga í búðunum;
strolla af konum, dökkum og veð-
urbörðum, með fisk á börum niður
til sjávar; lest af úfnum, litlum
hestum, sem bundnir eru í taglið
hver á öðrum; hópar af hundum,
sem viðra í öll skúmaskot eftir
einhverju ætilegu, og lenda í
áflogum út af hverjum bita. Þetta
var alt sem jeg sá fvrst í Reykja-
vík, hinni frægu höfuðborg Is-
lands.
Borgin stendur á eiði milli sjáv-
ar og tjarnar. Það er sagt að þar
sje tvær þúsundir íbúa, og ef
hundar og flugur er talið með, þá
efast jeg ekki um að svo sje. En
það er undrunarefni fyrir fram-
andi mann hvernig tvær þúsundir
manna fara að þyrpast saman í
einn stað, þar sem ekki er nema
eitt hótel, og það mjög ljelegt.
Húsin eru flest öll einlyft og sjald-
an eru í þeim fleiri herbergi en tvö
eða þrjú. Satt er það að vísu, að
danskir kaupmenn hafa á seinni
árum bygt þarna nokkur hús, sem
eru fallegri útlits en þau hús, sem
lýst hefir verið. Og bústaður stipt-
amtmanns og skólinn eru reisuleg
hús.
Eina steinbyggingin í Reykja-
vík, sem nokkuð sópar að, er
„dómkirkjan", sennilega kölluð
svo til heiðurs fyrir það, hvað hún
er gömul, fremur en vegna þess,
hvað hún sje tilkomumikil um stíl
og stærð. Nú sjest þó ekki á henni
hvaðgömul hún er, því að hún hef-
ir nýlega verið máluð og er hin
snotrasta að útliti.
í báðum endum borgarinnar eru
þyrpingar torfbæja. Þar eiga
þurrabúðarfjölskyldurnar heima
og lifa þar eins og tófur í grenjum.
Fyrir framandi mann, sem lítur
inn í þessa óþrifalegu kofa, er það
óskiljanlegt hvernig nokkur mað-
ur getur haldið heilsu þar. Þar er
fult af reyk og slorlykt, kræklingi
er hlaðið á veggina og gólfin eru
tyrfð. Fólkið er þar á kafi niðri í
jörðinni, og það er enginn hægðar-
leikur fyrir dagsljósið að skjótast
á ská inn um gluggana. Þegar tek-
ið er tillit til veðráttunnar, þá eru
bjóraholurnar í Kaliforníu sann-
kallaðar hallir á móts við þessi
greni Islendinga. — Tilsýndar
líkjast kofarnir moldarhaugum í
kirkjugarði. íbúarnir eru grafnir
þarna lifandi og ver farnir en hin-
ir dauðu. Engir garðar, engir
ræktaðir blettir, engin tilraun
gerð um það að gera kofana vist-
legri. Dökkar hraungötur, þaktar
þorskhausum og fiskslógi; hrauk-
ar af mó,.sem sóttur hefur verið í
einhverja mýri þar nærri; hjallar,
þar sem fiskurinn er hertur; hópar
af hundum, sem eru líkastir úlf-
um, mannfælnir og grimmir; kett-
ir, sem skjótast og máske á ein-
staka stað niðurbeygð hæna —
þetta er hið helsta í umhverfinu.
Sóðaskapur og slóðaskapur hald-
ast í hendur.
Konurnar eru einu verurnar í
bænum, sem nokkur dugur er í, að
undanteknum flugunum. Þótt
konurnar sje luralegar, tötralegar
og kærulausar, þá er þó í þeim
talsvert líf og dugnaður, saman
borið við karlmennina. Þótt þær
hafi yfrið nóg að gera heima fyrir,
fara þær niður að höfn í hvert
skifti sem skip kemur og með því
að vinna baki brotnu við afferm-
ingu fá þær fáeina aura til þess að
kaupa flíkur á krakkana sína.
