Morgunblaðið - 23.05.1984, Blaðsíða 12

60
MORGUNBLAÐIÐ, MIDVIKUDAGUR 23. MAÍ 1984
Kjör fólks á fyrri öldum
- samfélagsverurnar
— eftir Siglaug
Brynleifsson
Haukur Sigurdsson: Kjör fólks á
fyrri öldum. Samfélagsfræði 7.
námsár — Tilraunaútgáfa — llnnið í
samráði við starfshóp um samfélags-
fræði á vegum menntamálaráðuneyt-
isins, skólarannsóknardeildar.
Ríkisútgáfa námsbóka — mennta-
málaráðuneytið, skólarannsóknar-
deild (1977).
Rit þetta er ætlað sem kennslu-
bók, lesbók og leiðbeiningabók
fyrir nemendur í 7. bekk grunn-
skóla um kjör fólks á fyrri öldum.
Kjör fólks, þ.e. lífskjör og daglegt
líf. Þetta er viðamikið efni og tit-
illinn er nokkuð villandi hvað tím-
ann varðar, fyrri aldir virðast hér
ná aftur til upphafs 18. aldar.
Fyrsti kafli ritsins heitir: Eign-
arhald og stéttaskipting. Höfund-
ur eða höfundar telja að „meiri
hluti bænda" hafi verið leiguliðar.
Á þeim tíma sem hér um ræðir
var það meira en meiri hluti, alls
um 96% (Björn Lárusson: The Old
Icelandic Land Registers. Lund
1967).
Siðan er tekið dæmi um leigu-
liða samkvæmt Jarðabók Árna
Magnússonar og Páls Vídalíns og
verður Siglunes á Barðaströnd
fyrir valinu. Guðrún Eggertsdótt-
ir á Bæ á Rauðasandi er talin eiga
Vii jarðarinnar, kirkjan í Sauð-
lauksdal 'A (við það er athuga-
semd Á.M. þ.e. Guðrún Eggerts-
dóttir) og Ari Þorkelsson í Haga
xk. Leiguliðarnir eru nafngreindir.
Siglunes var góð jörð, metin til
XXX hundraða, ábúendur 5.
Síðan hefst samtal leiguliða um
skylduverkin og einnig ræða þeir
um nauðsyn sina fyrir félagseign á
bát, en rekinn er lítill og vísast að
landeigandi myndi heimta hluta
hans ef einhver yrði. Svo fara þeir
„að sinna mjöltum", en það var
ákaflega óvenjulegt að karlmenn
mjöltuðu á þessum timum. Svo
birtist .endimaður frá Bæ, sem
skipar þeim til verka, sem þeir
telja óréttlátt, þeir eiga að setja
upp búðirnar. Ekki linnir kúgun-
inni, einn leiguliðanna er nú send-
ur til Patreksfjarðar í erindum
Guðrúnar í Bæ, því að kaupskip er
komið á Patreksfjörð. Einn leigu-
liðinn hefur orð á því að það yrði
heppilegt ef þeir gætu keypt
járnpott til nota í verinu, því að
Guðrún leigir þeim potta og tekur
háa leigu. Á Melanesi á Rauða-
sandi tala hjónin Oddleifur og
Guðrún kona hans um endurnýjun
kúgilda á jörðum Guðrúnar, en
það vildi vera misbrestur á því að
Guðrún endurnýjaði kúgildin, sem
var talin skylda landeiganda. Þau
hjónin tala um Jón á Siglunesi,
sem varð að gjalda leigur af löngu
dauðum kúgildum í mörg ár.
Höfundar hafa valið leigumáta,
sem var einsdæmi á landinu á
fyrri hluta 18. aldar og með því
geta þeir auðveldlega dregið upp
lýsingu á kúgun og ranglæti land-
eiganda gagnvart leiguliðum.
Þessi aðferð er vægast sagt mjög
hæpin, að alhæfa undantekning-
una sem reglu. Höfundar leitast
einnig við að skapa einhverskonar
staðlaða leiguliða, sem dæmi um
hina kúguðu alþýðu þessara tíma.