Karlmennirnir eru svo latir, að
þeir nenna ekki einu sinni að bera
fiskinn upp úr bátunum. Þegar
þeir eru í landi slæpast þeir,
reykjandi og kjaftandi og alt of oft
ölvaðir. Sumir eru svo latir, að
þeir nenna ekki einu sinni að
drekka, heldur liggja heima í bæli
sínu. Kæruleysið meðal allra
stjetta er svo áberandi, að manni
koma helst Suðurlandabúar í hug.
Og það er margt um Reykjavík,
sem minnir kaliforniskan ferða-
mann á San Diego. Ölvaðir menn í
búðunum, þeysireið á hestum eftir
götunum, þar sem hestarnir eru
pískaðir áfram en fara ekki af
eðlilegu fjöri, minti mig oft á að
það væri eins og jeg væri kominn
heim.
Morguninn eftir að jeg kom til
Reykjavíkur fór jeg að hitta vin
minn Jónassen*, son stiptamt-
mannsins, og var mjer þar tekið
opnum örmum af allri fjölskyld-
unni. Jeg hafði meðmælabrjef til
stiptamtmanns frá dómsmála-
ráðherranum í Kaupmannahöfn,
en fanst engin ástæða til að sýna
það. Hans hágöfgi, stiptamtmað-
ur, er gott sýnishorn Islendinga í
betri röð — blátt áfram, góðhjart-
aður og vingjarnlegur. Honum var
það nóg að jeg hafði kynst syni
hans sem snöggvast til þess að
hann tæki mjer sem vini. Jeg helt
að hann mundi drekka okkur báða
út úr, því að svo oft drakk hann
fagnaðarskál mína og bauð mig
velkominn til íslands. Hann
kvaðst aldrei hafa sjeð Kaliforníu-
mann fyr, og það var eins og hon-
um þætti það undarlegt að þeir
skyldi hafa skilningarvit eins og
aðrir menn. Að einu leyti gerði
hann mig stoltari, heldur en jeg
hafði nokkurn tíma áður orðið á
þessu ferðalagi — hann talaði sem
sje frönsku nærri því eins illa og
jeg. Jeg lít þannig á að eitthvað
sje við þann mann, sem talar
frönsku illa eftir að hafa ferðast í
mörg ár um meginland Evrópu.
Hann á að minsta kosti þann
hróður skilið, að hann hafi varð-
veitt þjóðerni sitt. Og þegar ein-
hver útlendingur reynir að tala
frönsku ver en hann, en tekst það
ekki, þá verð jeg að telja hann
meiri mann á eftir.
Leiðinlegt þætti mjer ef menn
skyldi skilja mig svo sem jeg væri
að gefa í skyn, með þessari stuttu
lýsingu minni á Reykjavík, að þar
finnist varla almennilegur maður.
Þar eru til fjölskyldur sem eru á
jafn háu menningarstigi og nokk-
urs staðar annars staðar í heimin-
um. Og ef ferðamaður skyldi koma
á dansleik, eða í samkvæmi,
mundi hann furða á því skarti,
sem þar er, samfara göfgum sið-
um. Skólann og bókhlöðuna sækja
mentamenn úr öllum sýslum
landsins, og margir af kennurun-
um og bókmentamönnum íslands
hafa hlotið Evrópufrægð. Tvö
hálfsmánaðar blöð koma út á ís-
lensku í Reykjavík. Þau eru vel
prentuð og það er sagt að þeim sje
vel stjórnað. Jes las þau grand-
gæflega frá upphafi til enda og
hafði ekkert við efni þeirra að at-
huga.
II
Mig langaði til þess að sjá eins
mikið af landífcu og unt væri á
þeim stutta tíma, sem jeg gat
dvalist þar. Jeg bað því Jónassen
að gefa mjer upplýsingar um það
hvar jeg gæti fengið fylgdarmann
og hann var svo vingjarnlegur að
útvega mjer Geir Zoega, mann,
sem ágætt orð fer af.
Geir Zoéga er alvarlegur og
fyrirmannlegur, hár vexti, þrek-
inn og limamikill. Hann er ljós-
hærður, bláeygur og göfugmann-
legur íslendingur, hjartagóður og
öruggur til alls. Hann er gull af
fylgdarmanni, þekkir hvern stein,
hverja þúfu og hverja keldu á leið-
inni milli Reykjavíkur og Geysis.
— „Gentle-“menska er honum
meðfædd og sennilega er hann af-
komandi íss og elds. Hann trúir á
drauga, og er sannkristinn maður.
Heill þjer, Geir Zoéga! Jeg hefi
ferðast margar mílur um vegleys-
ur með þjer, drukkið brennivínið
þitt, reykt tóbakið þitt, vafið mig
skjálfandi inn í röggvarfeld þinn,
hlustað á það þegar þú varst að
tala í mig kjark á bjagaðri ensku,
tekið hinni seinustu hjartanlegu
kveðju þinni — og nú segi jeg af
hjartans einlægni: Allar heillir
fylgi þjer, Geir Zoéga! Betri mað-
ur hefir aldrei lifað, og ef hann
skyldi finnast, þá er hans einhvers
staðar fremur þörf en í Reykjavík.
Mjer til mikillar hugraunar
komst jeg að því, að óhjákvæmi-
legt var fyrir mig að fá fimm
hesta, enda þótt jeg ætlaði ekki að
hafa neinn farangur meðferðis.
Jeg þurfti að ætla mjer tvo hesta,
fylgdarmanninum tvo og svo
þurfti einn undir tjald og vistir,
því að engir gististaðir eru á leið-
inni. Það er hægt að fá að sofa á
sveitabæjum og fá þar hinn
fátæklega mat, sem hægt er að
framreiða. En það er betra fyrir
ferðamann að treysta á tjald sitt
og eigin nesti, ef hann vill ekki Iifa
eingöngu á brauði og smjöri og
láta grafa sig lifandi í jarðhúsum.
Ástæðan til þess, að við þurft-
um svo marga hesta, var augljós.
Um þetta leyti árs (i júní) eru
hestarnir magrir undan vetrinum,
hagar eru ekki góðir, og til þess að
geta farið nokkuð hratt yfir, er
nauðsynlegt að skifta oft um
hesta. — Mannúð og almenn
skynsemi sagði mjer að jeg gæti
ekki komist af með færri hesta.
Það var þó leiðinlegt vegna þess
hvað það var kostnaðarsamt og
eins vegna þess hvern trafala við
myndum hafa af lausu hestunum.
Sje nokkur hrekkur sameigin-
legur öllum þjóðum heims, þá er
það í bralli með hesta. Reynsla
mín í þessu efni hefir verið dá-
samlega tilbreytingalaus hvar
sem jeg hefi ferðast. Jeg hefi verið
svo óheppinn að komast í klærnar
á hestamönnum í Sýrlandi, Af-
ríku, Rússlandi, Noregi og jafnvel
í Kaliforníu, þar sem fólk er ann-
álað fyrir ráðvendni. Jeg hefi bor-
ið hestamennina í þessum fjórum
heimsálfum saman, og enginn er
annars eftirbátur í bragðvísi. Og
þeir keppa allir að hinu sama í
lífinu, að fá gott verð fyrir vonda
hesta.
Þegar maður kemur til Reykja-
víkur þá er það kapphlaupið milli
hestamannanna, sem er eina fjör-
ið í bænum. Um leið og farþegar
stíga á land, hafa þeir engan frið á
sjer fyrir tilboðum um hesta.