í Jarðabók Árna Magnússonar
og Páls Vídalíns eru birtar minn-
isgreinar Árna Magnússonar í lok
jarðatals Rauðasandshrepps
(Jarðabók Á.M. og P.V. VI. b. bls.
335—336). Þessar greinar snerta
jarðeignir Guðrúnar Eggertsdótt-
ur í Bæ í Rauðasandshreppi, en
hún átti jarðeignir einnig í Barða-
strandarhreppi og víðar. Meðal
þessara minnisgreina er þessi,
merkt 4: „Quand le paisan, a cause
des imposts Cruelles, n’est pas sol-
vendo, on le jette dehors, pourquoi
il est contraint a crever." Þýtt:
Þegar bóndinn vegna ómannúð-
legra álagna, getur ekki lengur
staðið í skilum, þá er honum byggt
út, og af þeirri ástæðu verður
hann að ganga sér til húðar. Síðan
stendur í sömu minnisgrein: „Svo
gengur það til á eignum Guðrúnar
Eggertsdóttur."
Astæðurnar fyrir þessum
harkalega leigumáta Guðrúnar
Eggertsdóttur eru óljósar, en ekki
er hægt að segja að lífið hafi leikið
við hana. Hún missti manninn og
öll börnin úr afleiðingum sára-
sóttar og var sjálf blind megin-
hluta ævinnar af sömu orsökum.
Svo að hún er ákaflega fjarri því
að vera gilt dæmi um íslenskan
landsdrottin á þessu tímabili,
hömluð af blindu og sjúkdómi.
Ætla mætti af þessari stöðluðu
lýsingu höfunda á kjörum leigu-
liða á Vestfjörðum, að ástandið
þar hafi ekki verið sérlega burðugt
meðal alþýðu, en líklega hafa kjör
aiþýðu verið einna best þar á
þessu tímabili, í upphafi 18. aldar.
Þurfamenn á landinu öllu voru
15,5% þjóðarinnar, niðursetn-
ingar, fólk á sveitarframfæri og
flakkarar. Niðursetningar teljast
6.789 eða 13,5%, flakkarar 394
(Manntalið 1703). Meðaltal niður-
setninga var mun hærra frá
Norður-Múlasýslu til Borgarfjarð-
arsýslu (að báðum meðtöldum) en
í Mýrasýslu til Þingeyjarsýslu.
Það var nær því hálfu minna um
niðursetninga í vestur- og norð-
ur-sýslunum en í austur- og suður-
sýslunum. I miðhluta Múlasýslu
og Vestur-Skaftafellssýslu var
hlutfall niðursetninga nær því ‘4
íbúanna. í Norður-ísafjarðarsýslu
var niðursetningafjöldinn aðeins
3% íbúanna. I Barðastrandarsýslu
9,5%. Aumasta byggðarlag lands-
ins virðist vera Mjóafjarðarhrepp-
ur með 33% íbúanna niðursetn-
inga, talan aðeins lægri í Vallna-
hreppi 27%. Samkvæmt þessu
virðist volæðið hafa verið hvað
mest á Austurlandi og Austfjörð-
um. (Hagskýrslur íslands II, 21 —
Manntalið 1703. Rv. 1960.)
Ferðir flakkara um landið gefa
einnig vísbendingu um hvar
eitthvað var að hafa. Flakkarar
voru aðeins 2 í Suður-Múlasýslu.
Flakkarar voru fjölmennastir í
vestur- og norður-sýslunum, nema
hvað þeir töldust 50 í Gullbringu-
sýslu, sem hefur stafað af stað-
setningu verstöðvanna þar. Flakk-
arar voru einum fleiri í Skaga-
fjarðarsýslu (Manntalið 1703).
Nú víkur sögunni til Suður-
nesja. Viðtalsþáttur leiguliða og
hjáleigubænda um aukin átroðn-
ing Bessastaðamanna, nýjar kvað-
ir og skylduvinnu. í samtalsþætt-
inum er talið „að erfitt reynist
múgamönnum að standa fyrir
máli sínu gagnvart yfirvöldunum.
Við höfum heyrt hvernig farið
hefur í máli Jóns Hreggviðsson-
ar“.
Jón Hreggviðsson bóndi og út-
vegsbóndi á „Efri Reiner" (Jarða-
bók Á.M. og P.V.) og mál hans er
nú lauslega rakið. Jörðin „Reiner"
var metin til 40 hundraða og var
skipt f tvö býli, hvort metið á 20
hundruð. Brynjólfur biskup
Sveinsson hafði átt þessa jörð, en
gaf hana „undir guð almáttugan
og hans ölmusumenn". öll afgjöld
og leigur eftir 6 kúgildi skyldu
renna til ærlegrar ekkju í Borg-
arfirði og jörðina skyldi „byggja
skilvísum rækslumanni, sem
henni heldur við alla góða bygging
etc.... “ (Gjafabréf, Skálholti 26.
júní 1662. Lovsamling for Island I.
b. bls. 271.) Prófasturinn í Borg-
arfirði hefur talið Jón Hreggviðs-
son skilvísan og hirðusaman
sómamann sem myndi greiða af-
gjald og leigur til guðs ölmusu-
manns, skilvíslega. Bú Jóns
samkv. Jarðabókinni 1706 er: „4
kýr, 1 kálfur, 17 ær með lömbum,
13 sauðir tvævetri og eldri, 13 vet-
urgamlir, 2 hestar, 1 hross, 1
unghryssa." Auk þessa bús rak
Jón útveg frá Hretbyggju, sjóbúð
sem Jón uppbyggði „fyrir 11 eða
12 árum“. Bú Jóns hefur talist gott
og auk þess naut hann sjávarafl-
ans, átti áttæring og gerði einnig
oft út tvö tyeggja manna för.
Kvartað er yfir átroðningi Jóns, af
ábúendum Staðar-Tanga, en þar
undir lá Hretbyggja.
Matthías Á. Mathiesen á fundi OECD:
Dregið verði úr ríkis-
stuðningi við atvinnuvegi
ARLEGUR ráðherrafundur Efna-
hagssamvinnu- og framfarastofnun-
arinnar, OECD, var haldinn í París
dagana 17. og 18. maí. Þar ræddu
ráðherrar 24 aðildarríkja um cfna-
hagsástandið í heiminum og þær
ráðstafanir, sem gera þyrfti til að
tryggja áframhaldandi efnahagsbata
og draga úr atvinnuleysi. í því sam-
bandi lögðu ráðherrarnir meðal ann-
ars til, að felldar yrðu niður við-
skiptahömlur í aðildarlöndunum og
frjáls alþjóðaviðskipti efld.
Á ráðherrafundinum hvatti
Matthías Á. Mathiesen, viðskipta-
ráðherra, til þess að dregið verði
úr viðskiptahömlum, útflutn-
ingsstyrkjum og öðrum ríkis-
stuðningi við atvinnuvegi. Hann
sagði í ræðunni, að ríkisstuðning-
ur af þessu tagi drægi úr eðlilegri
samkeppni í alþjóðlegum viðskipt-
um og jafngilti því í raun verndar-
stefnu. Hann benti á, að útflutn-
ingsstyrkir og skyldar ráðstafanir
hefðu stöðugt alvarlegri áhrif á
frjáls viðskipti í heiminum, en
væru jafnframt fjárhagsleg byrði
fyrir ríkissjóð í mörgum löndum,
sem víða væri rekinn með halla.
Af þessum ástæðum væri það
brýnt verkefni fyrir OECD, um
leið og samtökin hvettu til þess, að
dregið væri úr tollvernd og við-
skiptahömlum, að vinna gegn ráð-
stöfunum eins og útflutnings-
styrkjum.
Viðskiptaráðherra gerði einnig
grein fyrir stefnu ríkisstjórnar-
innar í efnahagsmálum og þeim
árangri sem náðst hefði.
Ráðherrarnir samþykktu ein-
róma að ráða nýjan framkvæmda-
stjóra OECD, Jean-Claude Paye,
sem verið hefur yfirmaður efna-
hagsdeildar franska utanríkis-
ráðuneytisins og formaður einnar
helztu nefndar OECD. Hann tekur
við störfum framkvæmdastjórans
30. september nk. af Hollendingn-
um Emile van Lennep, sem gegnt
hefur því starfi síðustu 15 árin.