Flækingar og slæpingjar eiga
hesta eða hafa umráð yfir hestum,
þótt þeir eigi ekki neinn skapaðan
hlut annan. Iskyggilegir menn úr
sveitunum safnast saman í grend
við gistihúsið með allar þær húð-
arbykkjur, sligaðar, haltar, blind-
ar og skúfslitnar, sem hægt er að
safna saman í nágrenninu. Annað
eins samsafn hafði jeg aldrei áður
sjeð í neinu landi. Það er ómögu-
legt að gera sjer neina hugmynd
um þessar lubbalegu, mögru,
hryggháu og kiðfættu skepnur,
sem hestaprangararnir keppast
um að hrósa á íslensku, í eyru hins
undrandi útlendings, sem helst
gæti hugsað sjer að þeir væri að
segja að hestarnir væri skapaðir
af saltfiski og hrísi. Aldur hest-
anna er ekki hægt að marka á
stærðinni. Allar þær reglur, sem
gilda annars staöar í heiminum til
þess að dæma um aldur hesta,
myndi bregðast hjer. Jeg giskaði á
að sumir hestanna væri fjögurra
mánaða, en mjer blöskraði svo
sem ekki, þegar óhlutdrægir menn
sögðu mjer að þeir væri 12—15
vetra. Ekkert, viðvíkjandi íslensk-
um hestum, getur vakið undrun
mína síðan jeg heyrði það að þeir
væri fóðraðir á saltfiski á veturna.
Þetta er alveg satt. Vegna þess að
engir hafrar eru til og lítið hey, er
óhjákvæmilegt, til þess að halda
lífinu í hestunum verstu vetrar-
mánuðina að gefa þeim fiskúr-
gang. — Og það sem einkenni-
legast er — þeir fóðrast betur á
því en neinu öðru. En hvílíkt
hestafóður! Og hugsið um það —
að ríða á hesti, sem að nokkru
leyti er skapaður úr fiski! Það er
ekki að furða þótt sumir þeirra
blási eins og hvalir.
Að einu leyti hefir ferðamaður-
inn dálitla vörn. Hann tapar ekki
meira en svo sem 12 dollurum á
hverjum hesti, því að það er með-
alverð á hestum. Og til þess að
láta hestana njóta sannmælis —
þeir reynast miklu betur en maður
skyldi ætla. Þótt þeir sje ekki fal-
legir, þá eru þeir að minsta kosti
seigir, auðveldir í tamningu og
áreiðanlegir. Og það, sem er enn
betra, í landi þar sem oft er ilt um
fóður — þeir eta alt sem að kjafti
kemur nema hraun og blágrýti.
Vegna þessara mörgu kosta, er
árlega flutt mikið af hestum til
Skotlands. Tvö skip voru að taka
hestfarma í Reykjavík á meðan
jeg stóð þar við.
Geir Zoéga losaði mig við það
ómak að prútta um klárana. Hann
bauðst til þess að útvega mjer
fimm hesta fyrir 5 ríkisdala leigu
hvern alla ferðina. Það er sama
sem 2'k ameríkskur dollar, og var
mjög sanngjarnt. Sjálfur vildi
hann fá einn dollar f kaup á dag,
auk þeirra fríðinda, sem jeg
kannske vildi láta hann fá.
Mjer var það mikið áhugamál
að komast á stað sem fyrst, en
hestarnir voru uppi í sveit og
þurfti að sækja þá. Tvo daga tafð-
ist jeg vegna rigningar og vegna
þess að vegurinn var sagður nær
ófær. Að morgni hins þriðja dags
var alt tilbúið. Jeg keypti nokkur
pund af tvíbökum, hálft pund af
te, dálítið af sykri og osti, og nú
var jeg reiðubúinn til þess að
mæta öllum erfiðleikum í óbygð-
unum. Þetta voru öll matvælin,
sem jeg hafði meðferðis. Af öðrum
farangri hafði jeg ekki annað en
yfirhöfn mína og teiknibók, og
minna mátti það varla vera í fimm
daga ferð. Zoéga lofaði mjer öllum