Auk viðskiptaráðherra tóku
þeir Þórhallur Ásgeirsson, ráðu-
neytisstjóri, Tómas Á. Tómasson,
sendiherra, og Gunnar Snorri
Gunnarsson, sendiráðsritari, þátt
í ráðherrafundinum.
Siglaugur Brynleifsson
„Sem lýsing á kjörum
og daglegu lífi fólks er
ritið ófullnægjandi og
einnig villandi. Samtals-
þættirnir eru heldur
dauflegar bókmenntir
og útleggingar höfunda
fremur álappaleg sam-
suða. Við fyrstu sýn
mætti ætla að þessi
skrif væru tilviljunar-
kennd samantekt, sam-
tíningur, ófullnægjandi
lýsing þess efnis sem
átti að fjalla um. En við
nánari athugun er þetta
lýsing, sem er aðlöguð
vissri hugmyndafræði,
sem höfundarnir virðast
haldnir af.“
Fyrri hluti
Jarðabókarnefndinni eða Árna
Magnússyni og Páli Vídalín var
m.a. falið að rannsaka og kanna
kærur á hendur embættismönnum
hér á landi fyrir dómsafglöp. Þar
með lentu þeir í hörðum deilum og
langvinnum málaferlum við m.a.
Sigurð Björnsson lögmann vegna
morðmáls Jóns Hreggviðssonar.
En Jón hafði verið talinn sekur
um morð og beðið dóms á Bessa-
stöðum og strokið, eins og frægt er
orðið. „Jón þvældist nú um Hol-
land matarlítill og máttlaus ..."
segir í þessu riti. Síðan kom hann
út og )á mál hans niðri þar til því
var hreyft aftur af erindrekunum
í málaferlunum gegn Sigurði
Björnssyni fyrir embættisafglöp.
Málið laukst þannig að Jón var
sýknaður.
Þótt benda megi á dæmi um
dómsafglöp embættismanna hér á
landi á 17. og 18. öld, þá var hér
réttarríki, eins og úrslitin í máli
Jóns Hreggviðssonar votta, þótt
látið sé liggja að því að svo sé ekki
í þessari samantekt.
Menn þurfa ekki annað en að
athuga þau brot úr Bréfabókum
Brynjólfs biskups, sem hafa verið
gefin út, lesa Vídalínspostillu og
muna vísukorn Páls Vídalíns:
Kúgaðu fé af kotungi,
svo kveini undan þér almúgi;
þú hefnir þess í héraði,
sem hallaðist á Alþingi.
Einhver níðangurslegasta um-
sögn um valdsm|inn hér á landi
ort af sýslumanni og lögmanni um
starfsbróður sinn.
Það er hæpin stefna í fræðslu-
málum að lýsa gengnum kynslóð-
um hér á landi sem kúguðum og
kúgurum. Það er ekki minnst á
baráttu kirkjunnar gegn vald-
níðslu og réttarbófum, né starf-
semi og frumkvæði Alþingis til
þess að tryggja mannlíf í landinu
og meðal þjóðar sem skrimti.
Framleiðslugetan hérlendis nægði
ef áraði sæmilega og sé ástandið
hér borið saman við ástandið í
ríkjum Evrópu, þá var hagur al-
múgans mun skárri hérlendis á
sama tíma. Stéttaskiptingin var
mikil hérlendis, en vegna fámenn-
is þjóðarinnar mótuðust aldrei hér
tvær aðskildar þjóðir, fast mótað-
ar erfðastéttir. Kjör íbúa landsins
voru mjög mismunandi, en þeir
sem áttu jarðirnar eða höfðu um-
boð fyrir konungsjörðum og kirkju
hlutu að tryggja það, að leigulið-
um væri ekki íþyngt með álögum,
þó ekki kæmi annað til en einföld
hagnaðarvon af vinnu þeirra, en
þar kom einnig margt fleira til,
ekki síst siðferðileg ögun kirkj-
unnar um aldir, en starfsemi
kirkjunnar mótaði íslenska menn-
ingu frá upphafi.
Annar kafli ritsins heitir: At-
vinna og verkaskipting. Nú er
komið við á Oddastað. Tveir
vinnumenn tala saman um að
hefja búskap á einni hjáleigunni,
sem þá var í eyði. Þar er þessi
setning: „Til hvers væri það, ég
yrði sennilega að fá talsverðan við
að láni hjá Eyrarbakka-kaup-
manni..." Fyrrum var sú regla
gildandi, að landsdrottinn lagði til
timbur til bygginga á leigujörðum,
gilti þó ekki um eignir konungs.
Síðan er brugðið upp samtali milli
maddömunnar og prestsins. „Hús-
in þurfa mikið viðhald," segir
maddama Ingiríður. „Þetta er í
rauninni of stórt húsnæði, einkum
verður erfitt að endurnýja alla
þessa viði þegar tímar líða,“ segir
sr. Bjarni. Notkun orðsins „hús-
næði“ í upphafi 18. aldar hljómar
einkennilega. Áhyggjur af timb-
urskorti eru hæpnar, Oddi átti
tvenn rekaítök fyrir Landeyja-
sandi.
Síðan fer prestur inn f skrif-
stofu sína. Hann þarf að skrifa
bréf til biskups. Hann ætlar að
biðja hann að fækka kúgildum,
sem staðnum fylgja. Hann á erfitt
með að heyja hana öllum skepnun-
um..."
Það fylgdu engin leigukúgildi
Odda, aftur á móti kirkjukúgildi
og „uppber staðarhaldarinn eftir
þau allan ávöxt... “ Vafasamt að
óska eftir fækkun fylgifjár, sem
prestur naut alls arðs af.
Höfundar fjalla síðan um dag-
leg störf, vorvinnu, sumarvinnu,
haustverk og smákafli er um sel,
lengri kafli um kolagerð, en ekki
minnst á til hvers kol voru notuð.
Ekki er getið um annir fólks að
vetri, hvorki gegningar né tó-
vinnu, sem var stunduð af miklum
krafti. Minnst er á grasaferðir.
„Flestallt sem gera má mat úr er
hirt af sláturkindum..." segir
þar, nokkrar línur í viðbót fjalla
svo um vinnslu afurða „slátur-
kinda". Vermennska er umfjölluð
á rúmum sex blaðsíðum. Þar í er
kaflinn „Messað í verinu“ og er
þar lýst húslestri helsta for-
mannsins í Víkinni (Dritvík). Get-
ið er um skreiðarferðir.
„Húsakynni í tímans rás“ nefn-
ist þriðji kaflinn. Sú heildarmynd
sem lesendur fá við lestur þess
kafla af húsakynnum landsmanna
er vægast sagt mjög villandi.
Helsta heimildin er Mackenzie:
Travels in the islands of Iceland
during the summer of the year
1810. Edinburgh 1811. Höfundur
ferðaðist um suðvestanvert landið,
en þar voru húsakynni alþýðu
fremur bágborin og þrifnaður eft-
ir því, kotin í Reykjavík voru ann-
áluð og þurrabúðirnar í verstöðv-
unum á Snæfellsnesi ekki gild
dæmi um híbýli landsmanna. Höf-
undurinn lýsir einkum þessum
vistarverum og er lýsing slíkra hí-
býla birt hér. Það var alkunnugt
að torfbyggingar voru mun hrör-
legri á Suður- og Vesturlandi en á
Norðurlandi og Norðausturlandi,
vegna votviðra. í þessum kafla er
að finna einkennilegar lýsingar
m.a.: „Menn lögðu hey í rúmbotn-
ana og ábreiður voru úr vaðmáli
með dún í.“
„Samgöngur á fyrri öldum"
nefnist fjórði og síðasti kaflinn.
Þar er stiklað á ýmsum atriðum,
sem varða samgöngur, tínd saman
úr hinum og öðrum ritum, um vís-
itasíur, lýsing Sigurðar Nordal á
ferð yfir Skeiðará, um ferjur og
rudda vegi og frásögn af upphafi